27
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
T
U
YCHI
Y
EV ALISHER J
U
RA
Y
EVICH
Iqtisodiyot fanlari doktori (
Sc
), professor,
ALFRAGANUS UNIVERSITY, Toshkent, O'zbekiston.
e-mail: doctortuychiyev@yandex.com
ORCID: 0009-0004-3860-515X
MOLIYAVIY HISOBOTNING XALQARO
STANDARTLARI - O'ZBEKISTON UCHUN
QANDAY AFZALLIK TOMONLARI MAVJUD
Annotatsiya:
O'zbekistonda buxgalteriya hisobi zimini xalqaro standartlarga o'tkazish jarayoni mas'uliyatli va og'ir
sinov hisoblandi. Bu esa bizdan yanada bu ishga qat'iyatlik bilan yondoshish hamda keng mushohada bilan ish yuri shimizni
talab
etadi.
Masalan,
har
qanday
tadbirkorlik
sub'ek ning
moliya-xo'jalik
faoliya
hola
va
moliyaviy
na jalari
haqidagi
ma'lumotlarni
olish,
boshqacha
aytganda
korxonaga
“to'g'ri
tashhis”
qo'yish
muhimdir.
Zero,
“to'g'ri
tashhis”
na jasida
olingan korxona haqidagi izchil ma'lumot kelgusida ta'sirchan va samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo'lib
xizmat qiladi. Moliyaviy holat va moliyaviy na jani o'z ichiga oluvchi ma'lumotlarni Moliyaviy hisobotning xalqaro Standartlari
asosida hisobotlar hola da shakllan rish ishlarini, alba�a, korxonalarda moliyaviy hisobchilar yoki buxgalterlar bajaradilar.
Jahon
olimlari
tomonidan
Standartlar,
Buxgalteriya
hisobining
nazariy
asoslarini
yoritadi,
Standartlar
to'plami
esa
buxgalteriya hisobi asoslaridir, deb izox berish odat tusiga aylangan. Masalan, AQSh olimlari Standartlar moliyaviy hisobotni
tuzish
qoidalari
bo'lib,
umumqabul
qilingan
tamoyillarni
aks
e�radi,
deb
hisoblashsa,
rus
olimlari,
moliyaviy
hisobotni
tayyorlash va taqdim qilish uchun ishla ladigan norma yoki standartlar Buxgalteriya hisobi Standarlaridir, deb xulosa bergan,
mamlaka miz
iq sodiyo da
korxonalarning
Moliyaviy
hisobotlarning
xalqaro
Standartlari
asosida
hisobotlarini
yuri shi
kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Аннотация
:
Процесс
перевода
системы
бухгалтерского
учета
на
международные
стандарты
в
Узбекистане
считался ответственным и трудным испытанием. Это требует от нас решительного подхода к этой работе и широкого
наблюдения.
Например,
важно
получить
информatsiю
о
состоянии
финансово-хозяйственной
деятельности
и
финансовых
результатах
любого
субъекта
хозяйствования,
иными
словами,
поставить
«правильный
диагноз»
предприятию.
Ведь
непротиворечивая
информatsiя
о
предприятии,
полученная
в
результате
«правильной
диагностики»,
служит
основой
для
принятия
эффективных
и
действенных
управленческих
решений
в
будущем.
Финансовые бухгалтеры
или
бухгалтеры
предприятий несут ответственность за
подготовку
информatsiи, включая
финансовое
состояние
и
финансовые
результаты,
в
форме
отчетов,
основанных
на
международных
стандартах
финансовой отчетности.
Среди
мировых
ученых
стало
привычным
комментировать,
что
Стандарты
освещают
теоретические
основы
бухгалтерского учета, а совокупность Стандартов является основой бухгалтерского учета. Например, американские
ученые считают, что Стандарты являются правилами подготовки финансовой отчетности и отражают общепринятые
принципы, тогда как российские ученые пришли к выводу, что нормы или стандарты, используемые для подготовки и
представления
финансовой
отчетности,
являются
стандартами
бухгалтерского
учета,
основанными
на
Международных стандартах бухгалтерского учета. Финансовая отчетность предприятий экономики нашей страны
Ведение отчетности является одной из актуальных проблем современности.
Annotat
ion
:
The process of transferring the accoun ng system to interna onal standards in Uzbekistan was considered
a responsible and difficult challenge. This requires us to approach this work with determina on and broad observa on. For
example, it is important to obtain informa on about the state of financial and economic ac vi es and financial results of any
business en ty, in other words, to make a “correct diagnosis” of the enterprise. A�er all, consistent informa on about the
enterprise, obtained as a result of “correct diagnosis,” serves as the basis for making effec ve and efficient management
decisions in the future. Financial accountants or business accountants are responsible for preparing informa on, including
financial posi on and financial performance, in the form of reports based on interna onal financial repor ng standards.
