www.e-itt.uz
I SON. 2024
36
AYRIM MAMLAKATLARDA SUKUK BOZORINING RIVOJLANISHI
PhD
Abrorov Sirojiddin
“Oʻzbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy
asoslari va muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi,
Oʻzbekiston xalqaro islom akademiyasi
ORCID: 0000-0001-9559-0231
Annotatsiya.
Mazkur maqola islom moliyasining nisbatan yangi instrumenti hisoblangan
sukukning 2001-
2022 yillardagi oʻzgarishlar dinamikasini Malayziya, Indoneziya va Turkiya
misolida aks ettirishga bagʻishlangan. Unda sukukning turli tasniflariga koʻra turlari boʻyic
ha
ham tahlillar amalga oshirilgan.
Oʻtgan davr mobaynidagi oʻzgarishlar sabablarini oʻrgangan
holda sharhlar berilgan. Sukukning shakllangan trendlari boʻyicha xulosalar keltirilgan.
Tahlillardan Oʻzbekiston uchun taklif va xulosalar shakllantirilgan.
Kalit soʻzlar:
islom moliyasi, islom kapital bozori, sukuk, murobaha, ijara, vakala,
emissiya.
РАЗВИТИЕ РЫНКА СУКУК В НЕКОТОРЫХ СТРАНАХ
PhD
Аброров Сирожиддин
Научно
-
исследовательского центра
«Научных основ и проблем развития
экономики Узбекистана»,
Международная исламская академия Узбекистана
Аннотация.
Данная статья посвящена отражению динамики изменений сукука,
относительно нового инструмента исламских финансов, в период с 2001 по 2022 годы
на примере Малайзии, Индонезии и Турции. В ней проведены анализы различных видов
сукука в соответствии с различными классификациями. Даны комментарии,
основанные на изучении причин изменений за прошедший период. Приведены выводы по
сформировавшимся трендам сукука. На основе анализов разработаны предложения и
выводы для Узбекистана.
Ключевые слова:
исламские финансы, исламский капитальный рынок, сукук,
мурабаха, иджара, вакала, эмиссия.
UOʻK: 336.763
I SON – IYUL-AVGUST
36-43
www.e-itt.uz
I SON. 2024
37
DEVELOPMENT OF THE SUKUK MARKET IN SOME COUNTRIES
PhD
Abrorov Sirojiddin
Research Center "Scientific Bases and
Issues of Economic Development Uzbekistan",
International Islamic Academy of Uzbekistan
Abstract.
This article is dedicated to reflecting the dynamics of changes in sukuk, a
relatively new instrument of Islamic finance, from 2001 to 2022 using the examples of Malaysia,
Indonesia, and Turkey. It includes analyses of various types of sukuk according to different
classifications. Comments are provided based on the study of the reasons for changes over the
past period. Conclusions are drawn regarding the established trends in sukuk. Based on the
analyses, proposals and conclusions for Uzbekistan have been formulated.
Keywords:
Islamic finance, Islamic capital market, sukuk, murabaha, ijara, wakala,
issuance.
Kirish.
Oʻtgan davr mobaynida jahon sukuk bozori sezilarli tarkibiy oʻzgarishlarga duch keldi.
Uning rivojlanishida turli mintaqalar va mamlakatlar muhim rol oʻynadi. Malayziya sukuk
instrumentining katta qismini tashkil etuvchi jahon sukuk bozorida dominant oʻyin
chi
hisoblanadi. Mamlakatda keng qamrovli meʼyoriy
-
huquqiy baza va infratuzilmaga ega boʻlgan
yaxshi tashkil etilgan islom moliyasi ekotizimi mavjud. Malayziya sukuk emissiyalarida davlat
va korporativ chiqaruvlar ustuvorlikni kasb etgan.
Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari, Qatar, Bahrayn, Oʻmon va Quvayt kabi
GCC mamlakatlari ham jahon sukuk bozoriga katta hissa qoʻshib kelmoqda. Ushbu
mamlakatlar islom moliyasi industriyasini koʻp miqdordagi sukuklarini chiqarib kelmoqda.
