www.e-itt.uz
I SON. 2024
299
СОЛИҚ
-
БЮДЖЕТ СИЁСАТИ КОНЦЕПЦИЯСИГА СОЛИҚ МАЪМУРЧИЛИГИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШГА ОИД ТАКЛИФ ВА ТАВСИЯЛАР
И.ф.д.
Нормурзаев Умид Холмурзаевич
Йирик солиқ тўловчилар бўйича инспекция солиқ бош инспектори
ORCID: 0009-0001-0130-8766
Aннотация.
Мазкур мақолада мамлакатда солиқ соҳаларида тадбиркорлик
фаолиятини юритиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш, бизнес доираларнинг
ишончини янада мустаҳкамлашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотларни
такомиллаштиришда ҳудудлараро солиқ инспекциясини ўрни ва аҳамияти ёритилган.
Шу билан бирга, Ўзбекистон солиқ тизимида ҳудудлараро солиқ инспекцияси амалга
оширилаётган айрим муҳим ислоҳотлар ўрганилиб, хориж тажрибаси, мамлакатимизда
уни қўллаш бўйича илмий-амалий хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар:
солиқ сиёсати, солиқ тушумлари, таҳлика-таҳлил, хавфлар,
самарадорлик, рақамли платформа, усуллар ва воситалар,
ҳудудлараро солиқ
инспекцияси, таҳлил, оптималлаштириш, солиқ имтиёзлари, солиқ ставкаси.
ПРЕДЛОЖЕНИЯ И РЕКОМЕНДАЦИИ ПО СОВЕРШЕНСТВОВАНИЮ НАЛОГОВОГО
АДМИНИСТРИРОВАНИЯ К КОНЦЕПЦИИ НАЛОГОВОЙ БЮДЖЕТНОЙ ПОЛИТИКИ
Д.э.н.
Нормурзаев Умид Холмурзаевич
Главный налоговый инспектор Инспекции
по крупным налогоплательщикам
Аннотация:
В данной статье описаны роль и значение межрегиональной налоговой
инспекции в совершенствовании масштабных реформ, направленных на создание
благоприятных условий для ведения предпринимательской деятельности в налоговых
сферах в стране, дальнейшее укрепление доверия деловых кругов. При этом были изучены
некоторые важные реформы, реализуемые межрегиональной налоговой инспекцией в
налоговой системе Узбекистана, а также разработаны научно-практические выводы и
предложения на основе зарубежного опыта и его применения в нашей стране.
Ключевые слова:
налоговая политика, налоговые поступления, анализ, риски,
эффективность, цифровая платформа, методы и инструменты, межрегиональная
налоговая инспекция, анализ, оптимизация, налоговые льготы, налоговая ставка.
UOʻK:
332.201
I SON – IYUL-AVGUST
299-309
www.e-itt.uz
I SON. 2024
300
PROPOSALS AND RECOMMENDATIONS ON THE IMPROVEMENT OF TAX
ADMINISTRATION TO THE CONCEPT OF TAX-BUDGET POLICY
DSc
Normurzaev Umid Kholmurzaevich
Chief Tax Inspector of the Inspectorate for Large Taxpayers
Abstract.
This article describes the role and importance of the interregional tax
inspectorate in improving large-scale reforms aimed at creating favorable conditions for doing
business in the tax sphere in the country and further strengthening the confidence of the business
community. At the same time, some important reforms implemented by the interregional tax
inspectorate in the tax system of Uzbekistan were studied, and scientific and practical conclusions
and proposals were developed based on foreign experience and its application in our country.
Key words:
tax policy, tax revenues, analysis, risks, efficiency, digital platform, methods and
tools, interregional tax inspectorate, analysis, optimization, tax benefits, tax rate.
Кириш.
У збекистон солиқ тизимида муҳим ислоҳотлар амалга оширилди. Ушбу ислоҳотлар
ку пинча иқтисодии у сишни таъминлаи диган, инвестицияларни рағбатлантирадиган ва
давлат функциялари учун етарли даромад и иғилишини таъминлаи диган янада
самарали, шаффоф ва адолатли солиқ тузилмасини яратиш зарурати билан боғлиқ.
Бундан ташқари, жаҳон амалие тида и ирик солиқ ту ловчиларнинг солиқ
маъмурчилигини такомиллаштириш бу и ича қатор илмии тадқиқот ишлари амалга
оширилмоқда. Хусусан, и ирик солиқ ту ловчилар фаолияти самарадорлигини баҳолаш
ку рсаткичларини аниқлаш, и ирик солиқ ту ловчиларга аудит ва солиқ назоратини
қу ллаб-қувватлаш мажбуриятини ту лиқ бажариш, назорат функцияларини тармоқлар
бу и ича тузилмалаш, қоидаларга биргаликда риоя этиш тамои илини амалга ошириш,
солиқ ту лашдан бу и ин товлашни ту хтатишнинг самарали механизмини ишлаб чиқиш
масалаларининг долзарблиги уларнинг етарлича назарии ва норматив жиҳатдан
у рганилмаганлиги ва замонавии иқтисодии шароитда юқори амалии аҳамияти бу
борадаги тадқиқотларнинг устувор и у налишларидан ҳисобланади.
Адабиётлар шарҳи.
Федоров (2010) фикрича, “маъмурии юкни камаи тирадиган ва и ирик солиқ
ту ловчиларнинг
инвестиция
фаоллигини
рағбатлантирадиган
солиқ
маъмуриятчилигини такомиллаштириш бу и ича чора-тадбирлар таклиф этган,
амалдаги солиқ имтие зларини сезиларли даражада кенгаи тирадиган ва ту лдирадиган
ҳамда у з инвестиция манбаларини ку паи тирадиган и ирик солиқ ту ловчиларнинг
инвестиция фаолиятини солиқ орқали рағбатлантириш усуллари ва услубларини
ишлаб чиққан, уларнинг самарадорлигини баҳолаган”
Маи буров (2007) “солиқ ислоҳоти солиқ тизимини тубдан у згартиришни давлат
солиқ сие сатининг янги мазмунига мослаштириш ” деб таъкидлаи ди.