It has become common among world scien sts to comment that the Standards cover the theore cal founda ons of
accoun ng, and the set of Standards is the basis of accoun ng. For example, American scholars believe that the Standards are
rules
for
the
prepara on
of
financial
statements
and
reflect
generally
accepted
principles,
while
Russian
scholars
have
concluded that the norms or standards used for the prepara on and presenta on of financial statements are accoun ng
standards based on Interna onal Accoun ng Standards . Financial repor ng of enterprises in the economy of our country
Repor ng is one of the pressing problems of our me.
28
1 (6) 2024
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
“Esingizda bo‘lsin, asosiysi
- g‘oya. Maxsus bilimlarni esa har
bir muyulishdan so‘ng topsangiz
bo‘ladi, shuning uchun xam
g‘oyalarga talab katta...”
Birinchi fikr:
“Moliyaviy hisobot-
ning xalqaro standarti” so‘zning
ma’nosi nimadan iborat?
So‘zga e’tibor qaratilsa, bu ikkita
qismdan iborat bo‘lyapti: “Xalqaro
standart” va “Moliyaviy hisobot”.
Har ikki so‘zning ma’nosini qisqacha
yoritishga xarakat qilinadi.
“Standart”
inglizcha
so‘z
bo‘lib, o‘zbek tilida me’yor, namuna
yoki o‘lcham ma’nosini anglatadi.
Shuningdek, u o‘xshash ob’ektlarni
taqqoslash uchun asos hisoblangan
etalon sifatida ham e’tirof etish
mumkin. Standart so‘zining huquqiy
ma’nosi esa, ma’lum ob’ektga nisbatan
qo‘llaniladidan me’yorlar, qoidalar
va talablar majmui mujassamlashgan
rasmiy me’yoriy hujjatdir.
Yuqoridagi standart so‘zining
lug‘aviy va huquqiy mazmunlaridan
kelib chiqib, “Buxgalteriya hisobi
standartlari”ga buxgalteriya hisobini
tartibga
soluvchi
aniq
qoidalar
to‘plami deb ta’rif berishimiz mumkin.
“Qoida” so‘zi qonun hujjatlarida
belgilangan qat’iy normalar yoki
jamoatchilik tomonidan qabul qilingan
asosiy tamoyillar bo‘lishi mumkin.
Standart buxgalteriya hisobi ob’ektiga
yoki moliyaviy hisobot elementiga
nisbatan aniq talablar o‘rnatishi bilan,
u buxgalteriya hisobining umumiy
yo‘nalishlarini belgilovchi buxgalteriya
hisobi modellardan farq qiladi.
Jahon
olimlari
tomonidan
Standartlar, Buxgalteriya hisobining
nazariy asoslarini yoritadi, Standartlar
to‘plami esa buxgalteriya hisobi
asoslaridir, deb izox berish odat tusiga
aylangan. Masalan, AQSh olimlari
Standartlar moliyaviy hisobotni tuzish
qoidalari bo‘lib, umumqabul qilingan
tamoyillarni aks ettiradi, deb hisoblashsa,
rus olimlari, moliyaviy hisobotni
tayyorlash va taqdim qilish uchun
ishlatiladigan norma yoki standartlar
Buxgalteriya hisobi Standarlaridir, deb
xulosa bergan. Demak, olimlar o‘rtasida
“Buxgalteriya hisobi Standarlari”ning
mohiyatini yoritish bo‘yicha jiddiy
ziddiyatlar mavjud emas.
Bugungi
kunda,
buxgalteriya
hisobining xaqaro standarti sifatida
ikkita etalon:
Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlari - MHXS (International
Financial Reporting Standards - IFRS),
hamda
AQShning Buxgalteriya hisobining
umum qabul qilingan qoidalari BHUQ
(Generally Accepted Accounting Principles
- GAAP) tan olingan.
Savol tug‘iladi, nima uchun ikkita
xalqaro standart mavjud? Chunki, jahon
fond bozorlarida listingdan o‘tish uchun
taqdim qilinadigan moliyaviy hisobot,
aynan shu ikki standart talablari asosida
tayyorlanadi va taqdim qilinadi. Bunda
shuni e’tiborga olish lozimki, AQSh fond
bozori listingiga kirish uchun USGAAP
talablari, qolgan fond birjalari uchun
esa MHXS talablari asosida moliyaviy
hisobot taqdim qilinadi.
