www.e-itt.uz
III SON. 2024
201
ЎЗБЕКИСТОНДА СОЛИҚ СИЁСАТИНИ ИЛМИЙ ЁНДАШУВ ЁРДАМИДА БАҲОЛАШ
и.ф.д., проф.
Исаев Фахриддин Икромович
Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги
“Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг
илмий асослари ва муаммолари” илмий тадқиқот маркази
ORCID: 0000-0001-7760-5866
Аннотация.
Мазкур мақолада Ўзбекистонда солиқ сиёсатини илмий ёндашув
ёрдамида баҳолашнинг бугунги кундаги аҳамияти тўлиқ очиб берилган. Бунда аввало
мавзуга доир илмий адабиётлар шарҳи келтирилади, янги назарий ёндашувлар ҳамда
солиқ соҳасида тан олинган мутахассис олимларнинг илмий ишланмалари таҳлил
қилинган. Сўнгра умумий хулоса ва таклифлар ҳам билдирилиб, илмий асосда солиқ
сиёсатини шакллантириш ва такомиллаштириш борасидаги асосий йўналишлар
аниқланган. Шу орқали мамлакатимиз иқтисодий ўсиши ва ижтимоий-иқтисодий
барқарорлигини таъминлаш йўлида зарур тавсиялар тақдим этилган.
Калит сўзлар:
солиқ, солиқ сиёсати, иқтисодий тенгсизлик, солиқ тўлашдан
қочиш, бойлик, даромад.
ОЦЕНКА НАЛОГОВОЙ ПОЛИТИКИ В УЗБЕКИСТАНЕ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ
НАУЧНОГО ПОДХОДА
д.э.н., проф.
Исаев Фахриддин Икромович
Научно-исследовательский центр «Научные основы и проблемы развития
экономики Узбекистана» при Ташкентском государственном экономическом
университете
Аннотация.
В данной статье в полной мере раскрывается актуальность оценки
налоговой политики в Узбекистане с использованием научного подхода. Вначале
представлен обзор научной литературы по теме, проанализированы новые
теоретические подходы, а также научные разработки признанных специалистов в
области налогообложения. Затем были сделаны общие выводы и предложения,
определяющие основные направления формирования и совершенствования налоговой
политики на научной основе. Благодаря этому были предоставлены необходимые
рекомендации для обеспечения экономического роста и социально-экономической
стабильности нашей страны.
Ключевые слова:
налог, налоговая политика, экономическое неравенство,
уклонение от уплаты налогов, богатство, доход.
UOʻK: 336.221
201-211
www.e-itt.uz
III SON. 2024
202
EVALUATION OF TAX POLICY IN UZBEKISTAN USING A SCIENTIFIC APPROACH
DSc, prof.
Isaev Fakhriddin Ikromovich
Scientific Research Center "Scientific Foundations and Problems of the Development of the
Economy of Uzbekistan" at Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article fully reveals the current importance of assessing tax policy in
Uzbekistan using a scientific approach. First, a review of the scientific literature on the topic is
presented, new theoretical approaches and scientific developments of recognized specialists in the
field of taxation are analyzed. Then, general conclusions and proposals are made, and the main
directions for the formation and improvement of tax policy on a scientific basis are identified.
Through this, the necessary recommendations are provided to ensure the economic growth and
socio-economic stability of our country.
Keywords:
tax, tax policy, economic inequality, tax evasion, wealth, income.
Кириш.
Ҳар бир мамлакат иқтисодие тида солиқ тизими давлат бюджети шаклланиши,
жамият тараққие ти учун муҳим бу лган инфратузилма, таълим, соғлиқни сақлаш каби
соҳаларни молиялаштиришда асосии манба сифатида эътибор қаратади. Шу сабабли,
солиққа тортиш амалие тини мунтазам равишда такомиллаштириб бориш давлат
сие сатининг долзарб вазифаларидан бири саналади (Smith, 1776; Musgrave, 1959).
Жаҳон бозорида рақобат тобора кучаи иб, глобал иқтисодии муносабатлар чуқурлашиб
борае тган бир шароитда мамлакатлар солиқ сие сатини қаи та ку риб чиқиши ва унга
илмии е ндашув билан ечим топиши мустақил тараққие тни таъминлашда муҳим
аҳамият касб этади (Stiglitz, 2010).
Замонавии иқтисодии у сиш ку п жиҳатдан инвестиция муҳити, бизнесни очиқ
юритиш имконияти ва ту ғри шакллантирилган солиқ сие сатини талаб қилади. Солиқ
тизими, бир томондан, бюджет даромадларини барқарор тарзда таъминлаш воситаси
сифатида хизмат қилса, иккинчи томондан, хусусии сектор фаолиятини кучаи тириш,
аҳоли бандлигини ошириш ва рақобатни рағбатлантириш мақсадида турли
дастурларни амалга ошириш и у налишларини белгилаб беради (Ricardo, 1817). Масалан,
кичик бизнес учун енгиллаштирилган солиқ ставкалари е ки имтие злар уларни
рағбатлантириши, табиии ки, фаолият ку ламини кенгаи тиришга имкон яратади. Бироқ
бу имтие злар давлат бюджети харажатлари билан ҳам уи ғунлашиши керак, чунки
асосии ижтимоии соҳаларни ҳам барқарор молиялаштириш талаб этилади (Musgrave,
1959; Leontief, 1986).
У збекистонда охирги и илларда солиқ ислоҳотлари жадал суръатда кечиб, янги
Солиқ кодекси қабул қилингани, солиқ турларининг қисқартирилиши ва ягона солиқ
ставкаларининг жории этилиши натижасида бизнес учун қулаи муҳит яратиш мақсад
қилинган (Давлат солиқ қу митаси, 2022). Шу билан бирга, инвестициявии муҳитни
яхшилаш, экспорт салоҳиятини ошириш ҳамда ноқонунии иқтисодие т улушини
қисқартириш учун тезкор ислоҳотлар давом этае тган бир шароитда солиқ сие сатини
доимии илмии таҳлил қилиш талаб этилади. Солиқ таҳлили (tax analysis) — бу
мамлакатдаги энг муҳим макроиқтисодии ку рсаткичларга таъсир этувчи солиқ
режалари, ставкалари, имтие злари ҳамда бошқа соҳа билан чамбарчас боғлиқ
механизмларни комплекс баҳолаи диган илмии -амалии жарае ндир (Stiglitz, 2010;
Samuelson, 1954).