Дементьева (2020) солиқ сие сатини давлат иқтисодии сие сатининг инъикоси
эканлигини, у мустақил аҳамиятга эгалиги ва солиқларнинг илмии назариясига
асосланиши лозимлигини таъкидлаи ди. “Амалга оширилае тган солиқ сие сатининг
натижалари ку п жиҳатдан давлат у з иқтисодии сие сатига қандаи тузатишлар
киритишга мажбур эканлигини, солиқ тизимини қандаи қуриш кераклигини
белгилаи ди” .
Карп (2001) Солиқ сие сати давлатнинг у рта ва узоқ муддатли истиқболдаги
умумии молиявии сие сатининг таркибии қисми бу либ, солиқ соҳасидаги давлат
фаолияти концепцияси, солиқ механизми, солиқ тизимини бошқариш каби
тушунчаларни у з ичига олади.
www.e-itt.uz
I SON. 2024
301
Ситникованинг (2001) фикрича, “консолидациялашган солиқ ту ловчилар гуруҳига
киритишда активларини тан олиш е ки махсус қаи та баҳолаш зарур, гуруҳга киришдан
олдин корхонанинг зарарларини у тказиш тартиби ишлаб чиқилиши лозим,
консолидациялашган солиқ ту ловчининг молиявии -ху жалик фаолиятининг бир хил
қии матга эга бу лган субъект сифатида халқаро эътироф этилишига алоҳида эътибор
қаратилиши лозим”.
Дарькина (2019) и ирик солиқ ту ловчиларнинг хусусиятлари сифатида ту хталиб,
“и ирик солиқ ту ловчиларга қуи идаги хусусиятлар хосдир: катта пул оқими, кенг
ку ламли ҳужжатлар аи ланмаси, соддалаштирилган тизим бу и ича солиққа тортиладиган
турли таркибии бу линмаларнинг интеграциясидан фои даланиш, мамлакат ичида ҳам,
чет элда ҳам турли фирмалар билан ҳамкорлик мавжудлигидир”.
Тадқиқот методологияси.
Мақолани тайёрлаш жараёнида турли маълумотлар ва шарҳлардан
фойдаланилган. Ушбу мақолада статистик таҳлил натижаларидан, солиқ тизимида
ҳуқуқий манбаларнинг таҳлили амалга оширилган. Маълумотлар асосида солиқ
сиёсатининг самарадорлигини ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Солиқ сие сати стратегияси орқали инклюзив у сиш суръатларига эришиш, солиқ
тизимида даромадларни ошириш қобилиятини ошириш ҳамда давлат харажатларининг
барқарорлигини таъминлаш, ривожланае тган давлатларнинг фискал сие сатини
кучаи тириш, адолатли ва инклюзив солиқ тизимини жории этиш, солиқ сие сати
стратегиясини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш механизмларини такомиллаштиришда
рақамли платформалардан самарали фои даланиш кабилар бу борадаги илмии тадқиқот
ишларининг устувор и у налишларидан ҳисобланади.
У збекистонда ижтимоии -иқтисодии ривожланишининг ҳозирги босқичида янги
мазмундаги стратегик мақсадларни белгилаб берувчи солиқ сие сатини шакллантириш
ва амалга оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Солиқ ту ловчилар фаолиятини
рағбатлантириш, солиқ юкини камаи тириб бориш, адолатли солиқ тамои илларига
асосланган солиқ тизимини янада ривожлантириб бориш и у налишида сезиларли
ислоҳотлар амалга ошириш бу борадаги муҳим вазифалардан ҳисобланади. Шу билан
бирга бундаи солиқ сие сатининг самарадорлигини таъминлашда, ҳали у з ечимини
кутае тган илмии -амалии муаммолар ҳам мавжуд.
Хусусан, 1.
У збекистон Республикаси Президентининг “Аҳоли ва иқтисодие т
тармоқларини табиии ва суюлтирилган газ билан барқарор таъминлаш чора-
тадбирлари ту ғрисида” (2021 и ил 25 октябрдаги ПҚ-5267-сон қарорига асосан), 2021
и ил 1 октябрдан бошлаб юридик шахслар томонидан У збекистон Республикасига
импорт қилинган табиии газни реализация қилишда акциз солиғининг ноль фоизлик
ставкаси белгиланган. Республикамизда ишлаб чиқилган табиии газга 20% ставка
белгиланган.
Корхоналар томонидан табиии газ импорт қилишда ҳам, импорт қилинган газни
реализация қилишда ҳам акциз солиғи ту ланмаяпти. Ваҳоланки, импорт қилинган
табиии газни истеъмолчиларга реализация қилишда қу лланиладиган таърифларда
акциз солиғи суммаси киритилган.
Мазкур акциз солиғи суммаси истеъмолчилар томонидан ту ланиб, бюджетга
ту ланмасдан қолмоқда. Бунинг ҳисобига бюджетга 1327,5 млрд.су м акциз солиғи
и у қотилди. Республика бу и ича 2023 и ил 6 ои да 2 312,7 млн.куб м газ импорт қилинган
бу лса, 2024 и илнинг мос даврида 5242,6
млн.куб.м.ни ташкил этиб, 2,2
бараварга ошган.
Ички бозорда газ ҳажми 2024 и ил 1 ярим и илликда (16831,5) 2023 и ил мос даврига
нисбатан (18 846,9) 2 015,3 млн.куб (10,7%) камаи ган.
www.e-itt.uz
I SON. 2024
302
Амалие тда солиқ органлари томонидан импорт қилинган газ ва ички борзорда
ишлаб чиқарилган газ реализация қилинганлигини аниқлашнинг умуман имконияти
мавжуд эмас ва бунинг ҳисобига солиқ маъмурчилигида муаммолар сақланиб
қолинмоқда. Шунингдек, Жаҳон савдо ташкилотининг талабларига асосан импорт
қилинадиган ва республикада ишлаб чиқариладиган товарлар учун акциз солиғи
ставкалари бир хил бу лиши лозим.
