247
Xorazm tuproq iqlim sharoitida qadimiy bug‘doy nav namunalaridan
Qora - qiltiq navi
yetishtirilib, donining nonboplik xossalarini tadqiq qilish asosida olinadigan unning va nonning
sifat ko‘rsatkichlari aniqlanlab o‘rganildi.
Bug‘doy unining nonboplik xususiyatlari deganda, unning texnologik jarayonni to‘g‘ri
olib borganda yaxshi sifatli non hosil qilishi tushuniladi.[3]
Yaxshi pishgan bug‘doy noni, kerakli hajm, to‘g‘ri shaklga, yoriqlar va yirtilishlar
bo‘lmagan bir hilda bo‘yalgan qobiqqa, bir hilda tarqalgan, mayin g‘ovaklikdagi elastik
mag‘izga ega bo‘lishi kerak.
Non xushbo‘y va xushta‘m bo‘lishi kerak. Ma‘lum turdagi bug‘doy nonining mag‘izi
qanchalik ochiq rangda bo‘lsa, u shunchalik iste‘molchilar tomonidan qadirlanadi.
Bug‘doy unining u yoki bu sifatli non berish xususiyatiga unning nonboplik xossasi
deyiladi. Bug‘doy noni uchun unning sifati, hajmi, qobiqning rangi, mag‘izning xossalari -
elastikligi, g‘ovakligi, rangi, ta‘mi va hidi kabi ko‘rsatkichlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Bug‘doy uning nonboplik xossasi asosan uning gaz hosil qilish qobiliyati, ma‘lum bir strukturali-
mexanik xossali xamir hosil qilish qobiliyati - ―unning kuchi‖, rangi va xamirni tayyorlash
jarayonida qorayish xususiyatlari, zarrachalarning o‘lchamlari bilan baholanadi.
Tajribaviy non pishirish yo‘li bilan bug‘doy unining nonboplik xossasi aniqlanadi. Qora -
qiltiq bug‘doy navidan tortilgan unning nonboplik xossalarini taqqoslash uchun laboratoriya
sharoitida 1-navli bug‘doy unidan tortilgan undan ham non pishirildi.[2]
Birinchi variantga ko‘ra, tadqiq qilinayotgan bug‘doy unidan 500 g un, 2,5 g quruq achitqi,
7,5 g tuz qo‘shib xamir tayyorlanadi, ikkinchi variantda esa 1-navli undan (500 g) foydalanildi.
Xamir oparasiz usulda tayyorlanib, 170-180 minut davomida havoning 80-85% nisbiy namligida
va 32
S da termostatda bijg‘idi. Bijg‘ishning har bir soatida xamir mushtlandi. Yetilgan
xamirning og‘irligi o‘lchanib, 400 g xamir qolipga, 200 g xamir tagdonga qo‘yiladi. Bu xamir
bo‘laklari 50-60 minut davomida tindiriladi. Tayyor xamirlar 225
S haroratda pishirib olindi.
Tagdonli non 20-25 minut, qolipli non esa - 40-45 minut davomida pishdi. 1 sutka davomida
issiq nonlarning vazni o‘lchab olinib sovutildi.[4]
Olingan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, mahalliy bug‘doy nav namunalaridan Qora -
qiltiq bug‘doy navining donidan tortilgan undan pishirilgan nonning sifat ko‘rsatkichlari 1-navli
bug‘doy unidan pishirilgan nonning sifatidan deyarli farq qilmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Atabaeva X.N., Xudayqulov J.B. ―O‘simlikshunoslik‖. ―Fan va texnologiyalar‖
nashriyoti, Toshkent: 2018.
2.
Василенко И. И., Комаров В. И.. Оценка качества зерна: Справочник/ Сост.: Ў-93.
М.: Агропромиздат, 1987. С -08.
3.
Лавронов Г.А. Пшеница в Узбекистане. Ташкент. 1969 г. 34 С.
4.
Normaxmatov R. Oziq-ovqat mahsulotlari ekspertizasi asoslari.Toshkent,
―Tafakkur‖, 2009.
5.
Qurbonniyozov R. Xorazm geografiyasi. Urganch ―Xorazm‖.1997, -115b.