Таҳлилсиз қабул қилинган ҳар қандаи солиқ чораси бюджет даромадларига,
амалии сие сатга ва иқтисодии агентлар рафторига (ту ловчилар, инвесторлар,
истеъмолчилар) кутилмаган оқибатлар олиб келиши мумкин. Шундаи экан, илмии
е ндашув стратегиясини таъминлаи диган солиқ таҳлили, давлат сие сатининг энг муҳим
www.e-itt.uz
III SON. 2024
203
жиҳатларидан бири сифатида қаралиши зарур (Tilly, 1990). Жаҳон амалие тида, хусусан,
АҚШ, Буюк Британия, Германия, Жанубии Корея, Сингапур каби мамлакатларда
Congressional Budget Office (CBO), Office for Budget Responsibility (OBR), е ки мустақил
илмии марказлар ку магида ҳар бир янги қабул қилинае тган солиқ чораси е ки фискал
сие сат ҳақида олдиндан тахминлар ишлаб чиқилади, рисклар баҳоланади (Keynes, 1936;
Laffer, 1985).
Бугунги кунда глобал иқтисодие т рақамлаштириш жарае нлари, инновацион
технологиялар ҳамда янги бизнес-моделларнинг паи до бу лиши билан янада
мураккаблашиб борае тганлиги туфаи ли солиққа тортишда ҳам янгича механизмлар ва
илмии е ндашувлар талаб этилмоқда (Piketty, 2014). Рақамли иқтисодие т учун
му лжалланган солиқ сие сати, электрон ту ловлар ва криптовалюталардин солиққа
тортиш борасида бир нечта илғор лои иҳалар аи рим давлатлар томонидан жории
этилиши тест режимида кузатилмоқда. Ушбу шароитда илмии таҳлил қилиш, ҳар бир
қадамни моделлаштириш ва тахминлар сифатида баҳолаш муҳим аҳамиятга эгадир
(Leontief, 1986).
Адабиётлар шарҳи
Солиқ таҳлили — иқтисодие т фанининг муҳим бир тармоғи бу либ, унда солиқ
тизимининг иқтисодии у сиш, бозор муносабатлари ва жамият фаровонлигига
ку рсатадиган таъсири илмии у рганилади (Musgrave, 1959). Қуи ида солиққа тортиш
масалалари бу и ича илмии адабие тлар шарҳи, хусусан, бу соҳага салмоқли ҳисса қу шган
машҳур олимларнинг қарашлари ва иқтибослари келтирилган.
Смит (1776) давлат учун энг муҳим молия манбааси солиқ эканини таъкидлар экан,
солиқ шундаи ташкил этилиши керак-ки, у ту ловчилар учун тушунарли, қулаи ва одил
бу лсин. Смит (1776) ғояларига ку ра, ҳар бир шахс шахсии имкониятига мос тарзда
давлат харажатларини қоплашда қатнашиши керак, чунки жамиятда умумии
фаровонликни таъминлаш бевосита ҳар бир шахс масъулияти билан боғлиқ.
Рикардо (1817) солиқ сие сатининг иқтисодии агентлар фаолиятига таъсирини
чуқур таҳлил қилади. У одиллик тамои или ва солиқ юкини муносиб тақсимлаш
зарурлигини қаи д этиб, юқори ставкалар иқтисодда сармоя сустлашуви ва
рақобатбардошлик пасаи иши мумкинлигини таъкидлаи ди.
Кеи нс (1936) циклик таназзулларни юмшатиш учун давлат харажатларини
ошириш ва солиққа тортишни баланслаш муҳимлигига эътибор қаратади. Унга ку ра,
иқтисодие тда рецессиянинг олдини олиш учун давлат субсидиялари е ки
рағбатлантирувчи солиқ чоралари жории этилиши кутилган самара бериши мумкин.
Лаффер (1985) солиқ тушумларининг мувофиқлаштирувчи модели сифатида
танилган “Лаффер эгри чизиғи” гипотезасини таклиф этган. Унга ку ра, солиқ ставкаси
маълум бир нуқтадан ошиб кетса, соядаги иқтисодие т кенгаи иши сабабли давлат
бюджети тушумлари қисқариши мумкин. Демак, иқтисодда жуда юқори солиқ юкини
белгилаш ҳам мақсадга мувофиқ бу лмаи ди, чунки бу рақобатни сусаи тириб, ноқонунии
иқтисодие тни ку паи тириши мумкин.
Масгреи в (1959) солиқ сие сатининг жамиятдаги учта асосии вазифаси — тақсимот,
қаи та тақсимот ва молиялаштиришни мукаммал илмии асосда таҳлил қилади. Муаллиф
фикрича, солиқ тизими бир вақтнинг у зида ҳам иқтисодие тни рағбатлантириши, ҳам
аҳоли даромадлари у ртасида адолатни таъминлаши, ҳам бу ш бюджет манбаларини
муҳим соҳаларга и у налтириши лозим.
Тилли (1990) сие сии -ижтимоии иқтисод нуқтаи назаридан солиққа тортишни
у рганиб, бу жарае н давлат қурилиши ва сие сии барқарорликка қандаи таъсир
қилишини ку рсатиб беради. Унинг фикрича, солиқ тизими фақат иқтисодии эмас, балки
сие сии муносабатлар барқарорлиги учун ҳам пои девор ҳисобланади, чунки солиқ
www.e-itt.uz
III SON. 2024
204
и иғими орқали давлат у з харажатларини таъминлаи ди ва сие сии институтларини
мустаҳкамлаи ди.
Стиглиц (2010) солиқ сие сати мақсади, бозор муаммолари (market failures) ни
қисқартириш, иқтисодда адолатли тақсимот ва иқтисодии у сишни рағбатлантиришдан
иборат бу лиши кераклигини таъкидлаи ди. У бозор механизмлари етарли шароитда
ишламаи қолиши мумкин бу лган вазиятларда давлат солиқ сие сати билан маълум бир
тармоқни рағбатлантириши е ки табиии монополия ҳолатларини назорат қилиш
зарурлигини уқтиради.
