69
QOʻZI DAVLAT ASARLARIDA SINONIMLARNING QO‘LLANILISHI
Dildora Jumaniyozova
https://doi.org/10.5281/zenodo.16267967
Annotatsiya.
Mazkur maqolada Qo‘zi Davlatning nasriy asarlarida sinonimlardan
foydalanishning badiiy-uslubiy jihatlari tahlil qilingan. Muallifning til boyligi va ifoda mahorati
aynan sinonimik vositalar orqali qanday namoyon bo‘lishi, sinonimlarning obraz yaratish,
emotsional holatlarni ifodalash, til musiqiyligini ta’minlash hamda mualliflik pozitsiyasini
yetkazishdagi o‘rni yoritilgan. Shuningdek, uslubiy sinonimlar, xalqona va adabiy til uyg‘unligi
hamda semantik nozikliklar asosida sinonimlarning badiiy qiymati tahlil etilgan.
Kalit so‘zlar:
sinonim, nasriy asar, badiiy til, uslub, stilistika, sinonimik qator, obrazlilik,
emotsional ta’sir, adabiy leksika.
Adabiy tilning boyligi, obrazlilik darajasi va badiiy ifoda imkoniyatlari, avvalo, leksik
vositalarning mohirona qo‘llanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Xususan, sinonimlar — ya'ni
mazmuni yaqin, lekin shaklan farq qiluvchi so‘zlar — badiiy matnning emotsional va estetik
ta’sirini kuchaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir yozuvchi o‘z uslubiga xos tarzda
sinonimlardan foydalanadi, bu esa uning badiiy tafakkuri va til madaniyatining o‘ziga xosligini
aks ettiradi.
Zamonaviy o‘zbek adabiyotida o‘z ovozi va badiiy dunyoqarashi bilan ajralib turadigan
ijodkorlardan biri — Qo‘zi Davlatdir. Uning nasriy asarlari real voqelikni teran falsafiylik bilan
qamrab olish, ijtimoiy va axloqiy muammolarni chuqur tahlil etish, obraz va tafakkur
uyg‘unligini ifodalashda o‘ziga xos uslubga ega. Aynan shu asarlarida sinonimlardan foydalanish
muallifning til boyligi va stilistik mahoratini namoyon etadi. Qo‘zi Davlat sinonimlarni faqatgina
so‘z boyligi sifatida emas, balki xarakterlar, holatlar va muhitni tasvirlashda, hamda ichki
kechinmalarni yetkazishda badiiy vosita sifatida ishlatadi.
Sinonimlar — adabiy tilning ifoda boyligini ta'minlovchi muhim leksik vositalardan biridir.
Ular yordamida yozuvchi tasvirda rang-baranglik, emotsional ohang, uslubiy tiniqlik va
individual obraz yaratishga erishadi.
1
Qo‘zi Davlatning nasriy asarlarida sinonimlardan
foydalanish adibning badiiy mahorati va til imkoniyatlaridan mohirona foydalana olishini yaqqol
ko‘rsatadi.
Qo‘zi Davlat asarlarida personajlarning ruhiy holatini, xarakterini, ularning ichki
kechinmalarini tasvirlashda sinonimlardan keng foydalanadi. Masalan, “ko‘z yosh to‘kdi”,
“yig‘ladi”, “ho‘ngrab yubordi”, “ko‘zlari nam tortdi” kabi bir ma’noga yaqin bo‘lgan, ammo stilistik
rang-baranglik kasb etgan so‘zlar orqali obrazning emotsional holati yanada teranroq ochib
beriladi. Bu esa o‘quvchida personaj kechinmalarini chuqur his qilishga zamin yaratadi.
Qo‘zi Davlat turli holatlar va ijtimoiy kontekstlarga mos sinonimlardan foydalanadi.
Masalan, “ketdi”, “yo‘l oldi”, “izsiz yo‘qoldi”, “ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi” kabi so‘zlar bir harakatni
anglatgani holda, ularning ishlatilishidagi uslubiy noziklik matn ohangini, muhit kayfiyatini
belgilaydi. Muallif og‘ir sahnalarda kuchli ta’sirli sinonimlarni tanlab, o‘quvchining ruhiy
ta’sirlanishiga erishadi.
