www.e-itt.uz
II SON. 2024
310
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ СОЛИҚЛАР ВОСИТАСИДА ТАРТИБГА
СОЛИШНИ ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАСИ
Мамeдова Гузалхон Козимовна
Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг
илмий асослари ва муаммолари илмий тадқиқот маркази
ORCID: 0009-0000-6490-7232
Аннотация.
Мақола тижорат банклари фаолиятини солиқлар воситасида
тартибга солишни такомиллаштиришга бағишланган бўлиб, тадқиқот жараёнида
кўплаб хорижлик иқтисодчиларнинг илмий адабиётлари ўрганилган. Шунингдек,
хорижий мамлакатларнинг банк фаолиятини солиққа тортишга оид тажрибалари
таҳлил қилиниб, якунда хулоса шакллантирилган.
Калит сўзлар:
солиқ, банк, йиғим, инвестиция, тадбиркорлик, тартибга солиш.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ РЕГУЛИРОВАНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КОММЕРЧЕСКИХ
БАНКОВ ПОСРЕДСТВОМ НАЛОГОВ
Мамедова Гузалхан Козимовна
Научно-исследовательский центр научных основ и
проблем развития экономики Узбекистана
Аннотация.
Статья посвящена совершенствованию регулирования деятельности
коммерческих банков посредством налогов, в ходе исследования была изучена научная
литература многих зарубежных экономистов. Также был проанализирован опыт
зарубежных стран относительно налогообложения банковской деятельности и в конце
сформирован вывод.
Ключевые
слова:
налог,
банковское
дело,
сборы,
инвестиции,
предпринимательство, регулирование.
IMPROVING REGULATION OF COMMERCIAL BANKSʼ ACTIVITIES THROUGH TAXES
Mamedova Guzalkhan Kozimovna
The Scientific Research Center of the Scientific Foundations and Problems of the
Development of the Economy of Uzbekistan
Abstract.
The article is devoted to the improvement of the regulation of the activities of
commercial banks by meaning taxes. In the course of the research, the scientific literature of many
foreign economists was studied. Also, the experiences of foreign countries regarding the taxation
of banking activities were analyzed and a conclusion was formed at the end.
Keywords:
tax, banking, collection, investment, entrepreneurship, regulation.
UOʻK: 336.713
310-318
www.e-itt.uz
II SON. 2024
311
Кириш.
Тижорат
банклари
иқтисодиётнинг
муҳим
тармоғи
сифатида
ички
инвестицияларни жалб қилиш, молиявий бозорни ривожлантириш ҳамда
тадбиркорлик фаолиятини қўллаб
-
қувватлашда катта роль ўйнайди. Бироқ банк
фаолиятини солиқ орқали тартибга солишда самарали механизмларни ишлаб чиқиш ва
амалиётга жорий этиш зарур.
Ўзбекистонда солиқ маъмуриятчилиги ва қонунчилик ислоҳотлари доирасида
банклар учун имтиёз ва инқироз ҳолатларида қўллаб
-
қувватловчи чора
-
тадбирларни
такомиллаштириш керак. Ҳозирги глобаллашув жараёнида молиявий тизимдаги
ўзгаришлар ва глобал иқтисодий ҳодисалар Ўзбекистон банк тизимига ҳам таъсир
кўрсатмоқда. Шу боис, солиқ сиёсатини тижорат банклари учун янада самарали ва
барқарор қилиш, уларнинг рақобатбардошлигини ошириш ва халқаро миқёсдаги
ўзгаришларга мос келувчи моделни яратиш бугунги кунда муҳим ҳисобланади.
Тадқиқот солиқ сиёсатининг банк фаолиятига таъсирини таҳлил қилиш, хорижий
тажрибани ўрганиш ва маҳаллий шарт
-
шароитларга мос келувчи таклифларни илгари
суришга қаратилган. Бу борадаги тадқиқотлар тижорат банклари фаолиятини янада
самарали тартибга солиш ва уларнинг молиявий барқарорлигини таъминлашга хизмат
қилади.
Адабиётлар шарҳи.
Тижорат банклари фаолиятини солиққа тортиш орқали тартибга солишни
такомиллаштириш бўйича баъзи тадқиқотлар келтирамиз, хусусан, Чаудҳрй ва
бошқалар (2014) банк солиққа тортишдан фойдаланган ҳолда пруденциал тартибга
солишнинг муқобил вариантларини муҳокама қилиб, банк йиғими молиявий
барқарорликни яхшилаши мумкин, лекин икки томонлама солиққа тортишга олиб
келиши мумкинлигини таклиф қилади.