Таклифимиз, Импорт қилинган табиии газни реализиция қилишда акциз
солиғининг фоизлик ставкасини жории этиш. Импорт қилинган табиии газ учун қаи си
таклиф қабул қилинса ички борзорда ишлаб чиқарилган газга ҳам шу ставкани
белгилаш таклиф этилади.
20% ставка сақлаб қолиш:
15% ставка жории қилиш:
10% ставка жории қилиш мақсадга мувофуқ бу лади.
2.
Қонунчиликда мавжуд эмас. 2023 и ил якунига ку ра республикада 552,4
минг
тонна газ конденсати қазиб олинган, 407,6 минг тонна газ конденсати 2,6 трлн су мга
импорт қилинган (1 кг нархи у ртача 6,5 млн су мдан). 2024 и ил январь-маи ои ларида
244,8 минг тонна газ конденсати қазиб олинган, 130,1 минг тонна газ конденсати 1,0
трлн су мга импорт қилинган (1 кг нархи у ртача 7,9 млн су мдан). 2022 и ил 1 январдан ер
қаъридан фои даланганлик учун солиқ ставкаси табиии газга 3 баробар (30%), нефть
(20%) ва газ конденсатига (20%) 2 баробар камаи тирилиб ягона 10% қилиб белгиланди
(2022 и илда бюджетга 538,1 миллиард су м кам солиқ тушган).
Россияда 1 тонна учун 66 рубль, Украинада 0% акциз солиғи жории қилинган.
Саудия Арабистонида қазиб олинган е ки қаи та ишланган маҳсулотлар ҳажмига қараб
50% дан 85% гача, БААда 9% корпоратив даромад солиғи ту ланади.
Таклифимиз, Газ кондесатини ишаб чиқариш ва импорт қилиш учун акциз
солиғини жории этиш (1 тонна учун 200 минг су м) мақсадга мувофиқ.
3.
Фои да солиғи бу и ича Солиқ кодексининг 315-моддасига асосан банклар
қонунчилик талабларига мувофиқ ташкил этилган захира фондларининг 80 фоизидан
ку п бу лмаган миқдорини харажатлар таркибида акс эттиришга ҳақлиги белгиланган.
Жумладан, 36 та тижорат банкининг 25 тасида захира фондларига харажатлар
2022 и илда (15,4 трлн cу м) 2021 и илдагига (9,6 трлн су м) нисбатан 5,8 трлн су мга е ки
60 фоизга, 2023 и илда (19,8 трлн су м) 2022 и илга (15,4 трлн су м) нисбатан 4,4 трлн су мга
е ки 28,5 фоизга ошган. Хусусан, ТИФ “Миллии Банк” АЖнинг захира харажатлари 2022
и илда 2021 и илга нисбатан 2 трлн су мга е ки 69 фоизга, 2023 и илда 2022 и илга нисбатан
2,8 трлн су м е ки 57,7 фоизга ошган. Шунга у хшаш, яъни захира харажатларининг кескин
ошиши
“Ипотека-Банк”,
“Агробанк”,
“У зсаноатқурилишбанк”,
“Бизнесни
Ривожлантириш Банки” ҳамда “Туронбанк”ларида кузатилмоқда.
У з навбатида, ушбу тижорат банкларидан 12 тасида 2023 и ил учун ҳисобланган
фои да солиғи ҳам 2022 и илга исбатан 753,6 млрд су мга камаи ган. Европа давлатлари,
Хитои ва Россия Федерациясида банкларнинг захира фондларини яратишга қилинган
сарфларига солиқ солиш мақсадларида чекловлар у рнатилган. Бундан ташқари,
Чехияда банклар захира яратишга и у налтирилган харажатларни кредитлар бу и ича
дебитор қарздорликнинг 2
фоизидан, Финляндияда 0,6 фоизидан, Францияда 5
фоизидан, Италияда 0,3
фоизидан, Польшада 1,5 фоизидан, Испания ва Хитои да 1
фоизидан ку п бу лмаган миқдорида солиқ солинадиган фои дадан чегиришларига и у л
қу и илади.
Марказии банкдан кредитларга оид маълумот тақдим этилмаганлиги сабабли
солиқ органларида кредитлар бу и ича яратилган захира харажатларини назорат қилиш
имкони мавжуд эмас. Грецияда банклар солиқ солиш мақсадларида ажратилган и иллик
у ртача кредитларнинг 1 фоизини резерв сифатида чегиришга ҳақли.
www.e-itt.uz
I SON. 2024
303
Таклифимиз банклар томонидан захира фондларига ажратмаларни қонунчиликда
назарда тутилган тартибда жами даромаднинг 10 фоизидан ку п бу лмаган миқдорида
харажатлар жумласига киритилишини белгилаш мақсадга мувофиқдир.
4.
Трансмиллии рақамли корпорациялар (Facebook, Amazon, Google ва бошқалар)
У збекистонда жисмонии шахсларга электрон хизматлар ку рсатишдан олинган
даромаддан солиқ ту ламаи ди. Шу билан бирга, 2020
и илдан бошлаб бундаи
корпорациялар учун У збекистонда ҚҚС ту лаш мажбурияти юкланди.
Бугунги кунда дуне нинг ку плаб мамлакатларида рақамли фаолиятни бевосита
солиққа тортиш қу лланилмоқда. Шунга у хшаш солиқ Франция, Испания, Италия, Буюк
Британия, Австрия, Венгрия, Туркияда амал қилади. Бу ставка у ртача 2% дан 7,5% гача
ташкил этади. Маҳаллии тадбиркорлик субъектлари учун шарт-шароитларни
тенглаштириш, шунингдек, У збекистон Республикаси ҳудудида фаолият ку рсатмае тган
корхоналардан бюджетга қу шимча солиқ тушумларини таъминлаш мақсадида мазкур
солиқни жории этиш таклиф этилмоқда. У збекистонда жисмонии шахсларга электрон
хизматлар ку рсатишдан даромад оладиган трансмиллии рақамли корпорациялар
(Facebook, Amazon, Google ва бошқалар) 2023 и илда 40 та, 2024 и ил 1 ярим и илликда 60
тани ташкил этган.