Леонтьев (1986) эса “input-output” таҳлил ютуқлари билан машҳур бу либ, турли
тармоқларда солиқ ставкаларини ошириш е ки камаи тириш бошқа соҳаларда ҳам
аи ланма таъсирлар келтириб чиқариши мумкинлигини ку рсатиб беради. Шу боис солиқ
тизимини ислоҳ қилишда тармоқлар у ртасидаги боғлиқликни ҳисобга олиш илмии
е ндашув учун муҳимдир.
Самуэльсон (1954) эса давлат иқтисодининг назарии асосларини чуқур изчил
у рганган ҳолда, солиқ сие сатини иқтисодии барқарорлик ва фаровонликни
таъминловчи дастлабки шароитлардан бири сифатида таъкидлаи ди . У давлат
харажатлари ва солиқлар у ртасидаги узвии боғлиқлик, бозор муносабатларининг турли
сегментларига солиқ ставкалари қандаи таъсир қилиши борасида бир қанча илмии
ишланмаларга асос бу лган.
Пикетти (2014) эса асарларида даромадлар ва бои лик тенгсизлиги муаммосига
эътибор қаратган. У капитал ту планиши жарае нида аи рим мамлакатларда тенгсизлик
кучаи иши мумкинлигини аи тади ва бундаи ҳолда прогрессив солиқ ставкалари е ки
бои лик солиқларини мунтазам равишда қаи та ку риб чиқиш лозимлигини илгари
суради . Чунки иқтисодие тда ноадолатли тақсимот ҳаддан зие д чуқурлашса, ижтимоии -
сие сии беқарорликка ҳам олиб келиши мумкин.
Юқорида келтирилган олимлар ва уларнинг илмии мероси солиқ тизимини илмии
асосда шакллантириш ҳамда баҳолаш жарае нида муҳим дастуриламал бу либ хизмат
қилади. Замонавии босқичда, аи ниқса рақамли иқтисодие т, инновацион стартаплар,
электрон ту ловлар каби янги и у налишлар тадбиқ этилиб борае тган бир паи тда, солиқ
соҳасида илмии -таҳлилии е ндашув ҳае тии эҳтие ж сифатида намое н бу лмоқда.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Солиқ сие сатини илмии асосда баҳолаш, рақамли маълумотлар билан ишлаш ва
эришилган натижаларни мунтазам кузатиб бориш ҳар бир мамлакат иқтисодие тида
устувор аҳамият касб этади. Бунда солиқ ставкалари, имтие злар, маъмурии жарае нлар
ва уларнинг натижасида шаклланадиган бюджет даромадлари моддии -иқтисодии
тараққие тда катта роль у и наи ди (Musgrave, 1959). У збекистон су нгги и илларда солиқ
сие сатида бир қатор жиддии ислоҳотлар амалга ошириб, турли соҳаларда иқтисодии
фаолиятни рағбатлантириш мақсадида ку плаб енгиллаштирувчи механизмлар жории
этди. Жаҳон тажрибасида эса Германия, АҚШ, Япония, Жанубии Корея, Сингапур каби
мамлакатларда ҳар бир янги солиқ тартиб-қоидалар илмии е ндашув билан баҳоланиши
натижаси у лароқ, иқтисодии у сиш суръатлари мунтазам равишда барқарор сақланиб
келади (Stiglitz, 2010). Ушбу тадқиқотимизда ана шундаи илмии е ндашув зарурати ва
амалда кузатилае тган асосии иқтисодии ку рсаткичлар ҳақида аниқ маълумотлар
тақдим этишга ҳаракат қилганмиз.
Солиқ сие сатини баҳолашда дастлаб унинг макроиқтисодии ку рсаткичларга —
ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) у сиши, инфляция даражаси, ташқи қарз юки динамикаси,
бюджет харажатлари ҳамда норасмии иқтисодие т улушига ку рсатае тган таъсирини
у рганиш лозим (Keynes, 1936). Турли мамлакатлар тажрибаси шуни ку рсатадики, жуда
юқори солиқ ставкалари бир паи тда бюджет тушумларини ошириши мумкин, бироқ
шунга пропорционал равишда ишлаб чиқариш таннархи ортиши, рақобатбардошлик
www.e-itt.uz
III SON. 2024
205
пасаи иши, чакана бозорда нархлар у сиши, турли маъмурии -қонунии бюрократия
ку паи иши ҳисобига реал иқтисодии у сиш сустлашиши эҳтимоли юзага келади (Laffer,
1985). Аксинча, жуда паст ставка эса ташқи қарзни қаи тариш, инфратузилма
лои иҳаларини молиялаштириш, аҳоли фаровонлигини ошириш каби и у налишлар учун
зарур ресурслар етишмаслигига олиб келиши мумкин (Ricardo, 1817).
У збекистонда 2022–2023-и иллар оралиғида амалга оширилган ислоҳотлар
доирасида янги Солиқ кодекси имкониятлари кенгаи тирилиб, кичик бизнес учун баъзи
енгиллаштирувчи ставкалар жории этилди. Расмии маълумотларга ку ра, 2023 и илда
ички талабнинг фаол сақланиб қолиши натижасида мамлакат ялпи ички маҳсулот
(ЯИМ) ҳажми 1 066 569 млрд су мни е ки 90,9 млрд АҚШ долларни ташкил этиб,
белгиланган прогноз параметрга (5,3%) нисбатан 0,7 фоиз бандга юқори у сиб, 2022
и илга нисбатан 6 фоизга ошди (MinFin, 2023). Бу у сиш қарии б охирги беш и ил давомида
кузатилае тган барқарор позитив динамикага мос келади. Таҳлилчилар фикрича, бунда
давлат томонидан камаи тирилган солиқ ставкалари ва рақамли технологиялар билан
боғлиқ имтие злар муҳим аҳамият касб этган (MinFin, 2023). Жумладан, ахборот
технологиялари (IT), муҳандислик лои иҳалари, тармоқлараро инновацияларга
ажратилган имтие злар хорижии сармоядорлар оқимини ку паи тириш билан бирга, ички
бозорда меҳнат унумдорлигини оширишга туртки бу лди (WB, 2023).
