294
Kimyoviy usullar yordamida quyidagi organik kislotalarning miqdoriy tarkibi aniqlandi:
piruvik (40,66 mg/g), izotsitrik (12,88 mg/g), limon (8,71 mg/g), suksinik (38,03 mg/g) va
molik. (0,75 mg/g). Yog' kislotalari orasida to'yingan va to'yinmagan kislotalar GC/MS usuli
bilan aniqlandi. Umumiy yog'li kislotalarning ko'p to'yinmagan yog'li kislotalari miqdori
56,97%, to'yingan - 38,53% va chala to'yinmagan - 4,50% ni tashkil etdi. Aniqlangan 7 ta yog
'kislotalari orasida linolenik va palmitik kislotalar ustunlik qildi. Tadqiqot natijalari shuni
ko'rsatadiki, Crambe cordifolia Steven barglari karboksilik kislotalarning manbai hisoblanadi.
Habashiston Respublikasi katran urug'idan neft olinadi.[4]
Shifobaxsh xususiyatlari ko‗pligi sababli tibbiy maqsadlarda keng qo‗llaniladi. Oshqozon-
ichak yo‗lini shlaklar va gijjalardan tozalashdan tashqari, boshqa kasalliklarni davolashda juda
foydali hisoblanadi. Angina, bronxit va nafas a‘zolari shamollashi bilan kechuvchi boshqa
kasalliklarni misol tariqasida keltirish mumkin. Eritmasi bilan og‗iz chayish uchun antiseptik va
og‗riq qoldiruvchi xususiyati borligi uchun nafas yo‗llarini mikroblardan tozalash hamda og‗izdan
yoqimsiz xid kelishini yo‗qotsa, oz miqdorda ichish bilan ovoz bo‗g‗ilishiga davo bo‗ladi. Ipak
qurti boqishda substrat sifatida foydalanish mumkin.
Katran uzoq vaqtdan beri tibbiyotda ishlatilgan: ovqat hazm qilish tizimini yaxshilash va
ishtahani yaxshilash, yangi foydalanish chigirtka qarshi himoya qiladi, buyrak, jigar, oshqozon,
o'n ikki barmoqli ichak yarasida foydalaniladi.[5]
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, katran o‗simligini shifobaxsh dorivor o‗simlik
sifatidagi xususiyatlarini xalqimizga keng yetkazishimiz zarur. Bundan tashqari, xalq tabobati
sohasida mutaxassislar bilan bir qatorda shifoxonalarda faoliyat ko‗rsatib kelayotgan vrachlarimiz
davolash amaliyotida keng qo‗llashlari juda muhim hisoblanadi. Shundan kelib chiqib
viloyatimizda katran yetishtirish uchun qulay iqlim sharoiti mavjudligi, kam sarfli ekinligi bois
plantatsiyalar tashkil qilib, mavjudlarini yanada kengaytirish alohida ahamiyatga egadir.[6]
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
BSBI ro'yxati 2007 (xls). Buyuk Britaniya va Irlandiyaning botanika jamiyati. Asl
nusxasidan (xls) arxivlangan 2015-06-26. Qabul qilingan 2014-10-17.
2.
"Isroil florasi Internetga kirish". Asl nusxasidan arxivlandi 2012-03-14. Qabul
qilingan 2011-02-23
3.
"RHS o'simlik selektor - Crambe cordifolia"
Olingan
15 Aprel
2020
.
4.
Kandeler, R .; Ullrich, W. R. (2009). "O'simliklarning ramziyligi: Evropa-O'rta er
dengizi madaniyati namunalari biologiyasi va san'at tarixi bilan tanishtirilgan: MART: Silphion
va narteks". Eksperimental botanika jurnali. 60 (3): 715-717. doi: 10.1093 / jxb / erp041. PMID
19269995.
5.
М.Д. Тургунов, В.П. Печеницын, Н.Ю. Бешко, Д.А. Абдуллаев, Уралов А.И.
Биологические особенности редких видов семейства Iridaceae Juss. флоры Узбекистана в
условиях ex situ Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(2), P.17-22.
ZUBTURUM (PLANTAGO) O‘SIMLIGINING AMALIY AHAMIYATI VA GENETIK
TAHLILI
Ro‗ziboyeva Odina Shuhrat qizi
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ yo‗nalishi talabasi
Mamatkulova Iroda Ergashevna
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ kafedrasi katta o‗qituvchisi
Annotatsiya:
Hozirgi kunda tabiatimizda o‗sayotgan dorivor o‗simliklardan oqilona
foydalanib, ulardan kasalliklarga davo topishimiz mumkin. Zubturum dorivor o‗simligi juda
ko‗p kasalliklarga davo bo‗lib uni tabobatimizda keng qo‗llasak bo‗ladi. Bu o‗simlikning bargi,
295
tomiri va urug‗lari juda ko‗p kasalliklarga davo bo‗ladi. U tabiatimizda o‗sadi va noyob
hisoblanadi.