Конвисарова ва бошқалар (2016) Россиядаги тижорат банкларининг фойда
солиғини бошқа мамлакатларга нисбатан таҳлил қилиб, банклар учун солиқ тизимини
яхшилаш йўлларини тавсия қилади.
Кейн (2011) таваккалчиликларни юмшатиш учун банкларда тузатувчи солиққа
тортишни баҳолайди ва барқарорликни ошириш учун капитал коэффициентлари билан
боғланган банк қарзларига солиқни таклиф қилади.
Галлеморе ва Жасоб (2020) корпоратив солиқни қўллаш кичик ва ўрта бизнес
кредитларига ижобий таъсир кўрсатади, бу солиқ сиёсатининг банк хатти
-
ҳаракатларига кенгроқ таъсирини кўрсатади. Луо ва Танна (2014) банк солиққа тортиш
бўйича ахлоқий нуқтаи назарни тақдим этади, банкларга давлат суғуртасига самарали
ҳисса қўшишга ёрдам берадиган адолатли солиқ тузилмасини таклиф қилади.
Сеч ва Козачук (2022) банк солиққа тортиш бўйича халқаро амалиётни кўриб
чиқади, Украинанинг молиявий тизимини мустаҳкамлаш учун фойдали солиқ
сиёсатини тавсия қилади.
Собиеч ва бошқалар (2021) ялпи фойда солиқларининг банкларга таъсирини
ўрганиб, бундай солиқлар кредит таъминоти ва корпоратив инвестицияларга таъсир
қилишини аниқладилар. Боадвай ва бошқалар (2020) банк кредитлаш самарадорлигига
нақд пул оқими солиқ таъсирини ўрганиб, бетарафлик ва самарадорлик учун солиқ
ислоҳотларини таклиф қилади.
де Мооиж ва Нисодèме (2015) инқироздан кейинги солиқ ва тартибга солиш
соҳасидаги ўзгаришларни кўриб чиқади, молиявий сектор барқарорлигини
мустаҳкамлаш учун ислоҳотларни тавсия қилади. Ушбу тадқиқотлар молиявий
тизимларни барқарорлаштириш ва такомиллаштириш мақсадида тижорат банклари
солиққа тортишни такомиллаштиришнинг турли ёндашувларини таъкидлайди.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
312
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси
.
Илмий адабиётларда корпоратив фойдани солиққа тортишдаги хусусий капитал ва
қарз капитали орқали молиялаштиришдаги солиқ дискриминациясини камайтириш
мақсадида, иккита ёндашув бизнеснинг умумий фойдасига солиқ (Comprehensive
Business Income Tax
–
CBIT) ва корпоратив хусусий капиталга солиқ чегирмаси
(Allowance for Corporate Equity‒АСЕ) ечим сифатида таклиф этилган (1
-
расм).
1-
расм. Корпоратив солиқ тизимидаги хусусий капитал ва қарз капитали
ўртасидаги дискриминацияни камайтириш тартиби
Манба:
ўрганишлар асосида муаллиф томонидан тузилган.
Умуман олганда, молиявии ва номолиявии компаниялар фои дасини солиққа
тортишда иккита асосии фарқланадиган хусусиятлар мавжуд бу либ, биринчиси,
и у қотишлар бу и ича резервларга чегирмалар ва молиявии сектор учун
капиталлашувнинг етишмаслигига қарши қоидаларнинг (thin capitalisation rules)
қу лланилмаслиги билан боғлиқ. Е мон ва шубҳали кредитларга нисбатан дифференциал
режим пул оқими устунлигини (ликвидлиликни) таъминлаши мумкин, солиқ
афзаллигини эмас. Солиқ орқали келиб чиқадиган корпоратив қарзга мои иллик,
компаниялар учун ҳаддан зие д қарз маблағлари жалб қилинишига олиб келади ва
молиявии стресс вақтида уларнинг барқарорлиги потенциалини пасаи тиради.
Шунингдек, иқтисодчи олимларнинг таъкидлашича, хусусии капиталга нисбатан қарзга
мои иллик иқтисодие тни, аи ниқса, молиявии секторни беқарорлигига олиб келади
(Адмати ва бошқалар, 2013; де Моиж ва бошқалар, 2013).