ZIRA (BUNIUM PERSICUM) O
ʻ
SIMLIGINING APICAL MERISTEMA
TO
ʻ
QIMASIDAN DNK AJRATIB OLISH TEXNOLOGIYASI
Avalboyev Quvondiq Xudoyqul oʻgʻli
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ yo‗nalishi talabasi
Mamatkulova Iroda Ergashevna
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ kafedrasi katta o‗qituvchisi
248
Annotatsiya: Hozirgi kunda o
‗
simlik to
‗
qimalaridan nuklein kislotalarni ajratib olish
dolzarb hisoblanadi. Shu bilan birga Zira turlarida ham, genetik tahlil qilishdan oldin xavfsiz
bo
ʻ
lgan usul yordamida nuklein kislotalarni ajratib olish zarur. Undan keyin genetik tahlil
qilinadi va zira o
‗
simligi uchun genetik nom ―Fructi buni‖ beriladi. Zira turlarining
xushbo
‗
ylik darajasi tarkibidagi antioksidantlar va boshqa ko
‗
rsatgichlarining qaysi gen
uchastkasida sodir bo
ʻ
lishi tadqiqotchi uchun o
‗
ta qimmatli ma‘lumot hisoblanadi.
Kalit soʻzlar: DNK, Fenol, sentrifugalash, meristema to
‗
qimasi, Cho
‗
kma, DNK li suvli
qavat.
ZIRA (Bunium persicum) — ziradoshlar oilasiga mansub koʻp yillik xushboʻy ziravor
oʻsimlik. Boʻyi 40—60 sm. Poyasining yarmidan yuqorisi shoxlangan. Ildizi tugunakli.[3-4]
Toʻpbarglari uzun bandli, poyadagilari bandsiz. Bargi ipsimon boʻlaklarga boʻlingan. Gullari oq,
mayda, har bir soyabonchada 20—30 tadan. Iyunda gullaydi, urugʻi iyulda pishadi.[1]
Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo adirlarida, togʻ yon bagʻirlarida koʻp oʻsadi. Urugʻi
mayda, choʻziq, qoramtir-jigarrang, sirti taram-taram, juda xushboʻy. Tarkibida 2,75-3,0% efir
moyi bor. Oʻrta Osiyo xalqlari goʻsht tuzlashda, qazi va boshqa ovqatlar tayyorlashda qadimdan
keng foydalanib keladi[2]. Xalq tabobatida meʼda kasalliklarini davolashda va siydik haydovchi
dori sifatida ishlatiladi.
Hozirgi kunda o
‗
simlik to
‗
qimalaridan nuklein kislotalarni ajratib olish dolzarb
hisoblanadi. Shu bilan birga Zira turlarida ham, genetik tahlil qilishdan oldin xavfsiz bo
ʻ
lgan
usul yordamida nuklein kislotalarni ajratib olish zarur.
Suyuq azotda fiksatsiya qilingan 100g ziraning meristema to
‗
qimasini hovonchaga bir
xilda mayin kukun bo
‗
lguncha maydalab, uning ustiga tarkibida 1ml fenol bo‗lgan 100 ml
eritma qo
‗
shiladi va yana bil xil massa hosil bo‗lguncha 100ml fenol bilan chayqatiladi.
Tayyor bo
ʻ
lgan aralashma 0 gradus da 20 min 6000ayl/min (10000) tezlikda sentrifugalanadi.
Bu vaqt davomida sentrifuga probirkasida 3 ta qatlam hosil bo
‗
ladi, probirka tubida fenol
,uning o
‗
rtasida oqsil va maydalangan o
‗
simlik to
‗
qimalari ,yuqori qismi esa DNK bor suvli
qavat hosil bo
‗
ladi.O
‗
rta qavat eritmalar yordamida ekstraksiya qilinadi. Eritmadagi DNK
ma‘lum miqdordagi ekstraktga 96 % li spirt quyilganda cho
‗
kma hosil bo
ʻ
lishiga qarab
aniqlanadi.Bu operatsiya suv qavatida DNK qolmaguncha davom ettiriladi[3].
Oqsilsizlantirish uchun esa.Ekstraktga teng miqdorda xloroform-fenol (1:1) aralashma
quyib 20 min chayqatiladi, so
‗
ngra yuqoridagi sharoitda sentrifugalanadi. Sentrifugatning
suvli qavatini ajratib olib, unga ikki hajm 96% li etanol q o
‗
shib DNK cho
‗
ktiriladi.
Cho
‗
kmada fenolni yo
‗
qotish uchun 5-7 marta 70% li etanol bilan yuviladi. Cho
‗
kma 0,15 ml
NaCl da eritilgach, quyidagi usullar ning birida oqsilsizlantiriladi:
1.Papain (800mkg/ml)+), 005 EDTA (pH=6,5) bilan 37 gradusda 2 soat davomida
inkubatsiya qilinadi;
2. Tribsin ( 1mkg/mol) bilan (ph =7,2) 37 gradusda 1 soat davomida inkubatsiya
qilinadi.
Nuklein kislotani ajratib olish uchun sentrifugalash va inkubatsiya qilish
metodlaridan foydalaniladi.