Инфляция ку рсаткичлари бевосита солиқ сие сатининг нархлар барқарорлигига
таъсирини аниқлашда муҳим роли мавжуд. Марказии банк маълумотларига ку ра, 2023
и ил биринчи ярмида расман қаи д этилае тган инфляция 9–10% атрофида сақланган
(Марказии банк, 2023). 2022 и ил якуни билан солиштирилганда бу ку рсаткич бироз
пасаи ган бу либ, мутахассислар буни ички бозорда талаб ва таклиф нисбатан
мувозанатлашгани, солиққа оид аи рим енгиллаштирувчи чоралар тадбиркорларга
ижобии таъсир ку рсатгани билан изоҳлаи дилар. Бироқ нархлар барқарорлигига таъсир
этишда солиқ сие сатидан ташқари логистика, ташқи иқтисодии алоқалар, хом аше
нархлари динамикаси каби омиллар ҳам мавжуд бу лгани учун ҳолат бироз
мураккаблашади (IMF, 2023). Шу боис илмии е ндашувда биргина ставка е ки имтие злар
билан инфляцияни шубҳасиз тарзда бошқариш мумкин деи иш мушкул. Лекин аи рим
истеъмол товарлари ва қурилиш соҳаси учун солиқ имтие злари орқали вужудга
келадиган таннарх пасаи иши, қисман бу лса-да, ички бозорда нархлар у сишининг
олдини олиши мумкин (MinFin, 2023).
Макроиқтисодии таҳлилда шуни ҳам эътиборга олиш лозимки, қарии б ҳар бир
мамлакатда солиқ тушумлари (е ки улар ортидан ту лдириладиган бюджет ресурслари)
давлат харажатларининг асосии манбаидир. 2022 и илда У збекистон бюджети
даромадлари пахта-ту қимачилик кластерлари, металлургия саноати, сервис соҳаси
(аи ниқса, туризм) ва қурилиш тармоғидан тушган солиқлар эвазига салмоқли у сгани
қаи д этилган (MinFin, 2022). Натижада таълим, соғлиқни сақлаш ва транспорт
инфратузилмасини яхшилаш мақсадида ажратилае тган маблағлар 2023 и илда янада
ку паи тириш ку зда тутилган (MinFin, 2023). Илмии е ндашув шундан далолат берадики,
бюджет харажатлари ку паи иши вақтида иқтисодие тда таназзул келиб чиқмаслиги учун
солиқ ставкалари ва имтие злар оптимал миқдорда белгиланиши лозим (Musgrave,
1959). Мақсад-имтие злар адолатли тақсимланмаса, бир вақтнинг у зида бюджети
адекват даражада таъминлаш мушкуллашади, шу сабаб ижтимоии соҳа молиялашувида
норационал ҳолатлар юзага келиши мумкин (Stiglitz, 2010).
Ташқи қарз мувозанати билан боғлиқ жарае нлар ҳам солиқ сие сатининг муҳим бир
ку ламини ифодалаи ди. Чунончи, 2023 и ил бошида У збекистон ташқи қарзи 26,5
миллиард АҚШ долларига етиб, ЯИМга нисбатан қарии б 36–37% ни ташкил этди, деган
тахминлар мавжуд (WB, 2023). Дуне нинг ку плаб мамлакатлари билан таққосланганда
бу ку рсаткич потенциал таваккалчиликка ишора қилади, бироқ муомалада бу лган
сармоялар ку проқ иқтисодии унумдорликни ошириш имконини берса, аи ни паи тда
www.e-itt.uz
III SON. 2024
206
уларни қаи тариб бериш салоҳияти ҳам ортишини кутиш мумкин. Лекин ташқи қарзни
муддатида қоплаш учун жои ларда экспорт салоҳиятини кучаи тириш, ички бозорда
баландроқ қу шимча қии мат яратиш ва илмии -амалии ишланмаларни рағбатлантириш
зарур (UNDP, 2023). Бу масалаларда солиқ сие сатининг суянч функцияси ку зга
ташланади: кичик бизнес ва экспортчи корхоналар учун мақбул шароит яратилса, улар
орқали иқтисодие тда иқтисодии у сиш, бюджет тушумлари у сиши ва ташқи қарз
қаи тиши тизимли тарзда ҳаркатга келади (Laffer, 1985).
Солиқ сие сатини баҳолашда иккинчи муҳим и у налиш — микродаража, яъни
корхоналар, кичик бизнес, стартаплар, IT-сектор ҳамда аҳоли табақалари учун қандаи
иқтисодии шароит яратае тганини тушуниш ҳисобланади (Stiglitz, 2010). Бизда аи рим
соҳа е ки маҳсулотларга камаи тирилган ставка жории этилиши ҳамда ҳисобот
талабларининг соддалаштирилиши кичик бизнесга ривожланиш имконини берса, энг
катта ютуқлардан бири — иш у ринлари кенгаи иши ҳисобланади. Марказии банк (2023)
маълумотларига қараганда, 2022 и илда кичик бизнес соҳаси ялпи ички маҳсулотда 52%
улуш билан етакчи бу лган, иш билан таъминланган аҳолида эса ушбу сектор 76%
атрофида улуш қаи д этилган (CBU, 2023). Демак, у рта ва кичик корхоналар у заро
рақобат муҳитида самарали ишлашлари учун рағбат сифатида, тушунарли статистик
вазифалар ва онлаи н-ҳисобот тизимлари тақдим этилиши уларни “е пиқ” фаолиятдан
олиб чиқади. Бу жиҳатда илмии таҳлилга таяниб, қанча солиқ имтие злари бюджет учун
қу шимча юк бу лмаи ди, қаи даражада янги иш у ринларини яратиш билан қопланади,
деган саволларга жавоб топиш лозим.
Хорижда, хусусан, Жанубии Корея тажрибасида бир неча и ил мобаи нида
инновацион стартапларни камаи тирилган ставка билан таъминлаш натижасида
мамлакатда технологик компаниялар сони кескин ортгани кузатилган (OECD, 2021).