Мазкур корхоналарнинг У збекистонда жисмонии шахсларга электрон хизматлар
ку рсатишдан олган аи ланмаси 2023 и илда 632 млрд су м, 2024 и ил 1 ярим и илликда 442
млрд су мни ташкил этган. 2023 и илда 70,8 млрд су м ва 2024 и ил 6 ои лигида 48,4 млрд
су м ҚҚС ту лаган, и ил якунигача 58,0 млрд су м ҚҚС кутилмоқда. Ушбу корхоналарга ҚҚС
ҳисоботининг соддалаштирилган шакли ишлаб чиқилган бу либ, унда фақат 1 та устунга
ку рсатилган хизматлар қии матини ои лар кесимида киритиш талаб этилади. Қолган
устунлар автомат тарзда шаклланади.
Таклифимиз У збекистонда жисмонии шахсларга электрон хизматлар ку рсатишдан
даромад оладиган трансмиллии рақамли корпорациялар (Facebook, Amazon, Google ва
бошқалар) учун 5 фоиз солиқ ставкасида фои да солиғини жории этиш. Бунда ҚҚС
ҳисоботи каби соддалаштарилган тартибда фои да солиғи ҳисоботларини тақдим этиш
жории этилади.
5.
Солиқ кодексининг 411-моддасида солиқ солиш объекти белгиланган бу либ,
кредит ташкилоти томонидан қарзни су ндириш ҳисобига сотиш мақсадида ундирилган
мол-мулк (гаров мол-мулки) солиқ солиш объекти сифатида қаралмаган. Шу сабабли,
юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ ҳисоб-китобига “Кредит
ташкилоти томонидан қарзни су ндириш ҳисобига сотиш мақсадида ундирилган мол-
мулк (гаров мол-мулки) товар ҳисобланади, шу муносабат билан мол-мулк солиғи
бу и ича солиқ солиш объектида ҳисобга олинмаслиги керак, кредит ташкилоти
томонидан у з эҳтие жлари учун фои даланиладиган гаров мол-мулки бундан мустасно”
деган мазмундаги изоҳ киритилган.
Тижорат банклари томонидан ажратилган кредитлар бу и ича қарздорликларни
қоплаш эвазига банк балансига қабул қилинган мулкларнинг жами суммаси 1,2 трлн
су мни ташкил этади. Юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ бу и ича
ушбу объектлар солиқ базаси сифатида қаралмасдан келинмоқда, бироқ ку чмас мулк
объекти жои лашган ер участкаси маи дони юридик шахсларнинг ер солиғи базаси
сифатида қаралиб солиққа тортилади. АҚШ, Германия, Япония, ва Буюк Британияда
банк гаров мол-мулкини у з балансига киритгандан су нг мол-мулк солиғи ту ловчи
ҳисобланади.
Таклифимиз эса, кредит ташкилотлари томонидан гаровга олинган мол-мулкни
Кадастр органларида давлат ру и хатидан у тказиш ва балансида акс эттириш ҳамда мулк
ҳуқуқи у тган ои дан мол-мулк солиғини ту лашини белгилаш мақсадга мувофиқдир.
6.
Солиқ кодексининг 411-моддасига асосан, қурилиши тугалланмаган объектлар
мол-мулк солиғининг солиқ солиш объекти бу либ ҳисобланади. Бироқ, қурилиши
www.e-itt.uz
I SON. 2024
304
тугалланмаган объект деганда - лои иҳа-смета ҳужжатларида белгиланган норматив
муддатда қурилиши тугалланмаган объектлар кириши назарда тутилган. “Ку чмас
мулкка бу лган ҳуқуқларни давлат ру и хатидан у тказиш ту ғрисида”ги қонунга асосан
бинолар, иншоотлар, шу жумладан қурилиши тугалланмаган объектлар давлат
ру и хатидан у тказилади.
Бугунги кунда қурилишни якунлаш муддатлари қатъии белгиланмаганлиги
сабабли юридик шахслар томонидан солиқдан қочиш мақсадида қурилиш
муддатларини бир неча и илга узаи тириб юриш ҳолатлари аниқланмоқда. Мол-мулк
солиғи ҳисоботлари ту лиқ автоматлаштирилганлиги сабабли, Солиқ кодексининг 133-
моддасига мувофиқ Кадастр агентлиги ва юридик шахслар томонидан тақдим этилган
маълумотларга асосан қурилиши тугалланмаган объектларга 5 987 та ҳолатда 254,7
млрд.су м мол-мулк ва 6 463 та ҳолатда 96,0 млрд.су м ер икки карра оширилган солиқ
ставкада солиқ ҳисобланди. Кадастр агентлиги томонидан 12 221 та қурилиши
тугалланмаган объектлар ту ғрисида маълумот тақдим этилган бу либ, шундан 1 023
таси (8,4%) 1 и ил, 1 573 таси (12,9%) 2 и ил, 2 213 таси (18,1%) 3 и ил, 1 767 таси (14,5%)
4 и ил, 1 391 таси (11,4%) 5 и ил ва 4 254таси (34,8%) 6 и илдан ортиқ муддатдан буе н
давом этмоқда.