Албатта, ҳаддан зие д ортиқча қарзли молиялаштиришни чеклаш ва фоизлар
бу и ича солиқ чегирмаларининг салбии оқибатларини камаи тириш мақсадида, бир неча
мамлакатларда
“фоизлар
бу и ича
чегирмаларни
чеклаш
қоидалари”
е ки
“капиталлашувнинг етишмаслигига қарши қоидалар” ишлаб чиқилган. Бу қоидалар
солиққа тортиш мақсадлари учун корпоратив қарзлар бу и ича ту лаган фоизларнинг
қанча қисми чегириб ташланишини белгилаб беради. Солиқ қонунчилигид, солиқ
солинадиган фои дани аниқлашда, харажатлар таркибига киритилиши лозим бу лган
фоиз суммалари бу и ича ҳисобланган ставка миқдорини ту ғридан-ту ғри чеклаш мумкин.
Бунда иккита е ндашув мавжуд. Биринчисида, қонун ҳужжатларида мумкин бу лган
максимал фоиз ставкаси белгиланиши назарда тутилади. Иккинчисида эса, солиқ
www.e-itt.uz
II SON. 2024
313
қонунчилигига мувофиқ, ҳар бир операцияга қу лланилган фоиз ставкасини
солиштириш мумкин бу лган шартлардан келиб чиқади (Абдуллаев, 2020). Бундан
ташқари, қарз капиталининг хусусии капиталга нисбати маълум бир даражадан ошиб
кетганда фоизлар бу и ича солиқ чегирмаларига чекловлар мавжуд. Масалан, Японияда
умумии қоидага ку ра, тегишли қарз миқдорининг корпорация хусусии капиталидаги
улуши уч баравардан ортиб кетганда, хорижии шу ъба корхонасига қарз мажбуриятлари
бу и ича фоизлар корпорация фои да солиғини ҳисоблашда чегириб ташланмаи ди
(Лангедиже, 2015). Нидерландияда фоизли харажатлар агарда фоизли даромаддан ошиб
кетган тақдирда, уларга нисбатан чекловлар назарда тутилган. Мазкур қоида тегишли
фоиз
харажатларига
солиқ
чегирмаларининг
чеклови
орқали
қарзли
молиялаштиришнинг солиқ афзалликларини камаи тиришга қаратилган. Шундаи
қилиб, капиталлашувнинг етишмаслигига қарши қоидалар қарз капиталининг хусусии
капиталга белгиланган нисбатдан ошиб кетганда, солиқ базасидан фоизлар бу и ича
солиқ чегирмаларини чеклаи ди. Олиб борилган эмпирик таҳлиллар натижаларига ку ра,
бундаи қоидалар қарз капиталини қисқартириш, солиқ солишдаги фарқланиш ва ички
қарзлар мажбуриятларини назорат қилиш чоралар учун ку проқ самарали ҳисобланади
(Абдуллаев, 2020). Кенг маънода, давлатларнинг капиталлашувнинг етишмаслигига
қарши қоидаларга е ндашувидан келиб чиқиб, уч тоифага бу линади: ҳар қандаи
капиталлашувнинг етишмаслигига қарши қоидалар амал қилмаи диган мамлакатлар,
махсус қоидалар қу лланилмаи диган мамлакатлар; у зига хос капиталлашувнинг
етишмаслигига қарши қоидалар мавжуд бу лган мамлакатлар.
Корпоратив хусусии капиталга солиқ чегирмаси (Allowance for Corporate Equity‒
АСЕ) капитал структурасига таъсир этиб, дефолт рискини камаи тириш орқали тизимли
рискни пасаи тириши мумкин. Шунингдек, АСЕга хос бу лган бир қатор хусусиятларни
келтириб у тиш мумкин: биринчидан, қарзли ва улушли молиялаштириш у ртасида
бетарафликнинг олдини олади ҳамда капиталлашувнинг етишмаслигига қарши
қоидаларни бекор қилади; иккинчидан, маржинал инвестициялар ечимига нисбатан
неи траллигидир, яъни фоизлар ва капиталга нормал миқдордаги даромадни
қаи тарилиши бу и ича чегирманинг мавжудлиги; учинчидан, иқтисодии амортизация
билан солиқ солишдаги амортизация орасидаги фарқлар сабабли, келиб чиқадиган
инвестицион номутаносибликларни бартараф этади. Жумладан, солиққа тортиш
мақсадларида тезлаштирилган амортизация суммасининг оширилиши солиқ ҳисоб-
китобларида активларнинг баланс қии мати пасаи ишига олиб келади ва келгуси и илда
капитал учун ту ловларни камаи тиради
(Абдуллаев, 2020).