Сингапур эса эркин иқтисодии зоналарда аи рим хорижии сармоядорларга солиқ юкини
қисқартириш эвазига маҳаллии бу лимлар очиб, технологик трансферни амалга ошириш
мақсадида қулаи шароит яратгани билан машҳур (Piketty, 2014). У збекистон ҳам су нгги
и илларда IT-Park, инновация марказлари, кичик салоҳиятли лои иҳалар учун солиқ
субсидиялари эълон қилиши билан технологик стартаплар оқими кенгаи ганини
маълум қилган (MinFin, 2023). 2022–2023 и илларда ахборот технологиялари
экспортларида и иллик ҳисса 1 миллиард АҚШ долларига яқинлашгани, су нгги 3–4 и ил
ичида бу ку рсаткич қарии б уч баравар ошгани аниқланди (DStQ, 2023). Демак, илмии
е ндашувда камаи тирувчи ставкалар е ки махсус имтие злар аниқ мақсад учун хизмат
қилса, бир неча и ил ичида экспорт салоҳияти ривожланиши орқали бюджет тушумлари
ҳам у сади.
Норасмии иқтисодие т, яъни расмии сектордан ташқарида қолиб кетадиган
ноқонунии е ки ноаниқ фаолиятлар ку лами иқтисодие тда бир вақтда икки муаммони
келтириб чиқаради: биринчиси, бюджет тушумлари камаяди; иккинчиси, рақобат
муҳити бузилиб, ноқонунии муносабатлар, коррупция ҳолатлари авж олади (Tilly, 1990).
Халқаро ташкилотларнинг баҳоларига ку ра, аи рим ривожланае тган мамлакатларда
норасмии иқтисодие т ялпи ички маҳсулотга нисбатан 20–30% ни ташкил қилиши
мумкин (IMF, 2023). У збекистонда ҳам норасмии сектор улуши 15–20% чегарада деб
тахмин қилинади (UNDP, 2023), аниқ рақамларни келтириш мушкул бу лса-да, 2020–
2022 и илларда электрон касса аппаратлари ва электрон ҳисобот тизимини жории
этилиши ҳисобига расмии роқ қие сии таҳлил у тказиш имкони паи до бу лди.
Шу жарае нда солиқ сие сатининг роли шундаки, агар ставкалар чексиз равишда
юқори белгилаб қу и илса, аи рим корхоналар норасмии тарзда фаолиятини олиб
боришни мақсад қилади е ки фаолиятини тарқоқ бу лимлар воситасида юритади. Лекин
мақбул ставкалар, электрон ҳисобот билан биргаликда рағбатлантирувчи фактор
бу лади (Laffer, 1985). Масалан, 2021–2022 и иллар давомида кичик бизнесни расмии
секторга чиқариш учун солиқ ставаларини қисқартириш ҳисобига мамлакатда илк
www.e-itt.uz
III SON. 2024
207
марта расман ру и хатдан у тган 56 мингдан ортиқ кичик корхона аниқланган (Давлат
солиқ қу митаси, 2022). Бунда турли соддалаштирилган тартиблар, мурожаат жарае нида
электрон навбат тизими, ҳисоботлар интеграциясини и у лга қу и иш мос равишда
шаффофликни ортирди. Шу билан бирга, норасмии иқтисодие тнинг улуши расман 2–3%
камаи гани қаи д этилган (MinFin, 2023).
Солиқ сие сатининг яна бир муҳим мақсади — иқтисодие тда илмии -техник
тараққие тни рағбатлантириш, шу орқали юқори қу шимча қии матли маҳсулот ишлаб
чиқариш улушини оширишдир (Samuelson, 1954). Су нгги и илларда турли
мамлакатларда рақамли иқтисодие т, электрон ту ловлар, интернет орқали хизматлар
экспорти сезиларли равишда ортмоқда, бу жарае нда солиқ сие сатининг ҳар хил
инструментлари синалган. Масалан, Ирландияда аи рим трансмиллии корпорациялар
учун жуда паст корпоратив солиқ ставкаси белгиланиши чет эл сaрмоядорларининг
оқимига сабаб бу лган (OECD, 2021). Лекин бу каби чекланмаган имтие злар узоқ
муддатда маҳаллии бизнес рақобатбардошлигига салбии таъсир этиши, давлат
бюджетига етарли тушум тушмаслиги ҳам мумкин (Stiglitz, 2010).
У збекистонда ахборот технологиялари учун солиқ имтие злари жории қилиниши
натижасида 2022–2023 и илларда экспорт қилинган IT-хизматлар қии мати қарии б 1
миллиард АҚШ долларига етган, 2019 и илда бу ку рсаткич 300–350 миллион доллар
атрофида эди (DStQ, 2023). Шу билан бирга, илғор стартаплар сафарбар бу лган
ихтисослашган мутахассислар сони ҳам сезиларли равишда ортае тгани кузатилади
(MinFin, 2023). Яъни мақсадли имтие злар бир вақтда бир нечта мақсадга хизмат қила
олади: хорижии сармояларни жалб қилиш, иш у ринлари яратиш, технологик кучаи иш
орқали ташқи қарзлар қаи тиши учун хизмат қилувчи экспорт даромадларини ошириш.
Шу тариқа илмии -таҳлилии е ндашувда “бир уқ билан бир неча қуе н”ни уриш мумкин,
яъни у сиш ҳам бизнес рағбати, ҳам бюджет тушумлари динамикаси, ҳам иқтисодии
тараққие т стабиллиги бир неча босқичда таъминланади (Samuelson, 1954).
Солиқ сие сатининг ижтимоии жиҳати орасида прогрессив шкала е ки бир
маромдаги ставка каби тушунчалар ҳам муҳим у рин тутади. Баъзи Европа
мамлакатларида (масалан, Францияда) юқори даромадли қатламлар ку проқ солиқ
ту лаи диган системалар жории қилинган (Piketty, 2014). Аммо бу ҳолда
сармоядорларнинг фаолияти сустлашиши е ки бои ликни яшириш хавфи паи до бу лиши
мумкин. Бир маромдаги ставка (flat tax) эса бошқарувда соддалик беради, лекин кам
таъминланган аҳоли қатламлари учун адолат масалалари туради (Stiglitz, 2010).
