14
OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA BO’LAJAK IQTISODCHI MUTAXASSISLARDA
MAXSUS KOMPETENSIYALARNI SHAKLLANTIRISH METODIKASINING
PEDAGOGIK XUSUSIYATLARI
Djumanazarova Zamira Kojaboyevna
Oriental universiteti katta o’qituvchisi
zamiradjumanazarova197@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15854414
Annotatsiya:
Ushbu tezis ishi oliy ta’lim muassasalarida boʻlajak iqtisodchi mutaxassislarda
maxsus kompetensiyalarni shakllantirish metodikasining pedagogik xususiyatlariga
bagʻishlangan. Global iqtisodiy oʻzgarishlar sharoitida raqobatbardosh kadrlarga boʻlgan talab
ortib borayotganligi sababli, mazkur mavzu dolzarbligi bilan ajralib turadi. Tadqiqotda iqtisodiy
taʼlim tizimida mavjud muammolar, xususan, amaliyot bilan bogʻliqlikning yetarli emasligi va
zamonaviy metodikalarning kamligi kabi masalalar koʻrib chiqiladi.
Tezisning maqsadi boʻlajak iqtisodchilarda maxsus kompetensiyalarni shakllantirish
metodikasining pedagogik xususiyatlarini aniqlash va takomillashtirish boʻyicha tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat. Tadqiqot davomida maxsus kompetensiyalarning mohiyati, tarkibi va
ahamiyati aniqlanadi, mavjud metodikalarning afzallik va kamchiliklari tahlil qilinadi.
Shuningdek, taʼlimning interaktiv usullari, amaliyot bilan bogʻliqlik, oʻqituvchi va talaba oʻrtasidagi
hamkorlik kabi pedagogik xususiyatlar oʻrganiladi.
Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatadiki, boʻlajak iqtisodchilarda maxsus kompetensiyalarni
shakllantirishda interaktiv metodlar va amaliyotga yoʻnaltirilgan taʼlim muhim rol oʻynaydi. Ishda
taʼlim dasturlarini amaliyotga moslashtirish, interaktiv metodlarni keng qoʻllash va
oʻqituvchilarning malakasini oshirish boʻyicha amaliy tavsiyalar berilgan. Ushbu tadqiqot
natijalari oliy taʼlim muassasalarida iqtisodiy taʼlimni takomillashtirishga va malakali iqtisodchi
kadrlarni tayyorlashga xizmat qiladi. Kelgusida kompetensiyalarni baholash mezonlarini
takomillashtirish boʻyicha tadqiqotlar oʻtkazish maqsadga muvofiqdir.
Kalit so’zlar:
maxsus kompetensiyalar, iqtisodiy ta’lim, pedagogik metodika, interaktiv
ta’lim, amaliyot bilan bog’liqlik, oliy ta’lim.
Maxsus kompetensiya tushunchasi:
“Kompetensiya” va “maxsus kompetensiya” atamalariga ta’rif berish. Kompetensiya deganda
shaxsning muayyan faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo’lgan bilim,
ko’nikma, malaka va shaxsiy sifatlar majmui tushuniladi. Maxsus kompetensiya esa muayyan soha
(iqtisodiyot) doirasida zarur bo’lgan kompetensiyalardir.
Maxsus kompetensiyalar umumiy kompetensiyalardan nimasi bilan farq qilishini aniqlash.
(Umumiy kompetensiyalar har qanday soha vakili uchun zarur bo’lsa, maxsus kompetensiyalar
faqat iqtisodchi uchun kerak).
Iqtisodchi mutaxassis uchun zarur bo’lgan asosiy maxsus kompetensiyalarni sanab o’tish va
ularning har biriga ta’rif berish:
Iqtisodiy bilimlar:
Iqtisodiyot nazariyasi, mikroiqtisodiyot, makroiqtisodiyot, xalqaro
iqtisodiyot, moliyaviy menejment, marketing, buxgalteriya hisobi va audit kabi fanlardan chuqur
bilimlar.
Analitik qobiliyatlar:
Iqtisodiy ma’lumotlarni to’plash, tahlil qilish, interpretatsiya qilish va
prognozlash qobiliyati. Statistik usullar, ekonometrika, matematik modellashtirish kabi
vositalardan foydalana olish.
15
Kommunikatsiya ko’nikmalari:
Iqtisodiy masalalarni og’zaki va yozma ravishda aniq va
tushunarli ifodalash, auditoriya bilan muloqot qila olish, jamoada ishlash, muzokaralar olib borish.
Axborot texnologiyalaridan foydalanish:
Iqtisodiy ma’lumotlarni qayta ishlash, tahlil
qilish va taqdim etish uchun kompyuter dasturlari (Excel, SPSS, EViews va boshqalar) bilan ishlash
ko’nikmalari. Ma’lumotlar bazasi, internet resurslaridan foydalana olish.
Muammolarni hal qilish:
Iqtisodiy muammolarni aniqlash, ularning sabablarini tahlil
qilish, muqobil yechimlarni ishlab chiqish va eng yaxshisini tanlash qobiliyati.
