
378
Qolgan chiziqli erkli xos vektor V
1
bog‘langan V
2
vektor orqali topiladi:
(A- λ
1
E)V
2
=V
1
.
Qolgan λ
2
xos qiymat (ikkinchi Jordan katagiga to‘g‘ri keladi) yuqoridagidek tenglama
orqali V
3
xos vektorni ifodalaydi. Tenglamalar sistemasi umumiy yechimi esa:
X(t)= C
1
+ C
2
+ C
3
. [2]
Birinchi Jordan katagi ikkinchi Jordan katagi
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Hasanov A. B. ―Oddiy differensial tenglamalar nazariyasiga kirish‖
2.
Понтрягин Л. С. Обикновенные дифференциалные уравнение.
3.
Muxtorov Ya. Soleyev. Differensial tenglamalar kursi.
4.
Agurwal R. P. O‘Regan. D. An introduction to ordinary differential equations. Springer -
2000.
МАҲАЛЛИЙ ХОМ-АШЁЛАРГА АСОСЛАНГАН ЮҚОРИ ИССИҚЛИККА
ЧИДАМЛИ КЕРАМИК ПЛИТАЛАР
А.И. Мустафоев
ЎзМУ Жиззах филиали ―Биотехнология‖ кафедраси ўқитувчиси
Аннотация:
Ушбу мақолада юқори ҳароратга чидамли керамик плиталарни
мужассамлашган қуѐш энергиясига асосланиб тайѐрлаш технологияси келтирилган.
Керамик плитанинг асосини ташкил этувчи минералларнинг техник ва иқтисодий
кўрсаткичлари тўғрисида маълумотлар келтирилиб, асослар изоҳланган.
Калит сўзлар:
Қуѐш энергияси, керамик плита, юқори ҳароратли иссиқлик манбаи.
Республикамизда фаолият юритаѐтган чинни буюм тайѐрлаш ташкилотлари карбид
кремний асосидаги керамик плиталардан чинни маҳсулотларини синтез қилишда
фойдаланиб келишмоқда. Карбид кремний асосидаги керамик плита бугунги кунда
республикамизда
ишлаб
чиқарилмайди,
импорт
йўли
билан
олиб
келиб
фойдаланишмоқда. Керамик плитанинг таркибини ташкил қилувчи карбид кремний
материали табиий ҳолатда республикамизда мавжуд эмаслигини ҳисобга олган ҳолда
импорт маҳсулотлардан бўлган чинни буюм тайѐрлаш плитасини маҳаллий хом –
ашѐларга асосланиб тайѐрлаш имкониятлари ҳам мавжуд
Тошкент вилояти Кумушкон тоғларидан топилган керамик серпентинни катта қуѐш
печида эритиб ундан иссиқликка чидамли оловбардош керамик плиталарни ишлаб
чиқаришда катта қуѐш печидан фойлананиш маҳаллий хом-ашѐ асосида импорт ўрнини
босадиган керамикаларни оптималлаштиришга ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг
техник-иқтисодий кўрсаткичларини асослаб беради
Серпентин минералларининг заррачалар катталиги, Malvern masterizer 2000
анализаторидаги ISO 24235 халқаро стандартларига мувофиқ, лазер дифракцияси билан
нурланганда суюқ муҳитда тарқалган чанг зарралари билан тарқаладиган ѐруғлик
интенсивлигини аниқлаш орқали аниқланди. Заррачалар катталигини тақсимланиши 1–
расмда келтирилган.
1-расм.
Соф
минералларда
заррачалар
катталигининг
тарқалиши[1]

379
Серпентинни табиий ҳолатдаги кўриниши 2–расмда келтирилган. Серпентин
кукунини 60 микронли элакдан ўтказилиб, рентген фазаси таҳлил қилинди. Бунда кукун
усули билан дастлабки чанг буюмлари ва аралаштирилган композит материаллар
ишлатилган. Текширув никел (Ni) фильтридан фойдаланган ҳолда CuKα нурланишида,
2
о
/мин айланиш тезлигида 2θ = 5
0
– 70
0
бурчаклар оралиғида амалга оширилди. рентген
фазаси таҳлил таркибидаги бирикмаларни аниқлаш учун Crystallographica Search Match
дастурий тўплами ва JCPDS файл шкафи ишлатилган (3-расм).
700
0
С гача жараѐн паст ҳароратга ишора қилади. Серпентинни термик парчаланиши
(сувсизланиши), рентген маълумотлари бўйича 700
0
С да тугайди. 35% дан 70% гача
магний оксиди аралашмасидаги таркибий қисмлар, магний хлорид 5% дан 25% гача ва сув
20% дан 40% гача.
Серпентиндаги буғланган сувнинг умумий миқдори ва газсимон фазани тавсифловчи
оташдаги йўқотиш 13,45%. 110
0
С дан 810
0
С даражагача серпентинни босқичма-босқич
сувсизланишини
кўрсатади.
Сувсизланиш
тугаганидан
кейин
форстеритнинг
кристалланиши 800
0
С дан 870
0
С гача бўлган ҳарорат оралиғида содир бўлади. 834
0
С
даражада экзотермик таъсир кузатилади, бу чўққи форстеритнинг кристалланишига тўғри
келади.