Indoneziya jahon sukuk bozorining asosiy oʻyinchilaridan biriga aylandi. Mamlakat
aholisining aksar qismini musulmonlar tashkil etadi va islom moliyasi sektori, shu jumladan,
sukuk chiqarish faol rivojlanmoqda. Indoneziya hukumati va korporatsiyalari infratuzilma
loyihalarini moliyalashtirish va iqtisodiy rivojlanishni qoʻllab
-quvvatlash uchun sukuk
emissiya qiladi.
Malayziya, GCC va Indoneziyadan tashqari, boshqa davlatlar ham sukuk jahon bozorida
ishtirok etadi. Bularga Turkiya, Pokiston, Bangladesh va Buyuk Britaniya kabi davlatlar kiradi.
Ushbu mamlakatlardagi bozor hajmi jihatidan unchalik katta boʻlmasligi mumkin boʻlsa
-da,
ular sukukning chiqarilishi mavjud va jahon sukuk bozorining umumiy diversifikatsiyasiga
hissa qoʻshdilar. Turkiyada mazkur soha soʻnggi yillarda jadal rivojlanishi alohida eʼtiborga
molik.
Jahon sukuk bozorida emitentlar va investorlarning xilma-xilligi ortib bormoqda.
Dastlab sukuk emissiyalari asosan davlat tomonidan amalga oshirilgan. Shunga qaramay,
korporativ sukuklarni, shu jumladan, moliya institutlari va turli sohalardagi korporatsiyalar
tomonidan chiqarish tendensiyasi kuchaymoqda. Xuddi shunday, sukuk uchun investorlar
bazasi anʼanaviy investorlardan tashqari kengayib endi diversifikatsiya va axloqiy
investitsiya imkoniyatlarini izlayotgan boshqa investorlarni ham jalb qilmoqda. Umuman
olganda, jahon sukuk bozori yangi ishtirokchilar paydo boʻlishi, emitentlar va investorlarning
diversifikatsiyasi va turli mintaqalarda islom moliyasi ekotizimlarining oʻsishi bilan
rivojlanib, tarkibiy oʻzgarishlarga duch keldi. Ushbu diversifikatsiya
global sukuk bozorining
umumiy rivojlanishi va kengayishiga yordam berdi, bu esa kengroq investitsiya
imkoniyatlarini taqdim etmoqda hamda bozorning jozibadorligi va likvidligini oshiradi.
Sukuklar bilan bir qatorda islom fond indekslari ham iqtisodiyotda muhim ahamiyat
kasb etishi va anʼanaviy fond indekslaridan tashqi shok omillarga bardoshliroq ekanligiga
(Abrorov, 2024) oid tadqiqotlar ham islom moliyasini tadqiq etish ahamiyatini oshiradi
www.e-itt.uz
I SON. 2024
38
Adabiyotlar sharhi.
Hasib Ahmed, Hassan va Blake Rayfield (2018)lar nashr etgan “Korxonalar qachon va
nega sukuk emissiya qiladi?” nomli maqolasida sukuk chiqarilishining investorlar tomonidan
qabul qilinishi va anʼanaviy obligatsiyalar bilan solishtirilgan farqlarini tahlil
qilgan. Unda
sukuk chiqarilishidan oldin korxona rentabelligiga oid bahsli mulohazalar keltirilgan.
“Birinchi dekadada sukuk: Raqamlar” nomli maqola biz tanlagan usul kabi yozilgan
boʻlib, unda sukuk chiqarilishining dastlabki oʻn yillik davri tahlil qilingan. Tahlil sohalar,
sukukning tarkibiy turlari va muddatlari boʻyicha amalga oshirilgan (McMillen v
a Crawford,
2008).
Klein boshchiligidagi jamoa tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotda soʻnggi yillarda
islom moliyalasining kengayishi bilan sukuklar anʼanaviy obligatsiyalarga muqobil sifatida
namoyon boʻlishi haqida fikr ilgari surilgan. Tadqiqotning maqsadi sukuk chiqaril
ishining
kompaniya faoliyatiga taʼsirini oʻrganishga bagʻishlangan. Tadqiqotda Malayziyaning
roʻyxatga olingan kompaniyalari namunasida sukuk va obligatsiyalar chiqarilishining
aksiyadorlar bozoridagi koʻrsatkichlariga qanday taʼsir qilishini tahlil qiling
an (Klein va b.,
2018).