Kalit so‗zlar
: Zubturum (plantago), dorivor zubturum, O‗rta Osiyo xalq tabobati, jigar,
buyrak kasalliklari, qandli diabet.
Zubturumdoshlar
(Plantaginaceae) — ikki urug‗ pallali yoki magnoliyasimonlar sinfiga
mansub, ko‗p yillik va bir yillik o‗simliklarni o‗z ichiga oladigan oila sanaladi. Dunyo bo‗yicha
260 turni o‗z ichiga olgan, 3 turkumdan iborat. Oiladagi eng katta turkum Zupturum (
Plantago
)
—bo‗lib,.mo‗tadil iqlimli mintaqalarda o‗sadi. Bir necha turdan tashkil topgan litorella
(
Litorella
) turkumi faqat Yevropada, Azor orollari va Janubiy Amerikada
uchraydi. Bitta turdan
iborat
bouguyeria
(Bougueria) turkumi esa Janubiy Amerika uchun endemik hisoblanadi.
O‗zbekistonda 6 turi uchraydi. 4 turdan dorivor o‗simlik sifatida foydalaniladi. Barglari ildiz
bo‗g‗zida to‗p to‗p bo‗lib joylashgan bandi.[1] Keng tuxumsimon yoki keng ellipssimon
nashtarsimon va tasmasimon yaxlit ba‗zan pastki qismi sal tishli uzunligi 12 sm ga boradi bandli.
Gullari poya va shoxlari uchida oddiy boshoq xosil qiladi. Mevasi ikki yoki ko‗p urug‗li. Bo‗yi
40-45 smgacha bo‗lib ildiz poyasi kalta. Gul barglari tik o‗sadi. Gullari mayda ko‗rimsiz gultoji
kulrang- qo‗ng‗ir tusli. Mevasi-ichida tuxumsimon shaklli mayda- mayda urug‗lari joylashgan.
May oyidan boshlab gullaydi, mevalari avgust - sentabrda yetiladi.[4]
Bu o‗simlikdan me‗da, ichak va o‗pka xavfli o‗simtalariga davo qilish uchun foydalanadi.
Undan tayyorlangan galen preparatlar jigar buyrak kasalliklari, diabet, ko‗z kasalliklari, qon
ketar mahalida shuningdek farzandsizlikda ham naf beradi [3]. Ildizidan tayyorlangan
damlamani isitma yo‗tal vaqtida, sil bilan og‗rigan kasallarga buyriladi. Zaxarli hashorotlar va
ilon chaqqanda og‗riqni qoldiradigan vosita ta‗riqasida ham ishlatiladi. Yanchilgan urug‗i
surunkali ich ketarga yaxshi davo bo‗ladi. Ibn Sino zupturum bargidan yara- jaroxatlarni
bitiruvchi, qon to‗xtatuvchi vosita tariqasida foydalangan. Urug‗idan esa qon tuflash mahalida,
jigar buyrak kasalliklarida, shuningdek ichak yaralari va ichketarga davo qilish uchun ishlatiladi.
Zubturum o‗simligidan ezib olingan sharbati o‗pka silida, bezgakda, qon qusishda, nafas
qisishda, quyonchiqda, tutqanoqda yaxshi naf beradi hamda jigar, buyrak, taloq quvvatini
oshirish bilan birga ulardagi tiqinlarni ochadi, hazmni yaxshilaydi, vabosilda (gemaroy), ayniqsa
qon ketganda juda yaxshi yordam beradi.[2] O‗rta Osiyo xalq tabobatida zubturumning
ishlatiladigan o‗rni ko‗p: ichburuq, vabosil, kolit kasalliklarida, shuningdek so‗zakda buyuriladi,
barglaridan tayyorlangan damlamani o‗pka silida va raki, bronxit mahalida ishlatiladi,ishtahani
ochib, odamni tetiklashtiradigan vosita tariqasida tavsiya etiladi ko‗z kasalliklarida ko‗zga
qo‗yiladi, urug‗laridan tayyorlangan damlama bolalar ichi buzilganda beriladi, issiqni
tushiradigan vosita sifatida ishlatiladi; yangi barglari chipqon va boshqa yara-chaqalarga
qo‗yiladi.[5]
Zamonaviy tabobatda bu o‗simlikning barglaridan,urug‗idan keng foydalanib
kelinmoqda.
Genetik tahlili: Rossiya olimlari (2021) ning ilmiy ishlarida plantagoning genetik xilma-
xiligini o‗rganish uchun ISSR markeri yordamida uning genetikasini tahlil qilgan natijalari shuni
ko‗rsatadiki; ISSR markerlari Plantago turlarini farqlay oladi va genetik xilma-xillik haqidagi
ma‗lumotlar seleksiyadan oldin baholashda va Plantago germplazmasini saqlashda yordam
berishi mumkin.[6]
Demak, ushbu turni amaliy ahamiyati kengligini hisobga olib,undan tabiatga ziyon
yetkazmagan holda foydalanish va zupturum plantatsiyalarini tashkil qilish bugungi zamonaviy
tibbiyotni oldida turgan vazifa sanaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
296
1.