АСЕ капитал структурасига таъсир этиб, дефолт рискини камаи тириш орқали,
тизимли рискни пасаи тириши мумкин. Шунингдек, АСЕга хос бу лган бир қатор
хусусиятларни келтириб у тиш мумкин: биринчидан, қарзли ва улушли молиялаштириш
у ртасида бетарафликни олади ва шундаи қилиб, бу капиталлашувни етишмаслигига
қарши қоидаларини бекор қилади; иккинчидан, маржинал инвестициялар ечимига
нисбатан неи тралликдир, яъни ҳам фоизлар бу и ича ва капиталга нормал даражадаги
даромадни қаи тарилиши бу и ича чегирмани мавжудлиги, капиталдан даромадни
солиққа тортилмаи ди. Шундаи қилиб, бу иқтисодии рентага солиқни акс эттиради ва
капитал қии матига мос келадиган қаи тиб келадиган лои иҳалар бу и ича солиқ
олинмаи ди. Учинчидан, иқтисодии амортизация билан солиқ солиш мақсадлари учун
амортизация
орасидаги
фарқлар
сабабли
келиб
чиқадиган
инвестицион
номутаносибликларни бартараф этади. Жумладан, солиққа тортиш мақсадлари учун
тезлаштирилган амортизацияни ку паи иши, солиқ ҳисоб-китобларида активлар баланс
қии матини пасаи ишига олиб келади, шу билан бирга, келгуси и илда АСЕ ни
камаи тиради. Хусусан, Австрия, Бельгия, Бразилия, Хорватия, Италия каби бир қатор
мамлакатларда АСЕ қоидалари жории қилинган.
Барча мавжуд АCЕ тизимлари ортиб
борае тган базага эгадир. Жумладан, Бельгияда 2017 и илгача база сифатида
www.e-itt.uz
II SON. 2024
314
капиталнинг ту лиқ баланс қии мати ку рсатилган бу лса, 2018 и илдан 5 и ил ичида
қу шимча у сган капитал базасининг 1/5 қисми улуши олинган. Барча ставкалар давлат
облигациялари даромадлигига боғланган. Шу билан бирга, Австрия, Хорватия, Латвия
ва Португалия каби давлатларда ушбу тизим бекор қилинган (Шафик, Клемн, 2018).
Бундан ташқари, Heckemeyer ва de Mooijларнинг таъкидлашича, тижорат банклари
ва нобанк ташкилотларида кредит елкаси ва солиқ ставкалари у ртасида ижобии
боғлиқлик бу либ, и ирик банкларнинг қарз юки ҳар доим кичик ва у рта банкларнинг
қарз юкидан ку ра солиқларга камроқ таъсирчандир (Хекемер ва де Муиж, 2017).
Шуниндек, Gu, de Mooij & Poghosyanларнинг (2015) фикрича, қарзлар ва корпоратив
фои да солиғи ставкаси у ртасида боғлиқлик мавжуд бу либ, солиқ ставкасининг 10 %га
ку тарилиши левераж коэффициентини 3 % га у сишига олиб келиши мумкин. Умуман
олганда, фикримизча, тижорат банклари қарз маблағларни жалб қилишда мавжуд
қарзлар бу и ича фоизларга берилган солиқ чегирмаларидан фои даланишлари бу и ича
эмпирик таҳлиллар натижалари асосида илмии далиллар мавжуд. Бироқ, бу таъсирлар
тижорат банклар бу и ича турлича бу лган. Бир қатор мамлакатларда қарзли
молиялаштириш бу и ича мавжуд бу лган солиқ афзалликларига нисбатан капитал
жозибадорлигини ошириш мақсадида, ACE жории этилган. Хусусан, Schepensнинг
таъкидлашича, Бельгияда 2006 и илда амалга оширилган солиқ ислоҳотларида ACEнинг
жории қилиниши капитал таркибида хусусии капитални 13 %га ошишига олиб келган
(Шепенс, 2016). Муҳим хулоса шуки, капиталнинг ку паи иши тақсимланмаган фои да
ҳисобига юзага келади ва кредитлаш фаоллигининг пасаи ишига эмас. Бундан ташқари,
мижозларнинг дефолт ҳолати юзага келиши банклар учун анча қимматга тушае тганини
назарда тутган ҳолда илгари капитал коэффициенти паст бу лган банклар у зларининг
активлари таркибидаги рискли активларни камаи тирмоқда. Шунингдек, Шепенс (2016)
томонидан Италиядаги банкларнинг хусусии капиталга солиқ чегирмалари таъсирини
баҳолаш юзасидан олиб борилган таҳлиллар натижасида АСЕнинг (хусусии капиталга
солиқ чегирмалари) жории қилиниши хусусии капитал у сишига, мазкур қоида бекор
қилиниши эса камаи ишига олиб келганлиги аниқланган.
