73
MODELLASHTIRILGAN HAYVONLARDA HUJAYRA KELIB CHIQISHINI
O‘RGANISH
Turayev Yolqin Sherzod o'gli
Turon universiteti Tibbiyot kafedrasi mudiri
https://doi.org/10.5281/zenodo.16416876
Annotatsiya
: Mazkur maqolada modellashtirilgan laboratoriya hayvonlarida hujayra
differensiatsiyasi va proliferatsiyasi jarayonlarini o‘rganish usullari, mexanizmlari hamda
ularning klinik ahamiyati chuqur tahlil qilingan. Tadqiqotlarda ishlatiladigan usullar, molekulyar
mexanizmlar, signal uzatish yo‘llari va modellar tavsiflangan.
Kalit so‘zlar:
modellashtirilgan hayvonlar, hujayra kelib chiqishi, differensiatsiya,
proliferatsiya, transgen hayvonlar, molekulyar mexanizmlar.
Kirish.
Modellashtirilgan laboratoriya hayvonlari yordamida hujayra kelib chiqishi,
proliferatsiyasi va differensiatsiyasini o‘rganish biologiya va tibbiyot sohalarida fundamental
bilimlarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotlar natijalari regenerativ tibbiyot,
embriologiya va patologik holatlarni aniqlash hamda davolashda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan
yangi usullarni yaratishda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi.
Hujayra differensiatsiyasi va proliferatsiyasini
modellashtirilgan hayvonlarda o‘rganish molekulyar biologiya, genetika va embriologiya kabi
fanlarning rivojlanishida muhim o‘rin egallaydi. Ushbu mavzuga oid ilmiy tadqiqotlar so‘nggi
yillarda sezilarli darajada kengayib, hujayra kelib chiqishining murakkab mexanizmlarini
aniqlash imkoniyatlarini oshirdi. Ayniqsa, CRISPR/Cas9 va boshqa genomik tahrirlash
texnologiyalari paydo bo‘lishi bilan genetik mexanizmlar yanada chuqur va aniq o‘rganilmoqda.
Shunga qaramasdan, hujayralarning kelib chiqishi va rivojlanishi jarayonlarida mavjud bo‘lgan
ko‘plab molekulyar va epigenetik mexanizmlarning to‘liq ochib berilishi bo‘yicha qo‘shimcha
tadqiqotlar zarurligi ta’kidlanmoqda.
Asosiy qism.
Modellashtirilgan hayvonlarda hujayra kelib chiqishining asosiy bosqichlari
1.
Zigota va blastomerlarning shakllanish bosqichi Modellashtirilgan hayvonlarda hujayra
rivojlanishi zigota hosil bo‘lishidan boshlanadi va mitotik bo‘linish orqali blastomerlarni
shakllantiradi. Bu bosqichda blastomerlar totipotent bo‘lib, barcha hujayra turlarini yaratish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
2.
Blastula va gastrulatsiya bosqichlari Blastula bosqichida hujayralar to‘plami shakllanib,
keyinchalik gastrulatsiya jarayonida embrionning uchta asosiy qatlami – ektoderma, mezoderma
va endoderma hosil bo‘ladi. Ushbu qatlamlardan kelajakdagi organlar va to‘qimalar shakllanadi.
3.
Organogenez bosqichi Bu bosqichda hujayralar ixtisoslashgan va maxsus vazifalarni
bajaradigan organ va to‘qimalarga aylana boshlaydi. Organogenez davrida molekulyar
mexanizmlar orqali differensiatsiya jarayonlari boshqariladi.
Hujayra kelib chiqishini o‘rganishda qo‘llaniladigan usullar
1.
Genetik modifikatsiya usullari
Transgen modellar yaratish orqali gen ekspressiyasining differensiatsiya va
proliferatsiyaga ta’sirini aniqlash mumkin.