To‘g‘ri, AQShning Buxgalteriya
hisobining umum qabul qilingan
qoidalari nomida “standart” so‘zi mavjud
emas. Lekin, yuqoridagi standartlarga
berilgan ta’riflarga muvofiq, USGAAPni
buxgalteriya
hisobining
xalqaro
standarti sifatida qarashimiz mumkin.
Aksariyat xorij olimlari USGAAPni
xalqaro standart sifatida tan olishadi.
Har qanday insonning moliyaviy
savodxonligi
birinchi
navbatda
korxonaning
moliyaviy
hisobotini
tushuna olishiga bog‘liq bo‘ladi.
Moliyaviy hisobot – bu korxonaning
moliyaviy axvolini ko‘rsatib beradigan
asosiy hujjat. Ya’ni, umumiy foydalanish
uchun mo‘ljallangan moliyaviy hisobot
orqali hisobot beruvchi korxonaga
resurslarni ajratish bo‘yicha qarorlarni
qabul qilishda mavjud va potensial
investorlar, kreditorlar va boshqa qarz
beruvchi tashkilotlar uchun foydali
bo‘lgan axborotlar taqdim qilinadi.
XULOSA
:
demak,
Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlari (MHXS)
biz uchun yangi yoki mutlaqo begona
bo‘lgan qandaydir iqtisodiy tushuncha
yoki til emas
(bu yerda MHXSni tushunish
uchun faqat ingliz tili talab qilinmaydi,
hozirda dunyoning 30 dan ortiq tillariga
tarjima qilinadi)
. Bizdan uning mohiyatiga
ozgiga e’tibor qaratishimizni talab qiladi
va hech ikkilanmay respublikamizda
buxgalteriya hisobi tizimini MHXS
talablari
asosida
rivojlantirish
imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Chunki,
qat’iy nazorat funksiyasiga ega bo‘lgan
bizning milliy buxgalteriya hisobi
standartlarimiz yoki qoidalarimizning
ham (bu yerda Kontinental model
nazarda tutilmoqda) o‘ziga yarasha
yutuq tomonlariga ega.
Ikkinchi fikr:
O‘zbekistonda Moli-
yaviy hisobotning xalqaro standar-ti
(MHXS)ga o‘tish qachondan bosh-
langan va u qanday samara bermoqda ?
Bugungi
global
pandemiya
sharoitiga
qaramasdan
Moliyaviy
barqarorlik forumi (Financial Stability
Forum) tomonidan MHXS global
iqtisodiyotning
barqaror
faoliyat
yuritishi uchun zarur bo‘lgan 12 global
standartning biri sifatida tan olindi.
Bu esa, MHXSni qabul qilayotgan
mamlkatlar sonini oshishiga xizmat qildi,
ya’ni ular soni kundan-kunga ko‘payib
150 dan ortiq buxgalteriya hisobi va
audit soxasidagi kasbiy uyushmalarlarni
o‘z ichiga qamrab oldi.
Ma’lumki,
2015
yildan
respublikamizda MHXSga o‘tish va
uning qoidalariga muvofiqlashtirish
bo‘yicha muhim islohotlar davri
boshlandi:
birinchi,
O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi
PF-4720-sonli “Aksiyadorlik jamiyatlari-
da zamonaviy korporativ boshqaruv
uslublarini
joriy
etish
chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni va
uning 9-bandida 2015-2018 yillarda
barcha aksiyadorlik jamiyatlari yillik
moliyaviy hisobotlarini chop etishi va
uni Moliyaviy hisobotlarning xalqaro
standartlari va Auditning xalqaro
standartlari asosida tashqi auditdan
o‘tkazishi belgilangan edi. Mazkur PF-
4720-sonli Farmon bilan aksiyadorlik
jamiyatlari ijro etuvchi organiga chet
ellik menejerlarni tayinlash huquqi
berilgan. Mazkur holat, ya’ni chet ellik
menejerlarni va boshqa investorlarni jalb
etilishi, mazkur Aksiyadorlik jamiyatlari
bilan hamkorlik qilayotgan tijorat
banklarining moliyaviy hisobotlarini
o‘rganish va tanishib chiqishga bo‘lgan
qiziqishini ortiradi. Bu esa, tijorat
banklarining MHHS talablari asosida
tuzilgan yillik moliyaviy hisobotlarini
o‘z vaqtida tuzilishini taqozo etadi.