1-жадвал
Корпоратив хусусий капиталга солиқ чегирмаси (ACE) бўйича
эмпирик таҳлиллар натижалари
Муаллифлар
Аниқланган
Қарз
Инвестиция
Klemm (2007)
катта таъсирга
эга эмас
кучсиз, ижобии
Panteghini Parisi and Pighetti (2012)
Салбии
Princen (2012)
Салбии
Van Campenhout and Van Caneghem (2013)
Таъсири и у қ
Hebous and Ruf (2017)
Салбии
Фаол инвестициялар учун ноль
Пассив инвестициялар учун ижобии
Petutschnig and Ru nger (2017)
Салбии
Branzoli and Caiumi (2018)
Салбии
Martin-Flores and Moussu (forthcoming)
Салбии
Schepens (2016)
Салбии
Ce le rier, Kick, and Ongena (2017)
Салбии
Кредит таклифига ижобии таъсир
De Mooij, Hebous, and Hrdinkova (2018)
Салбии
Манба:
ўрганишлар асосида муаллиф томонидан тузилган.
Таҳлилда АСЕнинг банк активларига сезиларли таъсири аниқланмаган бу либ,
банкларнинг кредитлаш ҳажмига таъсир этмаслиги ку рсатилмаган ва капитал
таркибининг у згариши тақсимланмаган фои дани у згариши билан боғлиқ бу лиши
www.e-itt.uz
II SON. 2024
315
мумкин. АСЕ бекор қилингандан кеи ин қарзларнинг у сиши активлар улуши ошишига,
бу, у з навбатида, капитал коэффициенти пасаи ишига олиб келган.
ACE бу и ича олиб борилган эмпирик таҳлиллар натижаларига асосан мазкур
қоидаларнинг қу лланилиши қарз қапитали улушини камаи тиришга олиб келиши ва
инвестицияларни ривожлантиришга ижобии таъсир этиши аниқланган (1-жадвал).
Бироқ, ҳозирда Бельгия, Кипр ва Италия каби бир неча мамлакатларда келиб
чиқишига асосланган АCЕ тизими амалга оширилмоқда. Барча мавжуд АCЕ тизимлари
ортиб борае тган базага эгадир. Жумладан, Бельгияда 2017 и илгача база сифатида
капиталнинг ту лиқ баланс қии мати ку рсатилган бу лса, 2018 и илдан 5 и ил ичида
қу шимча у сган капитал базасининг 1/5 қисми улуши олинган. Барча ставкалар давлат
облигациялари даромадлигига боғланган. Шу билан бирга, Австрия, Хорватия, Латвия
ва Португалия каби давлатларда ушбу тизим бекор қилинган
(Шафик, Клемн, 2018).
Умуман олганда, тижорат банклари фаолиятини солиқлар воситасида тартибга олиш
юзасидан бу лган баҳс-мунозараларда учта асосии сие сии мақсадларни ажратиб
ку рсатиш мумкин (EC, 2010):
1.
Солиқлар молиявий бозорлар самарадорлиги ва барқарорлигини ошириши ва
улар ўзгарувчанлигини ва ортиқча рисклар туфайли иқтисодиёт бошқа соҳалари учун
юзага келадиган салбий таъсирини камайтириши мумкин. Хусусан, молиявий
секторнинг кўлами жуда катта бўлиши
ва давлат томонидан ҳақиқатдаги ёки
кутилаётган қўллаб
-
қувватланишлар макроиқтисодий ўзгаришлар билан биргаликда
сўнгги молиявий инқирознинг юзага келишига ҳисса қўшган рағбатлантириш
структураси ва ахборотлар асимметрияси туфайли (маънавий рискка олиб келувчи)
юзага келадиган юқори рискларни ўзига олиши мумкинлиги тахмин қилинган.
2.
Молиявий секторда, айниқса, охирги йигирма йил давомида юқори
даромадлилик даражасига эришган бўлиб, молиявий секторнинг давлат бюджети
даромадлари тушумига катта ҳисса қўшиши мумкинлиги.
3.
Молия сектори глобал молиявий инқирознинг юзага келиши ва масштаблари
учун биринчи навбатда жавобгар ҳисобланади. Шундай қилиб, молия сектори учун
инқироздан кейин фискал солиқларни ошириш ёки янги солиқларни жорий этиш
орқали консолидациялашган бюджетга ҳисса қўшиши мумкинлиги назарда тутилган.