Xitoyda sukuk chiqarish: imkoniyatlar va qiyinchiliklarga bagʻishlangan maqola Xitoyda
sukuk chiqarish imkoniyatlari va qiyinchiliklarini batafsil tahlil qilingan hamda sukuk
chiqarilishi bilan bogʻliq tartibga solish masalalari koʻrib chiqilgan. Maqolada
Xitoyning sukuk
chiqarilishi bilan bogʻliq ichki va tashqi muhitlari SWOT tahlil yordamida oʻrganilgan va
sukuklarni Xitoyning joriy moliyalashtirish ehtiyojlarini qondirishda qanday qoʻllash
mumkinligi yoritilgan. Maqolada sukuklarning Xitoyda qoʻllanilis
hi uchun qonunchilik
tizimini oʻzgartirish va sukuk chiqarilishiga mos keladigan normativ bazani yaratish
kerakligiga eʼtibor qaratilgan. Shuningdek, blokcheyn texnologiyasi sukuklarning ayrim
cheklovlarini bartaraf etish uchun ishlatilishi mumkinligi qayd etilgan (Yang, 2022).
Shuningdek, makur yoʻnalishdagi avvalgi maqolamizda sukuk rivojlanishining 2021
-yil
yakunlariga koʻra tahlili amnalga oshirilgan boʻlib, unda tadqiqot davrining eng muhim
jihatlariga toʻxtalib oʻtilgan (Abrorov, 2022).
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolani tayyorlash jarayonida turli maʼlumotlar va sharhlardan foydalanilgan. Ushbu
maʼlumotlar islom moliyasi, moliyaviy tendensiyalar, axloqiy moliya, texnologik yutuqlar va
boshqa shu kabi yoʻnalishlarga asoslanadi. Maqolada olingan maʼlumotlar asosida jahonda
islom moliyasi rivojlanishini ekstropolyatsiya qilingan. Statistik maʼlumotlar aniq boʻlishi
uchun ishonchli manbalardan olingan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Tadqiqotlardan maʼlumki, jahon amaliyotida sukuk faoliyati boʻyicha eng katta ulush
hamda tajriba Malayziy
a hissasiga toʻgʻri keladi. Sukuklarning qiymati boʻyicha navbatdagi
oʻrinlarda turuvchi Saudiya Arabistoni va Indoneziya yoki sukuk chiqarish boʻyicha tajribani
aks ettiruvchi koʻrsatkich –
emissiyalar soni boʻyicha ikkinchi boʻlgan Turkiya
mamlakatlarini
ng tajribasini oʻrganish eʼtiborni jalb qiladi. Saudiya Arabistoni iqtisodiyoti
neft-
gaz sanoatiga yuqori darajada bogʻliqligi sababidan uni mazkur gu
ruhdan chiqarib
tashlab qolgan mamlakatlarning tajribasini oʻrganish maqsadga muvofiq.
Malayziyada 2001-
yildan boshlab muntazam sukuk chiqarilgan boʻlsa, soʻnggi 5
yillikda
sukuklar emissiyasi faol nuqtaga yetdi (1-rasm). Jahon miqyosida Malayziya emissiya qilgan
sukuk hajmining ulushi balandligi sabab, mazkur mamlakatdagi oʻzgarish bevosita jahon
tendensiyasiga ham taʼsir qiladi. 2015
-
yilga qadar oʻsish tendensiyasi
kuzatilgan boʻlsa, shu
yilda Malayziya markaziy bankining qisqa muddatli sertifikatlarga taalluqli siyosatining
oʻzgarishi sabab keskin kamayish kuzatilgan. Emissiyalarning asosiy qismi nodavlat sukuklari
va uzoq muddatli davlat sukuklariga tegishli boʻlg
an.
www.e-itt.uz
I SON. 2024
39
1-rasm. Malayziyada sukuklarning yillar kesimidagi emissiyasi
(mlrd. AQSh dollar)
Manba:
IIFM Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic
Financial Market, August 2023 maʼlumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlangan.