2
Qo‘zi Davlat til ritmiga, ohangdorligiga katta e’tibor qaratadi. Shu bois, sinonimlardan
foydalanishda ularning fonetik uyg‘unligi, tovush ohangiga mosligi ham inobatga olinadi.
1
Алехина А.И. Семантические группы в фразеологии современного английского языка. – М., 1977.
2
Ro‘zimboyev S., Manquliyeva M. Qo‘zi Davlat. Urganch.: “Ogahiy” nashriyoti.2021.
70
Ayniqsa, ta’sirli nutqiy parchalarda yoki ichki monologlarda sinonimlar takroriylik va so‘z
uyg‘unligi orqali badiiy ritmni ta’minlaydi. Masalan:
“U kutdi, intizor bo‘ldi, sog‘indi, yana kutdi…”
Bu takrorlanuvchi sinonimlar nafaqat obrazning holatini ko‘rsatadi, balki matnga musiqiy
ohang bag‘ishlaydi.
Qo‘zi Davlat o‘z asarlarida adabiy til bilan birga xalqona so‘z boyligidan ham samarali
foydalanadi. Bu uslubiy yondashuvda sinonimlar alohida rol o‘ynaydi. Masalan, “ochiq gapirdi”,
“dilini to‘kdi”, “ko‘nglini bo‘shatdi” kabi iboralar bir ma’noni anglatsa-da, ularning ishlatilishi
qahramonning ijtimoiy maqomi, ta’lim darajasi yoki muhitga mos shaklda tanlanadi.
Ko‘plab holatlarda sinonimlar muallifning ijtimoiy qarashi, nuqtai nazari yoki kinoyali
munosabatini bildiradi. Ayniqsa, ijtimoiy tanqid, kinoya yoki falsafiy mulohazalarda sinonimlar
orqali ma’no soyaboni yaratiladi. Masalan, “rahbar”, “boshliq”, “tepadagi odam”, “hokim”, “katta”
kabi sinonimlar bir shaxsga ishora qilsa-da, ularning tanlanishi orqali muallif o‘z munosabatini
nozik ifoda qiladi — ba’zida tanqid, ba’zida kinoya, ba’zida hurmat.
Qo‘zi Davlatning nasriy asarlarida sinonimlar — badiiy ifoda vositasi sifatida — muhim
uslubiy yukni o‘z zimmasiga oladi. Ular orqali adib obrazlarni jonlantiradi, emotsional holatlarni
teran tasvirlaydi, voqea-hodisalarni turfa ohangda bayon etadi. Sinonimlardan mohirona
foydalanish muallifga matnga stilistik rang-baranglik berish, qahramonning ichki kechinmalari
va ijtimoiy munosabatlarini chuqur ochib berish imkonini yaratadi.
Qo‘zi Davlat sinonimlarni faqatgina so‘z boyligi sifatida emas, balki badiiy ma’no yuki va
semantik noziklik vositasi sifatida qo‘llaydi. Bu esa uning tilga bo‘lgan e’tiborini, estetik didini va
badiiy tafakkurini namoyon etadi. Ayniqsa, uslubiy sinonimlar, kontekstga mos so‘z tanlovi va
xalqona leksik birliklar muallif uslubining yorqin belgilaridan biri sifatida xizmat qiladi.
Shu tariqa, Qo‘zi Davlat asarlarida sinonimlarning qo‘llanishi adabiy til imkoniyatlaridan
samarali foydalanishning yorqin namunasi bo‘lib, uning nasriy ijodida badiiy mahorat va til
boyligining uyg‘unligidan dalolat beradi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Алехина А.И. Семантические группы в фразеологии современного английского
языка. – М., 1977.
2.
Ro‘zimboyev S., Manquliyeva M. Qo‘zi Davlat. Urganch.: “Ogahiy” nashriyoti. 2021.