Мисол учун, Тошкент шаҳрида жои лашган “А” МЧЖга тегишли бу лган қурилиши
тугалланмаган объектда лои иҳа-смета ҳужжатларига бир неча бор у згартириш
киритиш орқали қурилиш муддати узаи тирилган. Натижада, бюджетга ҳисобланиши
лозим бу лган 1,0 млрд су м (энг кам қии мат асосида) мол-мулк солиғи ту ланмасдан
қолган. Республика бу и ича юридик шахсларга тегишли 2 525 та ва жисмонии шахсларга
тегишли бу лган 8 347 та қурилиши тугалланмаган объектлар Кадастр органларидан
давлат ру и хатидан у тказилган бу либ мулкдорларига эгалик ҳуқуқи берилган. Бироқ
ушбу объектларнинг лои иҳа-смета ҳужжатлари бу и ича қурилиш муддати мавжуд
бу лганлиги сабабли мол-мулк солиғига тортилмасдан қолмоқда. Россияда қурилиши
тугалланмаган объект давлат ри хатидан у тгандан су нг унга нисбатан мол-мулк солиғи
ҳисобланиш бошланади. Бу у з навбатида объектларни ишга тушурилишини
жадаллаштиради.
Таклифимиз ваколатли органнинг рухсатномаси олинган ои дан бошлаб 24
ои
ичида қурилиши тугалланмаган объектларга мол-мулк солиғини белгиланган энг кам
қии матдан паст бу лмаган ҳолда ҳисоблаш тартибини жории қилиш лозим.
7.
Ер солиғи бу и ича Солиқ кодексининг 133-моддасига асосан Кадастр органлари
томонидан тегишли ҳудудда жои лашган ер участкаси, уларнинг мулкдорлари (эгалари)
ту ғрисидаги ахборотни солиқ органларига реал вақт режимида электрон шаклда
тақдим этади. 429-моддага асосан ер маи донларидан ҳужжатларсиз е ки ҳужжатларда
ку рсатилганидан каттароқ ҳажмда фои даланилганда солиқ ставкаси белгиланган солиқ
ставкаларининг 4 баравари миқдорида белгиланади.
Кадастр органлари томонидан маълумот тақдим этилмаса солиқ органлари
томонидан аниқланган ҳолатлар бу и ича солиқ ҳисоблаш механизми мавжуд эмас.
Хусусан, 2023 и илда 11 мингта корхонага ноқонунии эгалланган 1,5 минг га ер
маи донига нисбатан 152 млрд су м, 2024 и ил 1-ярим и илликда 12,2 мингта корхонага 2,0
минг га ер маи донига нисбатан 223,2 млрд су м миқдорида 4
баравар оширилган
ставкада ер солиғи ҳисобланган.
Мисол учун, Тошкент туманида фаолият ку рсатувчи "M" XKнинг 2,3 га ноқонунии
эгалланган ер маи дони бу либ, 4 карра оширилган ставкада 486,5 млн су м солиқ
ҳисобланган ва 264,4 млн су м ту ланган. Бугунги кунда Кадастр агентлигининг ҳудудии
бу лимларида 2 тадан 4 тагача ходимлар фаолият ку рсатади. Туман ва шаҳарлардаги
мавжуд ер маи донларидаги у згаришлар ва у збошимча эгалланган ер маи донларини
аниқлаш учун ресурслар етарли эмас. Шу сабабли, солиқ органлари томонидан ер
маи донларидан ноқонунии фои даланиш ҳолатлари аниқланганда ер солиғини
www.e-itt.uz
I SON. 2024
305
белгиланган солиқ ставкаларининг 10 баравари миқдорида ҳисоблаш таклиф
этилмоқда. Бу у з навбатида таъсирчан солиқ механизмини қу ллаш орқали мавжуд ер
маи донларидан самарали фои даланишни таъминлаи ди.
Таклифимиз, солиқ органлари томонидан ер маи донларидан ҳужжатларсиз е ки
ҳужжатда ку рсатилганидан каттароқ ҳажмда фои даланиш ҳолатлари аниқланганда
юридик шахслардан олинадиган ер солиғини белгиланган солиқ ставкаларининг 10
баравари миқдорида ҳисоблаш тартибини жории қилиш лозим.
8.
Солиқ кодексига асосан, аи ланмадан олинадиган солиқ ту ловчилар учун асосии
ставка 4 фоиз, чакана савдо соҳасидаги солиқ ту ловчиларга жои лашган жои ига қараб 4,
2, 1, улгуржи ва чакана дорихоналарга аҳоли сонига қараб 3, 2, 1 ва электрон савдо учун
2 фоиз ставка белгиланган. Қатъии белгиланган суммадаги аи ланмадан олинадиган
солиқ бу и ича солиқ ставкаси жами даромади 500 миллион су мдан ошмаган солиқ
ту ловчилар учун 25 миллион су м, жами даромади 500 миллион су мдан юқори бу лган
солиқ ту ловчилар учун эса – 34 миллион су м белгиланган.
Қатъии белгиланган суммадаги аи ланмадан олинадиган солиқ бу и ича солиқ
ставкаси жами даромади 500 миллион су мдан ошмаган солиқ ту ловчилар учун 25
миллион су м, жами даромади 500 миллион су мдан юқори бу лган солиқ ту ловчилар учун
эса – 34 миллион су м белгиланган.
Қатъии белгиланган суммадаги АОСни ту лаш солиқ ту ловчилар учун даромад
мавжудлиги ва юқори солиқ юкидан қатъии назар, ушбу солиқни ту лаш мажбурияти
мавжудлиги сабабли қии инчиликларни келтириб чиқаради.
Хусусан, қатъии белгиланган суммадаги АОСни ту лашга у тган 61 минг солиқ
ту ловчидан 6,6 минг е ки 11 фоизи у з фаолиятини ту хтатганлиги сабабли бюджетга
и илига 104,6 млрд су м даромад и у қотилишига олиб келмоқда. Мисол учун, “R” МЧЖ
2022 и ил декабрда ташкил этилган ва 2023 и илдан АОСни қатъии белгиланган ставкада
ту лашга у тгандан ва 19,0 млн су м солиқ ту лаган ва 2023 и ил июнда ихтие рии тугатишга
ариза берган. Қатъии белгиланган суммадаги АОСни ту лашга у тган солиқ ту ловчилар
жории и ил охиригача стандарт аи ланмадан солиқни ту лашга қаи тишга ҳақли эмас, бу
эса у з навбатида солиқ ту ловчиларнинг молиявии ҳолатига ҳам салбии таъсир қилади.