Malayziyadagi ichki sukuk bozori iqtisodiy faoliyatni moliyalashtirish va
jamgʻarmalarga vositachilik qilishda muhim rol oʻynab kelmoqda, bozorning barcha
segmentlarida mablagʻ resurslar jamgʻarish sezilarli yaxshilandi. Malayziyada 2022
-yilda
muomalada bo
ʻlgan sukuklar va anʼanaviy obligatsiyalarni birgalikda taqqoslash, 63,2 foizi
sukuk 36,7 foizi obligatsiyalar ekanligini koʻrsatadi (Annual Report, 2022). Bundan
koʻrinadiki, Malayziyada ikki komponentli yaʼni duolistik moliya tizimidan samarali
foydalanib kelinmoqda. Shuningdek, Malayziya islom kapital bozori umumiy kapital
bozorining 64,4 foizini tashkil etadi.
2021-yilda jami sukuk emissiyasi obligatsiyalar va sukuk emissiyalarining 62,9 foizini
(2020-yilda 61,1%), muomaladagi jami sukukning 63,4 foizini (2020-yil 63,3%) tashkil etgan
edi. 2021-yilda korporativ sukuk emissiyasi jami korporativ obligatsiyalar va sukuk
emissiyasining 80 foizini (2020-yil: 73,6 foiz), 2021-
yil holatiga koʻra korporativ sukuk
muomalasi esa korporativ qarzlarning 81,4 foizini (2020-yil: 81,03 foiz) tashkil etgan edi.
Malayziyada ijtimoiy loyihalar uchun ham (SRI) sukuklar orqali investitsiyalar jalb
qilinadi. 2015-2021-yillar mobaynida shunday lohiyalarni moliyalashtirish uchun 21 ta
emissiya amalga oshirilgan, shundan 9 tasi 2021-
yilga toʻgʻri keladi. 2021
-yilda 669 mln.
AQSh dollari qiymatida korporativ ijtimoiy investitsiya sukuklari chiqarilgan boʻlib jami
korporativ sukuklarning 3 foizdan ortiqrogʻini tashkil qiladi. Shuningdek, muomaladagi
korporativ ijtimoiy investitsiya sukuklari 1,9 mlrd. AQSh dollaridan oshdi. 2020-yilda deyarli
1,3 mlrd. AQSh dollari qiymatida edi.
Sukuk emissiyasi hajmi boʻyicha jahonda uchinchi oʻrinda turuvchi Indoneziya 2022
-yil
yakuniga kelib deyarli 169,9 mlrd.
AQSh dollari qiymatida sukuk chiqargan boʻlib jami global
emissiyaning 9,5 foizini tashkil etadi (2-rasm). Indoneziyada ilk sukuk 2002-yilda
telekommunikatsiya kompaniyasi hisoblanuvchi PT Indosat tomonidan 17,5 mln. AQSh
dollari qiymatidagi mudorabaga asoslangan korporativ sukuki sifatida emissiya qilingan.
Mazkur chiqariluv 5 yillik muddat bilan milliy valyuta (indoneziya rupiysi)da amalga
oshirilgan. Shundan soʻng Indoneziyada har yili sukuk emissiyasi amalga oshirib kelingan.
-
50,0
100,0
150,0
200,0
250,0
113,5
211,0
122,4
74,7
38,9
51,8 57,8
63,6 66,2
77,5
67,3
www.e-itt.uz
I SON. 2024
40
2-rasm.
Indoneziyada sukuklarning yillar kesimidagi emissiyasi
(mlrd. AQSh dollari)
Manba:
IIFM Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic
Financial Market, August 2023 maʼlumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlangan.
Oʻsish tendensiyasi 2008
-
yildan soʻng sezilarli darajada koʻtarilgan. Shu yili mamlakatda
davlat sukuklarini tartibga soluvchi qonun qabul qilingan. 2022-
yil yakuniga koʻra
Indoneziyada 769 ta chiqariluv amalga oshirilgan. Davlat tomonidan chiqarilgan sukuklar
asosan ichki bozorga milliy valyu
tada chiqarilgan boʻlib, xorijiy valyuta (AQSh dollari)dagi
emissiyalar bir necha barobar kam va mos ravishda 84 va 16 foizlarni tashkil etadi.