Qaror qabul qilish:
Iqtisodiy ma’lumotlar va tahlillar asosida asoslangan qarorlar qabul
qilish, risklarni baholash va ularni minimallashtirish.
Maxsus kompetensiyalarning o’zaro bog’liqligi:
Barcha maxsus kompetensiyalar bir-biri
bilan bog’liq ekanligini, ularning majmui iqtisodchining kasbiy faoliyatini muvaffaqiyatli amalga
oshirishga imkon berishini ta’kidlash.
Maxsus kompetensiyalarning kasbiy standartlar bilan aloqasi:
Iqtisodchi kasbi uchun
belgilangan kasbiy standartlarda qanday maxsus kompetensiyalar talab etilishini ko’rsatish.
Kompetensiyaviy yondashuvning pedagogik asoslari:
Ta’rif:
Kompetensiyaviy yondashuv (KY) - bu ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilim,
ko’nikma va malakalarni (BKM) o’zlashtirishiga emas, balki ularda muayyan vaziyatlarda ushbu
BKMni qo’llay olish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan ta’lim paradigmasidir. Boshqacha qilib
aytganda, KY o’quvchilarni nafaqat ma’lumot bilan ta’minlashni, balki ularni ushbu ma’lumotni
amalda qo’llay oladigan, muammolarni hal qila oladigan va yangi vaziyatlarga moslasha oladigan
qilib tayyorlashni maqsad qiladi.
Bilimga asoslangan yondashuvdan farqi:
Bilimga asoslangan yondashuv ko’proq nazariy
bilimlarni o’zlashtirishga e’tibor qaratsa, KY amaliy ko’nikmalarni shakllantirishga ustuvor
ahamiyat beradi. KY talabalarni “nima”ni bilish bilan birga, “qanday” qilib bilganlarini qo’llashga
o’rgatadi.
KYning asosiy elementlari:
Kompetensiya:
Ma’lum bir faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur
bo’lgan bilim, ko’nikma, malaka, shaxsiy sifatlar va qadriyatlar majmui.
O’quv natijalari:
Talabalar o’quv jarayoni yakunida nimalarni bilishi, qila olishi va namoyon
qila olishi kerakligini belgilaydigan aniq ifodalangan maqsadlar.
Baholash:
Talabalarning o’quv natijalariga erishganlik darajasini aniqlash uchun
mo’ljallangan jarayon. Baholash turli xil usullar (testlar, loyihalar, amaliy topshiriqlar, portfoliolar
va h.k.) orqali amalga oshirilishi mumkin.
Talaba-markazlashganlik:
Mohiyati:
Ta’lim jarayoni talabalarning individual xususiyatlari, ehtiyojlari, qiziqishlari va
imkoniyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladi. O’qituvchi talabalarga bilim beruvchi ob’ekt
emas, balki ularga o’qish va o’rganishda yordam beruvchi yo’lboshchi rolini o’ynaydi.
Amaliy ko’rinishi:
Ta’lim dasturlarini talabalarning qiziqishlariga moslashtirish, ularga
o’quv materiallarini tanlashda erkinlik berish, individual o’quv rejalari tuzish, o’quv jarayonida
turli xil ta’lim usullarini (kichik guruhlarda ishlash, loyihalar ustida ishlash, keys-stadi) qo’llash.
Mohiyati:
Talabalar ta’lim jarayonida passiv tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi bo’lishi
kerak. Ular savollar berish, muhokama qilish, g’oyalarini bildirish, muammolarni hal qilish va
mustaqil fikrlashga rag’batlantiriladi.
16
Amaliy ko’rinishi:
Interaktiv darslar, munozaralar, seminarlar, treninglar, biznes o’yinlar,
simulyatsiyalar, loyihalar, amaliy topshiriqlar, tadqiqotlar o’tkazish. O’qituvchi talabalarni
faollikka undaydigan savollar beradi, ularning fikrlarini qadrlaydi va muhokamalarni boshqaradi.
Amaliyotga yo’naltirilganlik:
Mohiyati:
Ta’lim olingan bilim va ko’nikmalarni real hayotda va kasbiy faoliyatda qo’llash
imkoniyatini berishi kerak. Talabalar nafaqat nazariy bilimlarni o’rganadilar, balki ularni amalda
qo’llashni o’rganadilar.
Amaliy ko’rinishi:
Ishlab chiqarish korxonalarida amaliyot o’tash, real keyslar
(vaziyatlar)ni tahlil qilish, amaliy topshiriqlar bajarish, loyihalar ustida ishlash, biznes rejalarni
tuzish, kasbiy simulyatsiyalarda ishtirok etish, ekskursiyalar uyushtirish. O’quv dasturlariga
amaliyot bilan bog’liq bo’lgan mavzularni kiritish, o’qituvchilarning amaliy tajribaga ega bo’lishi.
Baholashning shaffofligi va adolatliligi:
Mohiyati:
Baholash mezonlari talabalarga oldindan ma’lum bo’lishi kerak. Baholash usullari
talabalarning bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniq va ob’ektiv baholashga imkon berishi
kerak. Baholash jarayoni shaffof va adolatli bo’lishi kerak.