CRISPR/Cas9 texnologiyasi yordamida aniq genlarni o‘chirib yoki o‘zgartirib, genetik
mexanizmlarni aniqlash imkoniyati mavjud.
2.
Hujayra markirovkasi va kuzatish usullari
74
GFP (Green Fluorescent Protein) va boshqa floresens markerlar yordamida hujayra
migratsiyasi va differensiatsiyasini vizual kuzatish mumkin.
Lineage tracing texnologiyasi hujayralarning kelib chiqishi va rivojlanishini aniqlashda
keng qo‘llaniladi.
3.
In vitro madaniyatlar
Embrional ildiz hujayralar madaniyatlari va organotipik madaniyatlar yordamida hujayra
differensiatsiyasi va proliferatsiyasining molekulyar mexanizmlari batafsil o‘rganiladi.
Hujayra kelib chiqishini boshqaruvchi molekulyar mexanizmlar
1.
Genetik va epigenetik mexanizmlar
SOX, OCT va NANOG kabi transkripsion faktorlar hujayralar differensiatsiyasini nazorat
qiladi.
Epigenetik o‘zgarishlar (DNK metillanishi va histon modifikatsiyasi) hujayra taqdirini
aniqlashda muhim rol o‘ynaydi.
2.
Signallarni uzatish yo‘llari
Notch, Wnt, Hedgehog, TGF-beta va BMP kabi signal yo‘llari hujayra proliferatsiyasi va
differensiatsiyasini boshqarishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Modellashtirilgan hayvonlarda hujayra kelib chiqishini o‘rganishning klinik ahamiyati
Ildiz hujayralar terapiyasi va regenerativ tibbiyotda yangi imkoniyatlarni ochadi.
Saraton va patologik proliferatsiya mexanizmlarini aniqlash va davolash usullarini ishlab
chiqishda yordam beradi.
Yangi dori vositalarini sinash va kasalliklar mexanizmlarini chuqurroq tushunishda
modellar yaratish imkonini beradi.
Xulosa.
Modellashtirilgan hayvonlar orqali hujayra kelib chiqishini o‘rganish hozirgi
zamon ilm-fanida fundamental va klinik muammolarni yechishda muhim vositadir. Genetik
modifikatsiya, hujayra markirovkasi va in vitro madaniyatlar kabi usullar yordamida
hujayralarning kelib chiqishi va rivojlanishi batafsil o‘rganiladi. Tadqiqotlar natijalari
regenerativ tibbiyotda ildiz hujayralar terapiyasi imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Ayniqsa,
hujayra taqdiri va proliferatsiyasini aniqlovchi molekulyar mexanizmlar va signal uzatish
yo‘llarini o‘rganish orqali patologik jarayonlarni aniqlash va ularning oldini olish imkoniyatlari
oshmoqda. Kelajakda yangi genomik texnologiyalar, xususan CRISPR/Cas9 orqali erishiladigan
aniqlik va samaradorlik tufayli kasalliklarning oldini olish va davolashning yangi strategiyalarini
yaratish imkoni tug‘iladi. Shuningdek, ushbu tadqiqotlarning klinik tadbiqi orqali inson
sog‘lig‘ini yaxshilash va hayot sifatini oshirish bo‘yicha yangi innovatsion yondashuvlar ishlab
chiqish imkoniyatlari mavjud bo‘ladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Gilbert, S.F. Developmental Biology, 12th Edition. Sinauer Associates, 2019.
2.
Rossant, J., Tam, P.P. Exploring Early Human Embryo Development. Science, 360(6393),
1075-1078, 2018.
3.
Alberts, B. Molecular Biology of the Cell, 6th Edition. Garland Science, 2014.
4.
Lodish, H. et al. Molecular Cell Biology, 8th Edition. W.H. Freeman, 2016.
75
5.
Hsu, P.D., Lander, E.S., Zhang, F. Development and Applications of CRISPR-Cas9 for Genome
Engineering. Cell, 157(6), 1262-1278, 2014.