Indoneziyada sukuk chiqarilishi bilan bogʻliq oʻrganishlar natijasida mamlakatda sukuk
bozori yanada rivojlanish borasida xulosalar qilish mumkin. Kelgusi yillarda davlat
tomonidan ekologiya, ijtimoiy soha va boshqaruv (ESG)ga oid investitsiyalarni sukuklar
orqali jalb qilish uchun muhitni yanada jozibador qilish harakatlarini olib bormoqda. Bugungi
kunda Indoneziya hukumati vaqfga asoslangan sukuklarning raqamli transformatsiyasi
orqali islom ijtimoiy va tijoriy moliyasini oʻzaro integratsiya qilish haraka
tlarini amalga
oshirmoqda. Shuningdek, ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirishga asoslangan sukuklar uchun
qonunchilik normalarini maqbullashtirishga harakat qilinmoqda.
Vaqfga asoslangan sukuklar ilk marotaba 2020-yil Indoneziyada davlat tomonidan
chiqarilgan boʻlib, hayriyaga yoʻnaltiriluvchi mablagʻlarni ham oʻzida mujassam etadi. Jalb
qilingan barcha resurslar mamlakatdagi vaqf aktivlarini koʻpaytirishga xizmat qiladi.
Turkiyada 2010-yildan sukuklar emissiyasi boshlangan. Shu yili davlat tomonidan 100
mln. AQSh dollari qiymatida ijara sukuki chiqarilgan (3-
rasm). Shundan soʻng sukuk Turkiya
qimmatli
qogʻozlar bozorida foizsiz investitsiya jalb qilish imkoniyatlari mavjudligini
koʻrsatib berdi. 2011
-yilda 1 ta (350 mln. AQSh dollari) va 2012-yilda 2 ta chiqariluv (2 405
mln. AQSh dollari) amalga oshirilgan. Shundan soʻng chiqariluvlar soni sezilarli ortib 2022
-
yil yakunida chiqariluvlar soni 1189 taga yetgan va jami qiymati 94,7 mlrd. AQSh dollarini
tashkil etgan. Shundan 10,0 mlrd. AQSh dollarlik 34 ta chiqariluvi 2022-
yil hissasiga toʻgʻri
kelgan.
Turkiyada ijara sukuki orqali davlat-
xususiy sherikchiligi samarali yoʻlga qoʻyilgan.
Mamlakatda davlat tomonidan chiqarilgan sukuklar ulushi va ichki bozor uchun chiqarilgan
sukuklar ulushi ustuvorlikni kasb etadi.
-
5,0
10,0
15,0
20,0
25,0
30,0
4,7
10,5
9,1
4,2
13,9
20,5
16,7
19,4
26,1
23,3
21,6
www.e-itt.uz
I SON. 2024
41
3-rasm. Turkiyada sukuklarning yillar kesimidagi emissiyasi
(mlrd. AQSh dollari)
Manba:
IIFM Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market.
International Islamic Financial Market, August 2023 maʼlumotlari asosida muallif tomonidan
tayyorlangan.
Oʻtgan davr mobaynida sukuk chiqarish uchun
normativ-huquqiy bazani
maqbullashtirish uchun bir qator ishlar amalga oshirildi. 2010-yili chiqarilgan sukuk foizli
moliyalashtirish shaklida tartibga solingan. 2011-yilda ijara sukuk va oddiy moliyaviy
instrumentlar oʻrtasidagi soliq boʻyicha tengsizlik bartaraf etilgan. Kapital bozori toʻgʻrisidagi
qununiga muvofiq sukukka oid qoidalar 2012-
yil eʼlon qilingan va 2013
-yilda Kapital bozori
toʻgʻrisidagi yangi tahrirdagi qonun bilan Sukukka oid qoidalar toʻliq yangilangan. Sukuk
emissiyasini amalga oshirish
bilan bogʻliq toʻsiqlar bartaraf etilgandan soʻng sukukning
boshqa turlari (vakala, murobaha, mudoraba, mushoraka va istisna)ni chiqarish imkoniyati
yaratilgan.