У збекистонда киритилган ислоҳотлар бир қанча прогрессив элементларга эга бу лиши
билан бир қаторда даромад солиғи ставкасини нисбатан пастлаштирганлиги ҳам
маълум. 2022 и ил учун жисмонии шахслар даромад солиғи у ртача 12% тарзида мавжуд
бу лган бу лса, у ртача ои лик маошлари юксалиб борае тган аи рим тоифалар учун
қу шимча элементлар жории қилинган (MinFin, 2022). Бу жарае нда кам таъминланган
оилаларни қу ллаб-қувватлаш учун ажратилае тган субсидиялар ҳам солиқ тушумлари
ҳисобидан ташкил этилади. Аи рим иқтисодчилар фикрича, бундаи е ндашувда унинг
амалии оқибатларини ту лиқ илмии асосда баҳолаш учун узоқрок давр керак бу лади
(Stiglitz, 2010).
Солиқ сие сатининг самараси ку п жиҳатдан илмии тусдаги моделлаштириш,
мустақил таҳлилии марказлар ролини кучаи тириш, электрон ҳисоботлар ва
маълумотлар очиқлигини таъминлаш билан бевосита боғлиқ (Tilly, 1990). АҚШда
Congressional Budget Office (CBO) ҳар бир янги қонун, хусусан, солиқ амалие тини илмии
баҳолашда парламентарии ларга холис ишончли маълумотлар тақдим этиши билан
танилган. Буюк Британияда Office for Budget Responsibility (OBR) шу вазифани бажаради
(Stiglitz, 2010). Натижада бир томондан сие сии қарашлар, иккинчи томондан илмии
изланишлар оралиғида мувозанат сақланади. Сингапур эса халқаро сармоя жалб қилиш
маркази сифатида ҳар бир имтие здан кутилае тган натижаларни иқтисодии моделлар
www.e-itt.uz
III SON. 2024
208
орқали ҳисоблаб, аниқ ку рсаткичлар билан жории этишни мақсад қилиб олган (OECD,
2021). Натижада, технопарклар сони ва иш у ринлари ку паи иши воситасида бюджет
тушумлари ҳам ошиб боради, аҳоли учун фаровонлик элементлари таъминланади.
У збекистонда илмии е ндашувни кучаи тириш мақсадида Иқтисодие т ва молия
вазирлиги, Давлат солиқ қу митаси, Иқтисодии тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази, бир
қатор университетлар билан ҳамкорликда илмии тадқиқотлар олиб борилмоқда. Бироқ
аниқ индекслар, рақамли ку рсаткичлар билан ишловчи мустақил органлар роли ҳали
ту лиқ мустаҳкамланганича и у қ. Агар парламент қарорларидан олдин мустақил
иқтисодчилар модели, академик институтлар баҳолари, амалие тчи мутахассислар
фикри мунтазам очиқ муҳокама қилиниб борилса, илмии е ндашув самарадорлиги
ортади. Бу эса солиқ сие сатини жамоатчилик олдида шаффофлаштиради, суистеъмол
қилиш эҳтимолини камаи тиради ва турли манфаатлар мувозанати яхшироқ
таъминланади (Tilly, 1990).
Ҳар қандаи сценарии ни аниқ рақамлар билан уи ғунлаштириб, илмии тарзда
баҳолашда мустақил таҳлилии институтлар, университетлар ва экспертлар гуруҳи
муҳим вазифани бажаради (Musgrave, 1959). Улар қарори қабул қилишдан олдин бир
нечта вариантларни компьютер моделлари е ки статистик таҳлиллар е рдамида кузатиб,
сие сии -иқтисодии оқибатларни маълум даражада олдиндан ку ра олади (Tilly, 1990).
Чунки сие сатчилар ку проқ қисқа муддатли натижаларга, бизнес корхоналар эса бозор
мувозанати ва у з манфаатига эътибор қаратади. Илмии е ндашув эса иқтисодии у сиш,
норасмии иқтисодие т улуши, бюджет баланси, ташқи қарз динамикаси, жамият
фаровонлиги, даромадлар тенгсизлиги каби ку рсаткичларни янада кенг қамровли
таҳлил қилиш имконини беради (Stiglitz, 2010).
Бироқ илмии адабие тларда (Tilly, 1990; Musgrave, 1959) уқтирилишича, иқтисодии
сие сатда холис таҳлил институтлари мустақил бу лиши жуда муҳим, чунки улар сие сии
гуруҳлар е ки ташқи кучлар таъсиридан холи ҳолда иқтисодии манфаатлар
мувозанатини ҳимоя қила олади. Ҳар бир янги қабул қилинае тган ислоҳот ҳақида
ахборот воситалари билан бирга ишланса, жамоатчилик ҳам уларни яхши тушуниб,
расмии секторга су зсиз жалб этилиши тезлашади.
Юқоридаги барча таҳлиллар шуни ку рсатадики, солиқ сие сатини илмии е ндашув
билан мунтазам равишда баҳолаб бориш иқтисодие тда узвии барқарорлик, кучли
рақобат муҳити ва кенг қамровли ижтимоии фаровонликка эришиш учун энг асосии
омиладир. У збекистонда олиб борилае тган ислоҳотлар фондида, рақамли иқтисодие т,
камаи тирилган ставка ва аи рим соддалаштирилган солиқ тизимлари, экспортни
ривожлантиришда имтие злар тақдим этиш, норасмии иқтисодие тни қисқартириш учун
электрон касса аппаратлари ва ҳисоботлар каби чоралар маълум даражада натижа
берае тгани ку риниб турибди. Лекин ҳар қандаи ислоҳотни жории этишдан олдин чуқур
илмии таҳлил қилиш кераклиги, бу жарае нда экспертлар, тадқиқотчилар, бизнес ва
аҳоли у ртасида очиқ коммуникация юзага чиқиши лозимлиги ку плаб хорижии
мамлакатлар тажрибаси билан ҳам тасдиқланади (OECD, 2021).