Солиққа тортиш тизимига нафақат “фискал” бюджет даромадларини ошириш, шу
билан бирга, банклар барқарорлигини ошириш ва уларнинг юқори даражадаги рисклар
боғлиқ фаолиятини тартибга солиш воситаси сифатида қараш керак. Шуни алоҳида
таъкидлаш лозимки, банк тизимини барқарор фаолияти бутун иқтисодие т учун
принципиал аҳамиятга эга. Бу эса солиққа тортишда банклар барқарорлигини
таъминлаш бу и ича қу и илган талабларни бажаришга и у налтирилиши лозимлигини
англатади. Жумладан, Базель-III талабларига асосан банкларда капиталнинг ҳимоявии
«консервация «буфери» жории этилган. Капиталнинг ҳимоявии консервация «буфери»
рискка тортилган активларга нисбатан 2,5 фоизни ташкил этадиган қу шимча захирадан
иборат. Контрциклик буфер тижорат банкларини циклли инқирозларга қарши захира
сифатида шакллантириш белгиланган ҳамда банк левераж коэффиценти ва
ликвидликни қоплаш коэффициенти (Liquidity Coverage Ratio) бу и ича янги норматив
талаблар киритилган.
Молиявии инқироз даврида и ирик банклар активларини и у қотишлари ва
муваффақиятсизликка учраши молиявии секторга зарба бу лган ва бу у з навбатида, реал
иқтисодие т секториига молиявии зарар келтирган. Натижада, тизимли муҳим молия
институтларини молиявии барқарорлигини тиклаш учун давлат секторининг
аралашуви катта ҳажмда амалга оширилган. Ушбу тадбирларнинг иқтисодии ва
молиявии харажатларни ва бу билан боғлиқ бу лган маънавии рискни ортиши, и ирик
молиявии институтларни муваффақиятсизлигидан юзага келиши кутилае тган
муаммоларни камаи тириш ва баратараф этиш бу и ича қу шимча чоралар ку риш
www.e-itt.uz
II SON. 2024
316
зарурлигини билдиради. Шунга қарамасдан, и ирик банклар билвосита солиқ
ту ловчилар суғурталаниши (давлат томонидан молиявии қу ллаб-қувватланиши), у з
навбатида, стратегик жиҳатдан аҳамиятли бу лмаган кичик тижорат банкларига
нисбатан арзон маблағлар жалб қилиниши, жуда катта ва мураккаб бу лмаган инқирозли
ҳолатлар бу лиши мумкин. Бироқ бу уларга рақобатдаги устунликни беришига ва
уларнинг ҳукмдорлигини янада кучаи тиришга олиб келади.
Инқирозга жавобан банк назорати бу и ича Базель қу митаси томонидан банклар ва
банк тизими барқарорлигини оширишга қаратилган ислоҳатларни амалга оширилган.
Бунда тизим учун муҳим бу лган банклар учун (G-SIBs) алоҳида капитал талаблари
у рнатилди. Тавсия қилинган қу шимча капитал миқдорини сақлаб туриши ва ҳозирда
асосии эътибор банклар ва банк тизимининг умумии и у қотишни ютиш қобилияти
(GLAC)га қаратилган. Аксарият иқтисодчи олимларнинг фикрига ку ра, бугунги кунда
тижорат банклари молиявии барқарорлигини тартибга солиш бу и ича амалга
оширилае тган ислоҳотларда белгиланган структуравии ва норматив чоралар (фискал)
солиқ солиш билан ту лдирилиши, шунингдек, тартибга солиш ва солиққа тортиш
у ртасидаги мутаносиблигини таъминлашга и у налтирилиши лозим. Бу у ринда кенг
эътироф этилган А. Smith томонидан ишлаб чиқилган яхши солиқ тизимини барқарор
принципларидан бу лган солиқ солишнинг тенглиги е ки адолатлилиги, қулаи лиги,
аниқлиги ва самарадорлиги принципларидан тижорат банклари ҳамда бошқа молия
муасассаларини тартибга солиш ва солиққа тортишни мутаносиблигини таъминлаш
учун қу лланиши тавсия этилиб, бунда тартибга солиш ва солиқлар бир-бирининг
у рнини босувчи бу лиши мумкинлиги ку рсатиб у тилган.
Тижорат банкларни солиққа тортишга макропруденциал тартибга солиш
сифатида қараб, хусусии капитал ва қарз капитали у ртасидаги солиқ
дискриминациясини камаи тиришга қаратилиши муҳим аҳамият касб этади.