Sukuk chiqariluvini qoʻllab
-quvvatlash maqsadida 2016-
yilda soliq va yigʻimlardan
ozod qilish bilan bogʻliq oʻzgarishlar barcha turdagi sukuklar uchun joriy qilingan.
Shuningdek, Turkiya kapital bozori kengashi qimmatli qoʻgʻozlar emissiyasini roʻyxatdan
o
ʻtkazish bilan bogʻliq yigʻimlarni ikki barobarga kamaytirgan. Bu oʻz navbatida sukuklar
chiqarish bilan boʻgʻliq xarajatlarni kamaytirishga taʼsir koʻrsatgan.
2022-yil fevral oyida Kapital bozori kengashi Xalqaro kapital bozori assotsiatsiyasining
yashil obligatsiya tamoyillariga muvofiq yashil va barqaror obligatsiya va sukuklar uchun
qoʻllanmani eʼlon qilgan.
Turkiya korporativ sukuk emissiyasi tahlil qilinadigan boʻlsa, mutloq ustunlik vakala
sukuklarida ekanligini koʻrish mumkin (4
-rasm). 2015-2021-yillar davomida jami emissiya
qilingan sukuklarning deyarli 95 foizi vakala sukuklari hissasiga toʻgʻri keladi. Uning ulushi
yildan yilga ortib bormoqda. 2015-
yilda 68 foizni tashkil etgan boʻlsa 2021
-yil yakuniga kelib
98 foizdan oshib ketdi. Un
dan soʻng murobaha va ijara sukuklari ham chiqarib boriladi. 2021
-
yilda sukukning istisna turi ilk bor chiqarilganligini kuzatish mumkin. Jahonda keng tarqalgan
amaliyot singari emitentlar. Investorlar Turkiyada ham vakala va murobaha sukuklarini
maʼqul koʻrishadi.
-
5,0
10,0
15,0
20,0
25,0
30,0
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
0,1 0,4
2,4
4,7 4,5
2,2
1,9
3,6
7,7
13,1
26,4
17,8
10,0
www.e-itt.uz
I SON. 2024
42
4-rasm. Turkiyada korporativ sukuklar emissiyasi
(mln. AQSh dollari)
Manba:
IIFM Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market.
International Islamic Financial Market, August 2023 maʼlumotlari asosida muallif tomonidan
tayyorlangan.
Sukuk instrumentini mamlakat ichki talabini hisobga olib joriy qilgan mamlakatlar
iqtisodiyot uchun qoʻshimcha investitsiyalar jalb qilishga erishib kelmoqda. Bunda asosiy
hajm musulmonlar koʻp istiqomat qiluvchi mamlakatlar hissasiga toʻgʻri kelsa ham, em
itent
mamlakatlar qatorida musulmonlar kam istiqomat qiluvchi mamlakatlar mavjudligi mazkur
instrumentdan har qanday iqtisodiyotda samarali foydalanish mumkinligini anglatadi.
Jahonda samarali foydalanilayotgan mazkur instrument uchun Oʻzbekiston Respublik
asida
ham talab katta deb hisoblaymiz. Uning aniq raqamlarini chiqarish uchun keng koʻlamli
tadqiqot olib borish lozim.
Xulosa va takliflar.
Sukuk bozorini rivojlantirish boʻyicha xorijiy mamlakatlarning ilgʻor tajribalarini
oʻrganish, jahon iqtisodiyoti va moliyaviy tizimida sukukning oʻrni va ahamiyatini chuqurroq
anglash imkonini beradi. Bu tahlil, global miqyosda sukuk bozorining dolzarbligi, tarmoq va
sohalar nuqtayi nazaridan taʼsir koʻrsatish qobiliyati hamda barqaror rivojlanish
maqsadlariga qanday hissa qoʻshishi mumkinligini koʻrsatadi. Xususan, sukuk bozori,
ekologik va ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirish orqali global muammolarga innovatsion
yechimlar taklif etish imkonini yaratadi.
Oʻzbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun sukuk bozorini rivojlantirish,
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, moliyaviy bozorlarni chuqurlashtirish va xalqaro
moliyaviy hamkorlikni kengaytirishning samarali vositasi boʻlishi mumkin. Oʻzbekiston
moliyaviy bozorining xalqaro standartlarga moslashuvi va sukuk bozori orqali yangi
investitsiya manbalarini jalb etishi, mamlakatning moliyaviy barqarorligini oshirishda
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
Gibrid sukuk
-
-
26,5
47,3
33,6
59,9
-
Istisna sukuk
-
-
-
-
-
-
44,9
Mushoraka sukuk
-
-
31,2
18,9
18,5
18,2
10,0
Ijara sukuk
175,5
56,7
13,2
58,8
-
56,5
-
Murobaha sukuk
265,7
124,8
132,3
146,5
193,3
176,2
87,6
Vakala Sukuk
936,4
934,2
1 920,8
4 373,0
7 520,3
7 796,0
7 735,6
-
1 000,0
2 000,0
3 000,0
4 000,0
5 000,0
6 000,0
7 000,0
8 000,0
9 000,0
www.e-itt.uz
I SON. 2024
43
muhim rol oʻynaydi. Shuningdek, bu mahalliy korxonalar va davlat loyihalarini
moliyalashtirish imkoniyatlarini kengaytiradi va iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga
hissa qoʻshadi.
Oʻzbekistonning sukuk bozorini rivojlantirishdagi asosiy qadamlari, mahalliy
qonunchilikni xalqaro moliyaviy standartlar asosida takomillashtirish, sukuk chiqarish va
savdolashish uchun qulay moliyaviy infratuzilmani yaratish hamda moliyaviy savodxonlikni
oshirishdan iborat boʻlishi kerak. Shuningdek, xalqaro tajribani oʻrganish orqali Oʻzbekiston
moliyaviy bozorining oʻziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, sukuk bozorini samarali
boshqarish va rivojlantirish boʻyicha strategiyalar ishlab chiqishi m
uhimdir.
Sukuk bozorini rivojlantirish, global iqtisodiyotda muhim oʻrin tutadi va mamlakatlar
uchun yangi moliyalashtirish imkoniyatlari yaratadi. Oʻzbekiston uchun bu jarayon,
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, moliyaviy inkluzivlikni oshirish va xalqaro moliyaviy
tizimga integratsiyalashuvni tezlashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, sukuk bozorini
rivojlantirish, Oʻzbekistonda moliyaviy innovatsiyalarni ragʻbatlantirish va barqaror
rivojlanish maqsadlariga erishishda muhim qadam boʻlib xizmat qiladi. Bu
jarayon,
mamlakatning moliyaviy bozorlarini kengaytirish va global moliyaviy hamjamiyatda oʻz
oʻrnini mustahkamlashga yordam beradi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Abrorov, S. (2024). Islom fond indekslarining anʼanaviy fond indekslari bilan tashqi shok
omillar boʻyicha qiyosiy tahlili. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2(2), 18-34.
Ahmed, H., Hassan, M. K., & Rayfield, B. (2018). When and why firms issue sukuk?. Managerial
Finance, 44(6), 774-786.
Annual Report (2022). Security Commission of Malaysia. 224 p.
IIFM Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic
Financial Market, August 2023
Klein, P. O., Weill, L., & Godlewski, C. J. (2018). How sukuk shapes firm performance. The
World Economy, 41(3), 699-722.
McMillen, M. J., & Crawford, J. (2008). Sukuk in the first decade: By the Numbers. Dow Jones
Islamic Market Indexes Newsletter (2008).
Yang, T. (2022). The issuance of sukuks in China: prospects and challenges. Journal of Islamic
Accounting and Business Research, 13(7), 1059-1072.
Аброров, С. (2022). Сукук–исломий қимматли қоғозлар ривожланишининг 2021 йил
якунларига кўра таҳлили. Iqtisodiyot va taʼlim, 23(6), 258-263.