Шундаи қилиб, солиқ сие сатини ту ғри ташкил этиш, бир томондан, бюджет
даромадларини оптимал и у налтиришга эришса, иккинчи томондан, хусусии сектор ва
аҳоли фаровонлиги манфаатларини ҳам яхлит тарзда инобатга олади. Бундаи тартибда
илмии е ндашувларнинг мунтазам тарғиби, рақамлаштирилган маълумотлар
базасининг очиқлиги, мустақил таҳлилии марказлар иштироки ва бизнес ҳамжамияти
билан доимии мулоқот қилиш иқтисодии сие сат самарадорлигини бир неча поғона
юксалтириши мумкин. Натижада, узоқ муддатда давлат қарзи муаммолари камаяди,
инфляция мувозанати сақланади, норасмии иқтисодие т қисқаради, жаҳон бозорларида
рақобатбардошлик мустаҳкамланади ва пировардида аҳоли бандлиги ҳамда турмуш
сифати яхшиланишига эришилади.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
209
Хулоса ва таклифлар.
У збекистонда солиқ тизимини илмии асосда шакллантириш, давлат бюджети
барқарорлигини таъминлаш ва иқтисодии у сишни рағбатлантиришда энг муҳим
механизмлардан бири ҳисобланади. Олиб борилган таҳлиллар шуни ку рсатадики, солиқ
сие сатининг оқилона юритилиши бир вақтнинг у зида бир нечта мақсадни қамраб
олиши мумкин: бюджет тушумлари ортиши, хусусии секторда рақобат муҳитини
яхшилаш, норасмии иқтисодие тни қисқартириш ва аҳоли фаровонлигини ошириш. Шу
билан бирга, ҳар қандаи ислоҳотни режа қилишда илмии е ндашувни асос қилиб олиш,
маълумотлар базасини рақамли механизмлaр билан таъминлаш ҳамда мустақил
таҳлилии органлар ку магидан фои даланиш самарадорликни бир неча баробар
юксалтириши мумкин.
Солиқ ставкаларини ошириш е ки камаи тиришда бу жарае нда юзага келадиган
узвии оқибатларни олдиндан баҳолаш, ишлаб чиқарувчилар ҳамда истеъмолчилар
қандаи у згариши мумкинлигини ту ғри баҳолаш зарур. Масалан, жуда баланд ставка
ноқулаи ликлар туғдириб, инвестиция оқими сустлашиши ва норасмии секторни
кенгаи ишига сабаб бу лиши эҳтимоли мавжуд. Аксинча, жуда паст ставка эса бюджет
даромадларини чеклаб, муҳим ижтимоии соҳа ва инфратузилма лои иҳаларини
молиялаштириш имкониятларини камаи тиради. Шу боисдан, илмии асосда
ҳисобланган оптимал солиқ режими иқтисодие тда узоқ муддатли барқарор
ривожланиш кафолати бу лиши мумкин.
Хорижии тажриба ку рсатганидек, АҚШ, Германия, Сингапур, Жанубии Корея каби
мамлакатларда мустақил таҳлилии марказлар ва илмии муассасалар роли кучли бу либ,
ҳар бир янги чора е ки ставка илмии моделлаштирилади. Бунда ҳар томонлама фои да-
зарар баҳоланади, натижада сие сии қарорлар қабул қилинишидан олдин ку плаб
сценарии лар орасида энг мақбули танлаб олинади. У збекистонда ҳам илмии
институтлар ва давлат идоралари ҳамкорлигини мустаҳкамлаш, электрон ҳисоботлар
ҳамда рақамли маълумотлар базасини очиқ тарзда олиб бориш солиқ сие сатини
муваффақиятли амалга оширишда муҳим аҳамият касб этади.
Тадқиқотимиз доирасида шакллантирилган таклифлар:
–
солиқ сие сатини илмии таҳлил қилишда мустақил марказлар, илмии -тадқиқот
институтлари ва университетлар иштирокини ку паи тириш, уларни ҳуқуқии асос билан
қу ллаб-қувватлаш;
–
макроиқтисодии муҳит, тармоқлар, ҳудудлар ва турли аҳоли қатламларига доир
аниқ маълумотлар базасини рақамлаштириш, улар орқали ҳар қандаи имтие з е ки ставка
у згариши оқибатларини олдиндан баҳолаш;
–
кичик бизнес ва технологик стартаплар учун му лжалланган мақсадли имтие злар
пакетини илмии асосда ҳисоблаш, шу билан бирга бюджет манфаатларини ҳам сақлаш;
–
норасмии иқтисодие тни қисқартириш учун электрон касса аппаратлари,
рақамли ҳисоб-фактуралар ва онлаи н мониторингни оммавии жории этиш,
имтие злардан оқилона фои даланиш тартибини кучаи тириш;
–
даромадлар тенгсизлигини камаи тириш учун прогрессив е ки у згарувчан солиқ
режаларини босқичма-босқич жории этиш, оқибатларини эса узлуксиз мониторинг
қилиш.
Юқоридаги чоралар амалга оширилса, солиқ сие сатининг иқтисодие тда
рағбатлантирувчи, норасмии иқтисодие тни қисқартирувчи ва давлат бюджети
барқарорлигини таъминлашга хизмат қилувчи асосии қурол сифатидаги у рни янада
мустаҳкамланади. Натижада, У збекистонда иш у ринлари ку паи иши, рақобат
муҳитининг адолатли шаклланиши, аҳоли фаровонлиги ошиши ва илғор технологиялар
негизида экспорт салоҳияти юксалиши учун кенг имкониятлар яратилади.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
210
Адабиётлар/ Литература/ References:
Bhatti M. A., Isayev F. (2023) Evaluating the Effectiveness of Mandatory IFRS Adoption in
Enhancing Transparency and Governance in Saudi Arabia //Cuadernos de Economía. – Т. 46. –
№. 132. – С. 110-119.
CBU (2023) Rasmiy statistika ma’lumotlari. Available at:
Davlat soliq qo‘mitasi (2022) Yillik hisobot. Toshkent: Davlat soliq qo‘mitasi nashriyoti.
Davlat statistika qo‘mitasi (2023) O‘zbekiston iqtisodiyotiga doir statistika ma’lumotlari.
Toshkent: DStQ nashriyoti.
Ikromovich, I.F. (2022). Analysis of resource taxes based on tax analysis
technique.
International Journal of Management IT and Engineering,
12(12), 65-71.
IMF (2023) World Economic Outlook. Washington, D.C.: International Monetary Fund.