2-расм.
Кумушкон
серпентиннинг
Ин
те
н
си
вл
и
к
I
/I
0
2θ, град.
табиий
кўриниши
3-расм. Кумушкон серпентин кукунининг рентгенограммаси [2]
Тайѐрланган материаллар юқори ҳароратга чидамли оловбардош ўзида иссиқлик
сақлаб қолиш имкониятига эга. Серпентиннинг эриш температураси 650
0
С унинг кимѐвий
таркиби MgO, SiO ва H
2
O лардан иборат. Катта қуѐш печида эритилган серпентинга 60%
Al
2
O
3
қўшилса ҳосил бўлган аралашманинг эриш температураси 2000
0
С ни ташкил
қилади. Бундай аралашмали керамик материалдан фойдаланиб, юқори ҳароратга чидамли
оловбардош керамик ғиштлар тайѐрланади. Тайѐрланган юқори ҳароратга чидамли
оловбардош ғиштлар чинни буюм тайѐрлаш плитасини олишга мўлжалланган 1700
0
С
ҳароратда ишлайдиган термостатланган электр печида қўлланилади[3].
Юқори ҳароратга чидамли оловбардош чинни буюм тайѐрлаш плитаси асосан
карбид кремний материалидан тайѐрланади. Лекин, серпентин материалидан ушбу чинни
тайѐрлаш плитаси тайѐрланганда бир қанча қулайликларга олиб келади (1-жадвал)[4].
1-жадвал.
Карбид кремний ва серпентин материалларини характерловчи ҳолатлар.

380
№
Материалнинг
номи
Материалнинг
таркиби
Мате
ри
алн
ин
г эр
иш
те
м
пе
ра
тура
си
0
С
Мате
ри
алн
ин
г т
ерм
ал
ай
ла
ни
шла
р с
он
и
Мате
ри
алн
ин
г 1
кг т
ан
на
рхи
(с
ўм
)
Пли
та
ни
т
ай
ѐрла
шда
ги
эн
ерги
я с
арфи
(
кВ
т*с
оа
т)
1
Карбид
кремний
SiC
2730
250
4547
12
2
Серпентин
3MgO 2SiO
2
·2H
2
O
650
350
1000
2,5
3
Серпентин
+60% AlO
60%(3MgO
2SiO
2
·2H
2
O)
+{40%(3MgO
2SiO2·2H
2
O) +60%(
Al2O3)}
2000
400
1500
3
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:
1.
Каримов А.А., Мустафоев А.И. Технология керамики для материалов элек-
тронной промышленности: монография. Ташкент: Типография ТИИИМСХ, 2020. 128 с.
2.
Kamanov B.M., Mamatkosimov M.A., Mustafoev A.I. localization of imported ceramic
tiles // Journal of Irrigation and melioration №3 .2020. – Tashkent, - Pp. 28-32. (05.00.00, №4)
3.
Мустафоев А.И., Маматкосимов М.А., Сувонова Л., Каманов Б.М., Джалилов М.
Влияние нагрева на фазовые превращения в геомодификаторе трения на основе слоистого
серпентина // «AGRO ILM» журнали. №4.2020. – Тошкент, - С.97-99. (05.00.00, №4)
4.
Каманов Б.М., Маматкосимов М.А., Мустафоев А.И. Юқори ҳароратга чидамли
оловбардош плитани ишлаб чиқариш // "Irrigatsiya va melioratsiya" jurnali №4(18).2019. –
Тошкент, - С. 63-66. (05.00.00, №4)
ЮҚОРИ ИССИҚЛИККА ЧИДАМЛИ КЕРАМИК ПЛИТАЛАР УЧУН
ОЛОВБАРДОШ МАТЕРИАЛЛАР
А.И. Мустафоев
ЎзМУ Жиззах филиали ―Биотехнология‖ кафедраси ўқитувчиси
Аннотация:
Бу мақолада иссиқликка чидамли керамик плиталарнинг хусусиятлари
ва катта Қуѐш энергиясидан фойдаланган ҳолда юқори ҳароратга чидамли керамик
плиталар тайѐрлаш имкониятлари келтирилган.
Калит сўзлар:
қуѐш энергияси, керамик плита, юқори ҳароратли иссиқлик манбаи.
Бугунги кунда интенсив ривожланиб бораѐтган керамика соҳасида бир қанча
ютуқларга эришиш баробарида юқори ҳароратга чидамли оловбардош керамик
плиталарга эҳтиѐж тобора ортиб бормоқда. Керамик плиталарнинг бир қанча турлари
мавжуд бўлиб, Ўзбекистон шароитида юқори ҳароратга чидамли оловбардош чинни буюм
тайѐрлаш плитаси кўплаб ишлатилади. Чинни буюм тайѐрлаш плитаси чинни
маҳсулотларини синтез қилиш давомийлигида юқори ҳароратли печларда бир неча сутка
давомида ушлаб турилади. Чинни маҳсулотларининг сифат даражаси унга хизмат
қилаѐтган плитага боғлиқ. Республикамизда фаолият юритаѐтган чинни буюм тайѐрлаш