Amaliy ko’rinishi:
Aniq baholash mezonlarini ishlab chiqish, turli xil baholash usullaridan
foydalanish (testlar, loyihalar, amaliy topshiriqlar, portfoliolar, o’z-o’zini baholash, tengdoshlar
tomonidan baholash), baholash natijalarini talabalarga o’z vaqtida yetkazish, apellyatsiya
imkoniyatini yaratish.
Kompetensiyaviy yondashuvning afzalliklari:
Talabalarning kasbiy faoliyatga tayyorgarligini oshirish:
KY talabalarni nafaqat nazariy
bilimlar bilan, balki kasbiy faoliyatda zarur bo’ladigan amaliy ko’nikmalar bilan ham ta’minlaydi.
Bu ularning ishga joylashish imkoniyatlarini oshiradi va yangi ish joyiga tezroq moslashishga
yordam beradi.
Ta’limning sifatini yaxshilash:
KY ta’limni talabalarning ehtiyojlariga moslashtirish,
ularning faolligini oshirish va amaliyot bilan bog’liqligini ta’minlash orqali ta’limning sifatini
yaxshilaydi.
Ish beruvchilarning talablariga javob beradigan mutaxassislar tayyorlash:
KY ish
beruvchilarning talablarini hisobga olgan holda ta’lim dasturlarini ishlab chiqishga imkon beradi.
Bu ish beruvchilarning talablariga javob beradigan va ularning raqobatbardoshligini oshiradigan
mutaxassislar tayyorlashga yordam beradi.
Umr bo’yi o’rganish qobiliyatini shakllantirish:
KY talabalarga mustaqil o’rganish, yangi
bilimlarni o’zlashtirish va o’zgaruvchan sharoitlarga moslashish qobiliyatini shakllantirishga
yordam beradi. Bu ularning umr bo’yi o’rganish qobiliyatini rivojlantiradi va kasbiy faoliyatda
muvaffaqiyatga erishish imkoniyatini oshiradi.
Kompetensiyaviy yondashuvni amalga oshirishning pedagogik shartlari:
O’quv dasturlarini kompetensiyalar asosida qayta ko’rib chiqish:
O’quv dasturlari
nafaqat o’zlashtirilishi kerak bo’lgan mavzularni, balki shakllantirilishi kerak bo’lgan
kompetensiyalarni ham aniq belgilashi kerak. Har bir o’quv fani talabalarda qanday
kompetensiyalarni shakllantirishga qaratilganligi ko’rsatilishi kerak.
Ta’limning interaktiv usullaridan foydalanish:
Ma’ruza, seminar, amaliy mashg’ulotlar,
keys-stadi, loyihalar, simulyatsiyalar, biznes o’yinlar, treninglar, munozaralar va h.k.
17
O’qituvchilarning malakasini oshirish:
O’qituvchilar KYning mohiyatini tushunishlari, uni
amalga oshirish usullarini bilishlari va talabalarda kompetensiyalarni shakllantirishga qodir
bo’lishlari kerak.
Baholash tizimini takomillashtirish:
Baholash usullari talabalarning kompetensiyalarini
ob’ektiv baholashga imkon berishi kerak. Baholash mezonlari aniq va shaffof bo’lishi kerak. O’z-
o’zini baholash va tengdoshlar tomonidan baholash kabi usullardan foydalanish kerak.
Ta’lim resurslari bilan ta’minlash:
Talabalarni KYni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan
barcha ta’lim resurslari (darsliklar, o’quv qo’llanmalari, elektron resurslar, laboratoriya jihozlari
va h.k.) bilan ta’minlash kerak.
Ta’lim muhitini yaratish:
Ta’lim muhiti talabalarning faol ishtirokini rag’batlantirishi,
ularning mustaqil fikrlashiga, ijodkorligiga va hamkorlik qilish qobiliyatiga yordam berishi kerak.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdurahmanov, Q. X. (2017).
Iqtisodiyot nazariyasi
. Toshkent: Iqtisodiyot.
2.
G’ulomov, S. S., va boshq. (2015).
Innovatsion iqtisodiyot asoslari
. Toshkent: TDIU.
3.
Begalov, B. A. (2019).
Raqamli iqtisodiyot sharoitida ta’lim
. Toshkent: Iqtisodiyot.
4.
Usmonov, N., va boshq. (2020).
Iqtisodiy ta’limni modernizatsiya qilish masalalari
. Toshkent:
TDShU.(Iqtisodiy ta’limga oid maqolalar) “Iqtisodiyot va ta’lim” jurnali.
5.
Djumanazarova Z.K. (2025).
Methodology for Developing Special Competencies in Future
Economics Specialists.
https://doi.org/10.37547/ijp/Volume05Issue05-08
6.
Barnett, R. (2007).
Higher Education: A Critical Business
. McGraw-Hill Education.
7.
Bowden, J., & Marton, F. (1998).
The University of Learning: Beyond Quality and Competence
.
Routledge.
8.
Eraut, M. (1994).
Developing Professional Knowledge and Competence
. Routledge.
9.
(Kompetensiyaviy yondashuvga oid maqolalar) “Journal of Competency-Based Education”.