Аксинча даромади ошиб бориши натижасида ҚҚСга у тиши керак бу лган солиқ
ту ловчилар даромадни яшириш орқали қатъии белгиланган суммадаги солиқни
ту лашга у тмоқда.
Мисол учун, “C” ХКнинг 2023 и ил маи ои ига қадар товар аи ланмаси 521,0 млн су мни
ташкил этган ва и ил якунига қадар ҚҚСга у тиш эҳтимоли бу лганлиги сабабли АОСни
қатъии ставкада ту лашга у тган (и ил якунида товар аи ламаси 999,9 млн су м бу лган).
Ҳиндистон ва Латвия тажрибасида аи ланмадан олинадиган солиқнинг ягона ставкаси
8% ва 9% бу лиши назарда тутилган.
Солиқ ту ловчилар қатъии белгиланган суммада солиқ ту лашга у тишида 5-
тоифадаги туманларда фаолият юритувчи солиқ ту ловчилар қатъии белгиланган
суммадаги солиқ ту лашга у тиш самарадорлиги паст. Cолиқ ту ловчиларга қулаи лик
яратиш, қатъии белгиланган суммада солиқ ту лаш режимини танловчилар сонини
ку паи тириш, 5 тоифадаги туманлар учун имконият яратиш ва солиқ ту ловчиларнинг
эътирозларини камаи тириш мақсадида киритилмоқда. Бугунги кунда солиқдан қочиш
мақсадида товар аи ланмасини амалга ошириб Қатъии солиқдан ҚҚСга у тиш ва
фаолиятини ту хтатиш ҳолатлари ку паи моқда. 2023 и илда 6 272 та солиқ ту ловчилар
томонидан 10 069, 7 млрд су млик товар аи ланмаси амалга оширилиб, ҚҚС ту лашга
у тилган (1 млрдгача бу лган қисми бу и ича АОС ту ланмаган) е ки фаолияти ту ҳтатилган,
натижада 174,3 млрд су м бюджетга и у қотиш бу лган.
Таклифимиз эса 1-қатъии белгиланган суммадаги аи ланмадан олинадиган солиқ
ту лаш тартибини бекор қилиш.
2-қатъии белгиланган суммадаги АОС ту лаш тартиби сақлаб қолинса:
www.e-itt.uz
I SON. 2024
306
1. Ставкаларни ҳудудлар кесимида қуи идагича белгилаш таклиф этилади:
Жами даромади беш юз миллион су мдан ошмаган солиқ ту ловчилар учун:
аҳолиси сони юз минг нафар ва ундан ку п кишидан иборат шаҳарларда - 25 млн
су м;
бошқа аҳоли пунктларида - 10 млн су м;
5-тоифадаги туманларда - 5 млн су м.
Жами даромади 500 миллион су мдан юқори бу лган солиқ ту ловчилар учун 34
миллион су м солиқ ставкаси сақланиб қолинади. Бундан ташқари, 1 млрд су мгача товар
аи ланмасини амалга ошириб ихтие рии е ки бошқа корхонага қу шиш и у ли билан
тугатилае тганда товар аи ланмасидан 4% АОС ту лаш тартибини белгилаш лозим.
9.
Трансферт нархни белгилашда солиқ назорати бу и ича Солиқ кодексининг 137-
моддасида солиқ текширувлари – камерал солиқ текшируви, саи е р солиқ текшируви ва
солиқ аудити турларида у тказилиши белгиланган.
Трансферт нархни белгилашдаги солиқ назорати назорат қилинадиган битимлар
тузилганлиги муносабати билан солиқларнинг ту лиқ ҳисоблаб чиқарилиши ва
ту ланишини текширишни у з ичига олган ҳолда Солиқ кодексининг 176-202-моддалари
билан тартибга солинади.
Мазкур текширув Солиқ назоратининг алоҳида тури бу либ, уни камерал, саи е р е ки
солиқ аудити доирасида у тказиб бу лмаи ди. Солиқ кодексини турли талқин
қилинишини
олдини
олиш
мақсадида
137-моддада
белгиланган
солиқ
текширувларининг турларига ушбу текширувни қу шиш мақсадга мувофиқ
ҳисобланади.
Трансферт нархлар шаклланиши борасида назорат қилиниши лозим бу лган
битимлар 2022 и илда 5182 субъектда 101,6 трлн су мни ва 2023 и илда 7 501 та субъектда
192,9 трлн су мни ташкил этган. Таҳлил натижалари мазкур субъектларда 2022-2023
и илда амалга оширилган битимлар бу и ича трансферт нархлар шаклланиши
натижасида жами 1,2 трлн су мдан ортиқ фои да камаи тирилганлиги (харажатлар
оширилганлиги) хавфи аниқланган. У збекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги
Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонунии манфаатларини ҳимоя қилиш
бу и ича вакил томонидан Солиқ кодексининг 137-моддасида 3 хил текширув тури
мавжуд деган важ билан мазкур текширув турини “Ягона давлат назорати” ахборот
тизимида ру и хатдан у тказиш рад этилмоқда. Натижада, 2022 и ил 1
январдан буе н
трансферт нархлар шаклланиши борасида бирорта солиқ текшируви у тказилмади.
Таклифимиз трансферт нархни белгилашда солиқларнинг ту лиқ ҳисоблаб
чиқарилиши ва ту ланиши текширувини солиқ текшируви турлари сифатида белгилаш.
10.
Трансферт нарх белгиланиши резидент юридик шахсларнинг солиқ
солинадиган фои да суммаси камаи ишига сабаб бу лади. Бу эса, тақсимланмаган фои да
суммаси камаи иши ҳисобига дивиденд солиғи ҳисобланмаслигига олиб келади.