Abduraimov O.C., Maxmudov A.B., Mamatqulova I.E., Erdonov Sh.
―Turkiston tog
‗
tizmasida tarqalgan Elwendia Boiss (Apiaceae) turkumi turlari‖Xorazm
Ma
‘
mun Akademiyasi Axborotnomasi.2021.6-son
http://mamaun.uz/uz/page/56
2.
Abduraimov O.C., Narxadjayeva A., Maxmudov A.B., Mamatqulova I.E
―O
‗
zbekiston florasidagi madaniy o
‗
simliklar yovvoyi ajdodlarining ozuqabob
turlari‖Qar.DU xabarlari.2021.3-son
3.
Nabiyev M, Shifobaxsh giyohlar, T., 1980;
4.
Xoliqov K., O‗zbekiston janubidagi dorivor o‘simliklar, T., 1992;
5.
Hojimatov Q.H., Yo‘ldoshev K.Y., Shogulomov U.Sh., Hojimatov O.Q., Shifobaxsh
giyoxlar dardlarga malham (Fitoterapiya), T., 1995;
6.
https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fmingdavo.uz%2Ftag%2Fic
hak%2F&psig=AOvVaw37D1Ha3qBsOHkWE864Saaf&ust=1650113379442000&source=imag
es&cd=vfe&ved=0CA0QjhxqFwoTCMjRvsCNlvcCFQAAAAAdAAAAABAb
BIOLOGIK TOʻQIMALARNING YUTILISHIDA PAST INTENSIV LAZER
TERAPIYASI
Akbarova.N.A
1
, Yakubov D.T
2
,
Rustamov O.B
3
, Muminov A.A
4
1
Toshkent davlat texnika universiteti dotsenti
2
Toshkent Davlat Texnika universiteti oʻqituvchisi
3
Oʻzbekiston Milliy universiteti ―Fizika‖ fakulteti magistratura talabasi
4
Toshkent Davlat Texnika universiteti ―Elektronika va avtomatika‖
fakulteti magistratura talabasi
Annotatsiya:
Past intensiv lazer nurlanishi eksperimental va klinik tibbiyotda keng
qo‘llaniladi. Past intensiv lazer nurlanishining asosiy parametrlarini, masalan: to‘lqin uzunligi,
qurilmalarning chiqish quvvati, ishlab chiqish rejimi, shuningdek lazer terapiyasining quvvat
oqimining zichligi, energiya zichligi, nurlanish chastotasi ko‘rinishidagi dozalash
parametrlarini va impuls kuchi va ta‘sir qilish muddatini o‘rganish muhimdir. Lazer
terapiyasining terapevtik ta‘sirining xususiyatlari ushbu barcha parametrlarning
ko‘rsatkichlariga bog‘liq.
Kalit soʻzlar:
Spektr, Infraqizil, Ultrabinafsha, Yutilis, Kirib borish chuqurligi.
Past intensiv lazer nurlanishi eksperimental va klinik tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Lazer
terapiyasining samaradorligi mutaxassislarning professionallik darajasi bilan bog‘liq. Shuning
uchun lazer terapiyasining nazariy asoslarini bilish amaliy fizioterapevtlar uchun majburiydir.
Lazer nurlanishining o‘ziga xos xususiyatlari (monoxromatiklik, kogerentlik,
polarizatsiya va boshqalar) lazer terapiyasi protseduralari paytida qoidalar va xavfsizlik
choralariga qat‘iy rioya qilish zarurligini asoslaydi.
Past intensiv lazer nurlanishining asosiy jismoniy parametrlarini, masalan: to‘lqin
uzunligi, qurilmalarning chiqish quvvati, ishlab chiqarish rejimi, shuningdek lazer terapiyasining
quvvat oqimining zichligi, energiya zichligi, impuls kuchi va ta'sir qilish muddati, hamda
nurlanish chastotasi ko'rinishidagi dozalash parametrlarini o‘rganish muhimdir.
Bundan tashqari, muhim nuqta - lazer nurlanishining optik ta‘sirlari (aks etish, sinishi,
tarqalish va yutilish) mavjudligi, e‘tiborga olinmasada energiya yo‘qotishlarini oshirishi
mumkin, bu esa o‘z navbatida lazer terapiyasining terapevtik ta‘sirini kamaytiradi. Energiya
yo‘qotishlarini kamaytirish uchun nurlanish texnikasiga qarab tanlangan maxsus uslubiy
yondashuvlardan foydalanish tavsiya etiladi. Lazer terapiyasining terapevtik ta‘sirining