Isaev, F. (2021). Advantages of applying tax incentives in the conditions of economic
crisis.
International Journal of Marketing and Technology,
11(8), 15-25.
Isaev, F.I. (2021). Tax Policy of the Republic of Uzbekistan. International Journal of
Management IT and Engineering, 11(8), 1-9.
Keynes, J.M. (1936) The General Theory of Employment, Interest and Money. London:
Macmillan.
Laffer, A. (1985) ‘Supply-Side Economics’, Financial Analysts Journal, 41(5), pp. 29–43.
Leontief, W. (1986) Input-Output Economics. 2nd edn. New York: Oxford University Press.
MinFin (2022) Davlat byudjeti ijrosi bo‘yicha hisobot. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi.
MinFin (2023) Davlat byudjeti parametrlari va iqtisodiy ko‘rsatkichlar. Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
Musgrave, R.A. (1959) The Theory of Public Finance: A Study in Public Economy. New York:
McGraw-Hill.
OECD (2021) Tax Policy Reforms in OECD Countries. Paris: OECD Publishing.
Piketty, T. (2014) Capital in the Twenty-First Century. Cambridge, MA: The Belknap Press of
Harvard University Press.
Ricardo, D. (1817) On the Principles of Political Economy and Taxation. London: John
Murray.
Samuelson, P.A. (1954) ‘The Pure Theory of Public Expenditure’, The Review of Economics
and Statistics, 36(4), pp. 387–389.
Smith, A. (1776) An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. London: W.
Strahan and T. Cadell.
Stiglitz, J.E. (2010) Freefall: America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy.
New York: W. W. Norton & Company.
Tilly, C. (1990) Coercion, Capital, and European States, AD 990-1992. Cambridge, MA: Basil
Blackwell.
UNDP (2023) Uzbekistan: Socio-Economic Analysis. Tashkent: United Nations Development
Programme.
WB (2023) World Bank Data. Available at:
Давлат солиқ қўмитаси (2022) Солиқ сиёсатини ислоҳ қилиш бўйича йиллик
ҳисобот, Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси нашриёти.
Исаев Ф. (2021) Совершенствование налогообложения имущества //Экономика и
инновационные технологии.– №. 6. – С. 326-333.
Исаев Ф. (2023) Аудит самарадорлигининг назарий-амалий талқини
//Приоритетные направления, современные тенденции и перспективы развития
финансового рынка. – С. 359-361.
Исаев Ф. И. (2021). Солиқ текширувларини рақамлаштириш зарурияти.“Бизнес-
эксперт” илмий журнали.– Т. 6. – С. 52-54.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
211
Исаев,
Ф.
(2021).
Солиқ
юкини
аниқлаш
методикасини
тaкoмиллaштириш.
Iqtisodiyot
Va
taʼlim,
(6),
86–91.
https://doi.org/10.55439/ECED/vol_iss6/a286
Исаев, Ф. (2022). Йирик корхоналар мисолида сoлиқ йиғилувчaнлиги кўрcaткичини
таҳлил қилиш методикасини такомиллаштириш. Iqtisodiyot Va taʼlim, 24(1), 317–326.
https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/view/955
Исаев, Ф. (2023). Молиявий ҳисобот сифатини оширишда солиққа тортиш,
мустақил аудит ва ички назоратнинг ўрни. Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 1(7), 305–310.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2023-vol1-iss7-pp305-310
Исаев, Ф. (2023). Сoлиқ тaҳлили - иқтисодий таҳлилнинг таркибий қисми. Nashrlar.
https://e-itt.uz/index.php/editions/article/view/35
Исаев, Ф. (2023). Солиқ ислоҳотлари ва уларнинг оқибатларини баҳолаш. Nashrlar,
1(2), 59–62.
https://e-itt.uz/index.php/editions/article/view/421
Исаев, Ф. (2023). Солиқ ислоҳотларининг таъсирини таҳлил қилиш. Iqtisodiy
Taraqqiyot Va Tahlil, 1(6), 155–161.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2023-vol1-iss6-
Исаев, Ф. (2023). Солиқ ислоҳотларининг таъсирини таҳлил қилиш.
Iqtisodiy
Taraqqiyot Va Tahlil,
1(6), 155–161.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2023-vol1-iss6-
Исаев, Ф. (2023). Солиқ таҳлилини фискал сиёсат самарадорлигига таъсир қилиш
усуллари.
Nashrlar,
1(1), 128–131.
https://doi.org/10.60078/2023-vol1-iss1-pp128-131
Исаев, Ф. (2023). Солиқ текширувлари: аудит самарадорлиги таҳлили. Иқтисодиёт
ва инновацион технологиялар, 11, 394–401.
https://doi.org/10.55439/EIT/vol11_iss1/a42
Исаев, Ф. (2023). Солиқ юкини камайтиришда солиқ таҳлилининг таъсирига оид
назарий мулоҳазалар. International Journal of Economics and Innovative Technologies, 11(2),
https://doi.org/10.55439/EIT/vol11_iss2/i41
Исаев,
Ф.
(2023).
СОЛИҚЛАРНИНГ
ФАРОВОНЛИККА
ТАЪСИРИ
НАЗАРИЯСИ.
"Milliy Iqtisodiyotni Isloh Qilish Va Barqaror Rivojlantirish istiqbollari"
Respublika
Ilmiy-Amaliy
Konferensiyasi
Materiallari
to‘plami.,
206–208.
https://conference.tsue.uz/index.php/article/article/view/393
Исаев, Ф. (2024). Рақамли иқтисодиёт шароитида солиқ таҳлилининг методологик
ёндашувлари. Nashrlar, 156.
https://e-itt.uz/index.php/editions/article/view/667
Исаев, Ф. (2024). Рақамли молиявий активларни солиққа тортиш
масалалари.
Iqtisodiy
Taraqqiyot
Va
Tahlil,
2(1),
352–360.
itt.uz/index.php/eitt/article/view/632
Исаев, Ф., & Камилова, С. (2024). Электрон тижоратни солиққа тортишнинг
назарий асослари. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil,
2(3), 296–304.
https://doi.org/10.60078/2992-
877X-2024-vol2-iss3-pp 296-304