Амалдаги солиқ тизимида қарзлар бу и ича фоизларга солиқ чегирмаларини
қу лланилишини бекор қилиниши, чунки бизнесни солиққа тортишнинг амалдаги бу
қоидалар қарз мажбуриятларини ортиқча берилишини ва қарзни у з капиталидан устун
қу и илишини рағбатлантиради, бу банкларни янада хавфсизлигини таъминлаш учун
қу шимча капитални ошириш бу и ича тартибга солиш талабларига зид келади.
Шунингдек, тижорат банклари фаолиятига солиқ солишда Базель-III тавсия этган
ликвидликни қоплаш коэффициентини ҳисобга олиш билан бир қаторда, икки
маротаба солиққа тортиш рискини юзага келиши ва иқтисодии самарасиз бу лиши,
бозор таклифи ва ликвидлигини пасаи ишига ҳамда истеъмолчилар учун капитал
қии матини ошишига ва у згарувчанлилига олиб келишини ҳисобга олиш муҳим
ҳисобланади. Тижорат банклари фаолиятини солиқлар воситасида тартибга солишда
Базель-III талаб қилган ликвидликни қоплаш коэффициенти (LCR) ва соф барқарор
молиялаш коэффициенти (NSFR) ҳамда бюджетга даромадни ошириш мақсадлари
назарда тутилиши лозим.
Банк тизимини барқарорлигини таъминлаш ва ривожланиши давлат
бошқарувидаги шакл ва усуллар умумии таъсири остида амалга оширилиб, бунда солиқ
воситаларига алоҳида эътибор қаратилган. Ривожланган мамлакатлар амалие тида
банкларни солиққа тортиш қуи идаги тартибга солиш усуллари билан характерланади:
❖
корпоратив солиқ тизимида хусусий ва қарз капитали ўртасидаги солиқ
дискриминация камайтириш учун хусусий капитални рағбатлантиришга қаратилган
солиқ
имтиёзларини кенг қўлланиши;
❖
корпоратив солиқ солишда солиқ базасини аниқлашда кредитлар бўйича
эҳтимолий йўқотишларга шаклланттирилган резервларга чегирмалар бўйича
чекловларни белгиланиши;
❖
молиявий продукциялар ва хизматлар ҚҚСдан озод қилиниши оқибатида
юзага келадиган номутаносибликларни камайтириш;
www.e-itt.uz
II SON. 2024
317
❖
кичик капиталга эга бўлган тижорат банкларининг фойдасини қисман ёки
тўлиқ фойда солиғидан озод қилиниши.
Молиявии инқирозни келиб чиқиш сабаблари ва унинг оқибатларини бартараф
этишда молиявии секторни солиқлар воситасида тартибга солишдаги мавжуд бу лган
муаммоларни ку рсатиб берган. Keynes таъкидлашича, солиқлар фискал функциясидан
ташқари иқтисодие тни тартибга солиш, рағбатлантириш ва даромадларни бошқариш
воситаси функцияларига эга, солиқнинг бу функциялари уни иқтисодие тни тартибга
солиш ва иқтисодии барқарор у сишни таъминлаш воситаси сифатида фои даланиш
заруриятидан келиб чиқади. Молиявии инқироз даврида, ҳақиқатдан тизимли рискка
нисбатан тартибга солиш ва назорат қилишдаги мавжуд камчиликлар ва натижада
давлат молиясига кучли таъсири, молиявии секторни солиқлар воситасида тартибга
солишга бу лган катта қизиқишга сабаб бу лди. Ривожланган мамлакатларда инқироз
билан боғлиқ молиявии сектордаги и у қотишларни компенсация қилиш учун қуи идаги
асосии иккита чораларни қу лланилган: молиявии муассасаларни муаи ян турдаги
мажбуриятларидан келиб чиқиб ундириладиган и иғимларни жории қилиниши
(хусусан, АҚШ, Швеция ва Германия); молиявии секторда ту ланадиган бонусларга
қу шимча солиқ солиш (хусусан, Буюкбритания, Италия, Франция).
Хулоса ва таклифлар.
Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш ва солиққа тортишни
мувофиқлаштириш мақсадида, қарз фоизлар бўйича белгиланган солиқ чегирмалари
бекор қилиниши ёки фоиз бўйича имтиёзларни чеклаш, капиталлашувнинг
етишмаслигига қарши қоидалар ёки АСЕ тизимини жорий этиш тавсия этилган. Чунки
бизнесни солиққа тортишнинг амалдаги тартиби капиталга нисбатан қарз жалб қилиш
афзал кўрилиши ва ортиқча қарз берилишини рағбатлантиради. Бу эса тижорат
банклари учун қўшимча капитални жалб қилиш қоидаларига тўғридан
-
тўғри зид
келади. Тижорат банклари кредитлар берувчи асосий молиявий институт бўлганлиги
сабабли, солиқ чегирмаларини фақат банкларга нисбатан бекор қилиниши керакми,
деган савол туғилади. Бироқ, асосий капиталга кўп эътибор қаратилиши кичик
капиталга эга бўлган тижорат банкларининг қийин аҳволга солиб қўйиши мумкин,
чунки улар осонлик билан акциялар чиқариш орқали хусусий капитални ошириш учун
кенг молиявий имкониятларига эга эмас.
Адабиётлар/ Литература/ Reference.
Admati, A., P. DeMarzo, M. Hellwig and P. Pfleiderer (2013). Fallacies, Irrelevant Facts, and
Myths in the Discussion of Capital Regulation: Why Bank Equity is Not Socially Expensive. Working
paper, Stanford University.;
Boadway, R., Sato, M., & Tremblay, J. (2020). Efficiency and the taxation of bank profits.
International Tax and Public Finance, 28, 191-211. https://doi.org/10.1007/s10797-020-09616-
3.
Chaudhry, S., Mullineux, A., & Agarwal, N. (2014). Balancing the Regulation and Taxation of
Banking. Monetary Economics eJournal. https://doi.org/10.2139/ssrn.1141090.
de Mooij, R., M. Keen and M. Orihara (2013). Taxation, Bank Leverage, and Financial Crises.
Working paper, International Monetary Fund.
EC (2010). Financial sector taxation. Taxation Papers, 25, Brussels: Directorate General
Taxation and Customs Union, European Commission.
Gallemore, J., & Jacob, M. (2020). Corporate Tax Enforcement Externalities and the Banking
Sector. Banking & Insurance eJournal. https://doi.org/10.2139/ssrn.3274786.
Gu Grace & Mooij Ruud & Poghosyan Tigran (2015). "Taxation and leverage in international
banking," International Tax and Public Finance, Springer;International Institute of Public
Finance, vol. 22(2), pages 177-200.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
318
Heckemeyer J. H. & de Mooij R. A. (2017). Taxation and corporate debt: Are banks any
different? National Tax Journal, 70(1), 53-76.
Keen, M. (2011). The Taxation and Regulation of Banks. International Monetary Fund (IMF)
Research Paper Series. https://doi.org/10.5089/9781463902179.001.A001.
Konvisarova, E., Stihiljas, I., Koren, A., Kuzmicheva, I., & Danilovskih, T. (2016). Principles of
Profit Taxation of Commercial Banks in Russia and Abroad. International Journal of Economics
and Financial Issues, 6, 189-192.
Langedijk Sven & Nicodème Gaëtan & Pagano Andrea & Rossi Alessandro (2015). "Debt Bias
in Corporate Income Taxation and the Costs of Banking Crises,"CEPR Discussion Papers 10616,
C.E.P.R. Discussion Papers.
Luo, Y., & Tanna, S. (2014). Taxation and bank risk-taking. , 31-53.
https://doi.org/10.4337/9781783476480.00007.
Martin-Flores Jose-Maria and Moussu Christophe (2019). Is Bank Capital Sensitive to a Tax
Allowance on Marginal Equity? European Financial Management. Available at SSRN:
https://ssrn.com/abstract=3345999.
Mooij, R., & Nicodème, G. (2015). Taxation and regulation of the financial sector. .
https://doi.org/10.7551/MITPRESS/9780262027977.001.0001.
Schepens G. (2016). Taxes and bank capital structure. Journal of Financial Economics,
120(3), 585-600.
Shafik Hebous & Alexander Klemm, 2018. A Destination-Based Allowance for Corporate
Equity," CESifo Working Paper Series 7363, CESifo.
Sobiech, A., Chronopoulos, D., & Wilson, J. (2021). The real effects of bank taxation: Evidence
for corporate financing and investment. Journal of Corporate Finance, 101989.
https://doi.org/10.1016/J.JCORPFIN.2021.101989.
Sych, O., & Kozachuk, O. (2022). INTERNATIONAL EXPERIENCE OF BANK
TAXATION.
Intellect XXІ. https://doi.org/10.32782/2415-8801/2022-3.3.
Абдуллаев
З.А.
Тижорат
банклари
фаолиятини
солиққа
тортишни
такомиллаштириш //Монография. ‒ Т.: «Молия», 2020. 26-28 бет.