Хорижии сармояли корхоналар томонидан 2022-2023 и илда амалга оширилган назорат
қилинадиган ташқи савдо битимларида трансферт нархлар шаклланиши юзасидан
у тказилган таҳлиллар натижасида жами 1,8 трлн су мдан ортиқ фои да
камаи тирилганлиги (харажатлар оширилганлиги) хавфи аниқланган. Мазкур амалие т
Россия, Қозоғистон ва Украина қонунчилигида ку зда тутилган. Бундан ташқари
Иқтисодии ҳамкорлик ва тараққие т ташкилотининг тавсияларида ҳам у з аксини топган.
Таклифимиз назорат қилинадиган ташқи савдо битимлари доирасида трансферт
нархнинг белгиланиши натижасида олинмаган даромад е ки оширилган харажат
суммасини фои да солиғининг базасига олиб боришга қу шимча равишда дивидендга ҳам
тенглаштириш керак.
11.
Солиқ имтие злари бекор қилиш бу и ича ПҚ-104-сон (27.01.2022и ), ПҚ-3356-сон
(25.10.2017и ), ПҚ-15-сон (10.01.2024и ), ПҚ-3651-сон (05.04.2018и ), ВМҚ-279-сон
(30.09.2015и ), ПФ-5326-сон (03.02.2018и ), ПҚ-4803-сон (11.08.2020и ), ПҚ-2807-сон
www.e-itt.uz
I SON. 2024
307
(01.03.2017и ), ПҚ-143-сон (26.02.2022и ) солиқ имтие злари назард тутилган (
– У збекистон Республикаси қонун ҳужжатлари миллии базаси).
Хусусан 2024 и ил 1-ярим и иллигида (Солиқ кодексидан ташқари) 135 та
норматив-ҳуқуқии ҳужжатларга асосан, имтие злардан фои даланилган бу либ, шундан 20
таси самараси паст ку рсаткич қаи д этилган. Маълумот учун: Солиқ имтие злари
самарадорлиги иқтисодии , ижтимоии ва бюджет ку рсаткичларидан келиб чиқиб
баҳоланган.
Ушбу норматив-ҳуқуқии ҳужжатлар билан 2024 и ил 6 ои и давомида 25 921 та
корхона томонидан 2,5 трлн су м имтие здан фои даланилган. Мазкур 20 та норматив-
ҳуқуқии ҳужжатлар у рганиб чиқилганда 11 таси (2,1 трлн су млик фои даланган имтие з)
стратегик ва ижтимоии аҳамиятга эга деб топилди, қолган 9 та (381,7 млрд су млик
фои даланган имтие з) солиқ имтие злари самарасиз деб баҳоланди.
Мисол учун: У збекистон Республикаси Президентининг ПҚ-3651-сон қарори 9-
банд 3-хатбошиси давлат-хусусии шерикчилиги шартларида ташкил этилган
мактабгача таълим нодавлат муассалари у з фаолиятини амалга ошира бошлангандан
кеи ин у н и ил мобаи нида барча турдаги солиқларни ту лашдан озод қилиш белгиланган.
Маълумот учун: Очиқ маълумотларга ку ра мактабгача таълим и у налишида 2016/2017
у қув и илида 5 138 та (шундан 198 таси НТТ), 2022/2023 у қув и илида эса 8 412 та (63,0%
у сиш жами и у налишга нисбатан) (2 189 та НТТ (11 баробар у сиш жами и у налишдаги
НТТга нисбатан) ташкилотлар фаолият юритмоқда. Ушбу ку рсаткич умумии у рта
таълимда (2016/2017 и .) 9 719 та (26 та НТТ), (2022/2023 и .) 10 522 тани (8,2%) (194 та
НТТ (7,4 баробар)) ҳамда олии таълимда (2016/2017 и .) 70 та (1 та НТТ), (2022/2023 и .)
191 тани (2,7 баробар) (42 та НТТ (42 баробар)) ташкил қилмоқда.
Таклифимиз эса, мазкур солиқ имтие злари самарасиз деб баҳоланган ва бугунги
кунда долзарблигини и у қотган 9 та солиқ имтие зларини бекор қилиш мқасадга
мувофиқ бу лади рақобат муҳити шаклиланади.
12. Солиқ кодексини 483-моддаси у н еттинчи, и игирманчи қисмлар, и игирма
бешинчи қисм иккинчи-учинчи хатбошилари, ПҚ-3435-сон (13.12.2017и ), ПҚ-214-сон
(21.04.2022и ), ПҚ-3989-сон (30.10.2018и ) ва бошқалар (ру и хат илова қилинади) солиқ
имтие злари назарда тутилган.
Жумладан, 27 та норматив-ҳуқуқии ҳужжатлар билан берилган солиқ
имтие зларининг амал қилиши 2024 и илда якунланади. Хусусан, Солиқ кодекси 483-
моддаси 20-қисмига асосан чакана савдо, умумии овқатланиш ва бошқа хизматлар
ку рсатувчи тадбиркорлик субъектлари – 2022 и ил 1 апрелдан 2025 и ил 1 январга қадар
бу лган даврда ижтимоии солиқни 1 фоиз миқдордаги ставка бу и ича ту лаши
белгиланган. Ушбу имтие з туридан жами 36 736 та субъектлар фои даланган бу либ,
шундан 2024 и ил 6 ои да 17 110 та (46,7%) субъектда ходим сони умуман у згармаган
бу лса, 5 806 та (16%) субъектда (у тган и илнинг мос даврига нисбатан) ишчилари сони
аксинча 30 800 тага камаи ган. Аслида имтие з хизматлар соҳасида ишчилар сонини
ошириш мақсадида берилган бу лсада, бу имтие здан асосии фои даланувчи “A” MCHJ XK
бу либ, индивидуал хусусиятга эга бу либ қолмоқда.