Zira turlarida ham, genetik tahlil qilishdan oldin xavfsiz bo
ʻ
lgan usul yordamida
nuklein kislotalarni ajratib olish zarur. Undan keyin genetik tahlil qilinadi va zira o
‗
simligi
uchun genetik nom ―Fructi buni‖ beriladi. Zira turlarining xushbo
‗
ylik darajasi tarkibidagi
antioksidantlar va boshqa ko
‗
rsatgichlarining qaysi gen uchastkasida sodir bo
ʻ
lishi
tadqiqotchi uchun o
‗
ta qimmatli ma‘lumot hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Abduraimov O.C., Maxmudov A.B., Mamatqulova I.E., Erdonov Sh.―Turkiston tog
‗
tizmasida tarqalgan Elwendia Boiss (Apiaceae) turkumi turlari‖.
http://mamaun.uz/uz/page/56;
2.
Abduraimov O.C., Narxadjayeva A., Maxmudov A.B., Mamatqulova I.E ―O
‗
zbekiston
florasidagi madaniy o
‗
simliklar yovvoyi ajdodlarining ozuqabob turlari‖;
249
3.
Уралов А.И., Печеницын В.П.
Зависимость семенной продуктивности
луковичных видов Allium L. от количества листьев на генеративном побеге
. Доклады
АН РУз. 2015. 74-77 с.
4.
https://fayllar.org/osimlik-toqimalaridan-dnk-ni-ajratib-olish.html;
5.
https://xalq-tabobati.uz/uy/2362/tabobat-dorixonasi/zira-ha%D2%9Bi.
ПРОПАННИ КАТАЛИТИК АРОМАТЛАШДА Zn-Zr / ЮКЦ
ТАРКИБЛИ
КАТАЛИЗАТОРНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ
Бобомуратова Санобар Юнусовна
Жиззах политехника институти ―Кимѐ‖кафедраси в.б. доценти, PhD,
Матчанова Мухаббат Ботировна
Жиззах политехника институти ―Кимѐ‖кафедраси в.б.доценти,
Холмўминова Дилором Анваровна
Жиззах политехника институти ―Кимѐ‖кафедраси катта ўқитувчиси
Аннотация:
Ушбу ишда рух ва цирконийли цеолитларни, унинг кислотали ва
каталитик хоссалари пропанни ароматик углеводородга айлантиришдаги дастлабки
юқори ҳароратли қайта ишлаш тадқиқотларининг натижалари келтирилган.
Тажрибалар натижасида юқори ҳароратда ишлов берилган Zn-Zr / ЮКЦ
катализаторида 650 °C да пропаннинг конверсияланиш даражаси 97 % бўлганда,
ароматик углеводородлар миқдори максимал қийматга (54,2 %) етиши аниқланган.
Калит сўзлар:
Ароматик углеводородлар,
катлитик ароматлаш, реакция
маҳсулотлари, ҳажмий тезлик, пропан.
Табиий ва нефть йўлдош газларини каталитик ва кислотали хоссаларга эга бўлган
цеолитлардан фойдаланиб суюқ маҳсулотларига айланиши мумкин.
Цеолитни кимѐвий ва
термик модификациялаш йўли билан ароматик углеводород ҳосил бўлиш селективлигини
ошириш мумкин. Кимѐвий модификациялашда цеолитга металл ионлари киритилади,
термик модификациялашда эса, декатионланган ва металл сақловчи юқори кремнийли
цеолитларни ҳаво, водород ѐки сув буғлари билан юқори ҳароратда қайта ишлов
берилади.
Пропаннинг каталитик ароматланиш жараѐнида катализаторга ишлов бериш
ҳароратнинг Zn-Zr/ЮКЦ таркибли катализаторнинг фаоллиги ва селективлигига
таьсирини ўрганиш натижасида олинган натижалар 1-жадвалда келтирилган.
1-жадвал
Юқори ҳароратли шароитда ишлов берилган Zn-Zr / ЮКЦ даги жараѐнларнинг
кўрсаткичлари,
0
C
Т,
0
C
Х, %
А, %
Маҳсулот бўйича селективлик, % масс
Н
2
СН
4
Ал
ка
нл
ар
C
2
-
C
5
Ал
ке
нл
ар
C
2
-
C
4
Аренлар
450
27
4,5
8,1
32,3
36,8
7,7
16,8
500
67
33,7
5,6
26,9
12,9
3,6
53,0
550
88
47,6
4,4
24,9
12,9
4,2
54,8
650
94
50,2
4,6
25,6
13,8
5,8
52.4
450
34
5,4
6,8
37,8
34,8
5,9
16,3
500
76
40,9
4,1
25,9
13,8
3,8
53,9