ikkinchi,
2020 yil 24 fevralda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
O‘zbekiston Respublikasida MHXSga
o‘tish tarixida yangi sahifa ochgan
“Moliyaviy
hisobotning
xalqaro
standartlariga o‘tishning qo‘shimcha
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4611-
son qarorni imzoladi. Qarorga muvofiq
MHXSga
o‘tishnining
zaruriyati
shundaki, respublikamizdagi mavjud
aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari,
sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy
faoliyati haqida xorijiy investorlarni
ishonchli va zarur axborotlar bilan
ta’minlash, korxonalarni xalqaro moliya
bozorlariga
kirish
imkoniyatlarini
kengaytirish, buxgalteriya hisobi va
moliyaviy hisobot va va audit sohalari
mutaxassislarini xalqaro standartlar
bo‘yicha tayyorlashdan iborat.
29
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
Shu maqsadda majud aksiyadorlik
jamiyatlari, tijorat banklari, sug‘urta
tashkilotlari va yirik soliq to‘lovchilar:
2021 yil 1 yanvardan boshlab MHXS
asosida buxgalteriya hisobining yuritilishini
tashkil etishlari;
xalqaro standartlarni sifatli qo‘llash
uchun yetarli bo‘lgan buxgalteriya xizmati
xodimlari bilan ta’minlashlari lozim bo‘ladi.
Natijada bu ro‘yxatdagi tashkilotlar
2021 yil yakunlaridan boshlab moliyaviy
hisobotni MHXS asosida tayyorlaydi.
Ya’ni moliyaviy hisobotlarini xalqaro
standartlarga transformatsiya qiladilar.
Davlat
aktivlarini
boshqarish
agentligi davlat ulushiga ega xo‘jalik
jamiyatlari va davlat korxonalarining
MHXS asosida buxgalteriya hisobini
yuritish
va
moliyaviy
hisobotni
tayyorlashga o‘tish jadvalini har yili
tasdiqlaydi va 1 iyunga qadar e’lon
qiladi.
uchinchi,
O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2021 yil 25 iyundagi
“Nodavlat ta’lim tashkilotlarini davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlash va ta’lim
jarayonida yoshlar uchun qo‘shimcha
shart-sharoitlar
yaratish
chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-5161-son
qarori. Qarorning maqsadi zamonaviy
talablarga mos keladigan yuqori
malakali kadrlarni tayyorlash jarayonini
sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish,
nodavlat ta’lim tashkilotlarini qo‘llab-
quvvatlash va ta’lim jarayonida yoshlar
ishtiroki uchun qo‘shimcha shart-
sharoitlar yaratishga qaratiladi.
XULOSA:
yuqorida
MHXS
talablariga moslashish va o‘tish bo‘yicha
Hukumatimizning eng muhim bo‘lgan
hujjatlariga e’tibor qaratildi, mazkur
me’yoriy hujjatlar asosida tegishli
vazirlik va idoralar tomonidan o‘tgan 8 yil
davomida 10 ga yaqin qonunosti hujjatlar
qabul qilindi. Xo‘sh, o‘tgan 8 yillik
isloxotlar qanday samara berdi va biz
MHXSga to‘liq o‘tdikmi yoki unga yana
nimalar to‘sqinlik qilmoqda, degan savol
tug‘ilishi tabiiy albatta. Tan olishimiz
kerak, ushbu isoxotlar iqtisodiyotimizda
“ochiq eshiklar” davrini ham boshlab
berdi, bir necha yirik korxonalarimiz
bemalol xorijga chiqish imkoniyatiga
ega bo‘ldi (eksport saloxiyati bir necha
barobar ortdi) va investitsiya soxasida
xorijning kuchli sarmoyadorlari pul
oqimini iqtisodiyotimizga jalb qilish
imkoniyatiga ega bo‘ldik.
Uchinchi fikr:
Aksiyadorlik jami-
yatlarini MHXS talablariga muvofiq-
lashtirilishi
oddiy
xalqimizning
turmush darajasiga qanday ta’sir
ko‘rsatdi ?
Respublikamizda faoliyat yurita-
yotgan
aksiyadorlik
jamiyatlarini
MHXSga o‘tishi yoki ulardagi moliyaviy
hisobotlarni
xalqaro
standartlarga
transformatsiya qilinishi natijasida
ularni xalqaro Fond bozorlarda ishtirok
etish imkoniyatini yaratdi.
Masalan, dastlab bundan roppa
rosa 4 yil muqaddam 2019 yilda AT
“O‘zsanoatqurilishbank”ning
300
million AQSh dollari miqdoridagi
xalqaro obligatsiyalari London fond
birjasida listingga kiritilib, xalqaro
kapital bozorlarida sotuvga chiqarildi
va bu investorlar tomonidan yuqori
baholandi.