Мисол учун: “A” MCHJ XK 2022 и илда 35,8 млрд су м (жами фои даланувчига нисбатан
улуши 11,8%), 2023 и илда 72,2 млрд су м (11%), 2024 и илда 50,0 млрд.су м (11%) (жами:
158 млрд су м у ртача 12,6 млн.АҚШ доллар) миқдорида имтие здан фои даланган.
Маълумот учун: Осие тараққие т банки (ОТБ) 2021 и ил декабр ои ида пандемиядан
кеи инги чидамлилигини ошириш, 4 400 та янги иш у рнини яратиш ва бошқа мақсадлар
учун 3 и илга 12 млн АҚШ доллари миқдорида кредит ажратган.
Таклифимиз муаи ян давр мобаи нида фои даланиб келинган ва 2024 и илда муддати
якунланадиган 27 та (8 та Солиқ кодекси, 4 та Президент Фармони, 14 та Президент
қарори 1 та ВМ қарори) солиқ имтие злари (77та ID) муддатини узаи тирмаслик.
www.e-itt.uz
I SON. 2024
308
Хулоса ва таклифлар.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, тенг рақобат муҳитини яратиш ва солиқ ту лашдан
бу и ин товлаш ҳолатларининг олдини олиш чора-тадбирларини давом эттириш, шу
жумладан солиқ ту ламаслик хавфи юқори бу лган солиқ ту ловчилари учун қу шимча
чекловлар у рнатиш тизимини жории қилиш керак.
Адабиётлар:
Davlat soliq qo’mitasi ma’lumotlari.
Normurzaev U. (2021) Analiz effektivnosti nalogovыx lgot i preferensiy v podderjke
opredelennыx sektorov s selyu dalneyshego povыsheniya investitsionnoy privlekatelnosti v
Uzbekistane //Ekonomika i obrazovanie,(6). – С. 82-86.
Normurzayev Umid Xolmurzayevich (2024) O‘zbekistonda tadbirkorlik subyektlarining
barqarorlik reytingini joriy etilishi va undagi asosiy o ‘zgarishlar tahlili. Yashil iqtisodiyot va
taraqqiyot: № 4:«Yashil iqtisodiyot va taraqqiyot» jurnali
Normurzayev Umid Xolmurzayevich, (2024) O‘zbekiston Respublikasining 2024-yilgi soliq
qonunchilik hujjatlariga kiritilgan asosiy o ‘zgarish va soliq imtiyozlari berish tartibini
takomillashtirish masalalari, Yashil iqtisodiyot va taraqqiyot: Том 1 № 1:«Yashil iqtisodiyot va
taraqqiyot» jurnali
www.lex.uz – Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари миллий базаси
Дарькина Ю.А. (2019) Особенности налогового администрирования крупнейших
налогоплательщиков. Interactive science. 3 (37).
Дементьева
Н.М.
налоговая
политика
государства.
https://nsuem.ru/science/publications/science_notes/issue.php?ELEMENT_ID=1689.,
Камалнев Тимур Шамильевич (2009). Налоговое администрирование крупнейших
налогоплательщиков. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидат
экономических наук. Москва.
Карп М.В (2001) Налоговый менеджмент: Учебник для вузов. – М.: Юнити-дана, -39 с.
Кенэ (1993) Избранные экономические произведения. Дж.М.Кейнс Общая теория
занятости, процента и денег. – М.
Қарор (2021) Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Аҳоли ва иқтисодиёт
тармоқларини табиий ва суюлтирилган газ билан барқарор таъминлаш чора-
тадбирлари тўғрисида” 2021 йил 25 октябрдаги ПҚ-5267-сон қарори
Майбуров И.А. (2007) Налоги и налогообложение: учебник для студентов вузов,
обучающихся по специальностям; под ред. И.А.Майбурова.-М.: юнити-дана, -655с.).
Нормурзаев У. Х. (2022) Солиқ имтиёзларининг самарадорлиги: назария,
методология ва амалиёт. 08.00. 07 – Молия, пул муомаласи ва кредит. Иқтисодиёт
фанлари бўйича фан доктори (DSc) диссертацияси автореферати. Тошкент.
Нормурзаев У. Х.. (2023) Солиқ имтиёзларининг самарадорлиги: назария,
методология ва амалиёт. Монография. Т.: «IQTISODIYOT»- 242 бет. 8
Нормурзаев, У. (2023). Солиқ имтиёзлари бериш тартибини такомиллаштириш
масалалари.
Iqtisodiyot
Va
taъlim,
24(1),
334–339.
https://doi.org/10.55439/ECED/vol24_iss1/a51
Нормурзаев, У. (2023). Ўзбекистонда солиқ сиёсатини такомиллаштириш бўйича
таҳлил
ва
таклиф.
Iqtisodiy
Taraqqiyot
Va
Tahlil,
1(7),
329–336.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2023-vol1-iss7-pp329-336
Нормурзаев, У. (2024). Ўзбекистонда 2024 йилги солиқ қонунчилик ҳужжатларига
киритилган асосий ўзгаришлар таҳлили.
Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil,
2(2), 522–531.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2024-vol2-iss2-pp522-531
Нормурзаев, У. (2024). Ўзбекистонда солиқ сиёсатини такомиллаштиришда
ҳудудлараро солиқ инспекцияси ўрни ва аҳамияти. Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 2(4), 457–
467. https://doi.org/10.60078/2992-877X-2024-vol2-iss4-pp457-467
www.e-itt.uz
I SON. 2024
309
Ситникова Ольга Владимировна (2012). Совершенствование налогообложения
крупнеиших консолидированных налогоплательщиков. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидат экономических наук. Москва.
Федоров Андрей Николаевич (2010). Налоговое администрирование и
стимулирование инвестиционной активности крупнейших налогоплательщиков.
Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидат экономических наук.
Нижний Новгород.
Юнак Алексей Алевтинович (2009). Проблемы правового регулирования налогового
контроля и учета крупнейших налогоплательщиков. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидат юридических наук. Москва с.12.