Yevroobligatsiya
yoki
yevrobondlar - bu emitent uchun chet el
valyutasida ko‘rsatilgan uzoq muddatli
qimmatli qog‘ozlar bo‘lib, ularni uzoq
muddat davomida (1 yildan 40 yilgacha)
mablag‘ jalb etishga qiziqqan tomonlar,
ya’ni xalqaro tashkilotlar, hukumatlar,
yirik korporatsiyalar chiqaradi.
O‘zbekiston tarixida ilk bora
ushbu bank tomonidan chiqarilgan
korporativ xalqaro obligatsiyalar boshqa
tijorat banklari va korxonalar uchun
“benchmark” bo‘lib xizmat qildi. Demak,
yevroobligatsiyaga ega bo‘lish va xalqaro
Fond birjalarda ishtirok etish uchun,
avvalo moliyaviy hisobotlar MHXSlariga
muvofiq tuzilgan yoki transformatsiya
qilingan bo‘lishi kerak. Mazkur talablar
AT “O‘zsanoatqurilishbank” tomonidan
to‘liq amalga oshirilgan va moliyaviy
ekspertlar tomonidan xulosa berilgan.
Bu esa iqtisodiyotimizga millionlab
doll xorijiy sarmoyalarini jalb qilish
imkoniyatini berdi. O‘z-o‘zidan ayonki
bu sarmoyalar evaziga bank arzon
kreditlarni aholiga beradi. Yuqorida
ta’kidlanganidek,
aholining
oddiy
turmushida endi o‘zgarish yuz berishi
tabiiy, ya’ni xalqimiz endi arzon bank
kreditlari hisobiga o‘zining tadbirkorlik
faoliyatini yo‘lga qo‘yadi, uy-joy
masalasini hal etadi va h.k. Demak,
MHXSga o‘tish qog‘ozlarda qolib
ketadigan ish bo‘lib qolmasligi kerak,
uning amaliy natijasi iqtisodiyotiz
uchun, provardida axolimiz uchun
munosib turmush sharoitini yaratishda
(“temir daftar”, “ayollar daftari”,
“yoshlar daftari”ga kiritilgan aholini shu
daftarlardan chiqarish uchun) beqiyos
ahamiyat kasb etadi.
Moliyaviy
hisobotlari
MHXS
talablariga to‘liq javob beradigan
korxonalar soni so‘nggi yillarda oshib
bormoqda, masalan bular qatoriga
O‘zmilliy bank, Navoiy kon-metallurgiya
kombinati,
“O‘zAvtoMotors”
kabi
korxonalarini kiritish mumkin.
XULOSA:
o‘rnida
ta’kidlash
mumkinki, bu kabi korxonalar sonining
ortishi
iqtisodiyotimizga
xorijiy
investorlarni qiziqishiga sabab bo‘lib,
ular tomonidan xorij sarmoyalarini kirib
kelishini yanada oshiradi. Bu esa oddiy
insonlarimiz turmush tarzida ijobiy
o‘zgarishlarni amalga oshirishga yordam
beradi. Demak, MHXSning mohiyati va
uning zaruriyatini xalqimizning oddiy
kundalik xayotiga bog‘lab tushuntirib
berishimiz darkor.
To‘rtinchi fikr:
MHHSga o‘tishda
moliyaviy hisobotlar yagona talab bo‘la
oladimi ?
O‘zbekistonda buxgalteriya hisobi
tizimini xalqaro standartlarga o‘tkazish
jarayoni mas’uliyatli va og‘ir sinov
hisoblandi. Bu esa bizdan yanada bu
ishga qat’yatlik bilan yondoshish hamda
keng mushohada bilan ish yuritishimizni
talab etadi. Masalan, har qanday
tadbirkorlik sub’ektining moliya-xo‘jalik
faoliyati holati va moliyaviy natijalari
haqidagi ma’lumotlarni olish, boshqacha
aytganda korxonaga “to‘g‘ri tashhis”
qo‘yish muhimdir. Zero, “to‘g‘ri tashhis”
natijasida olingan korxona haqidagi
izchil ma’lumot kelgusida ta’sirchan
va samarali boshqaruv qarorlarini
qabul uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Moliyaviy holat va moliyaviy natijani o‘z
ichiga oluvchi ma’lumotlarni hisobotlar
holatida shakllantirish ishlarini, albatta,
korxonalarda moliyaviy hisobchilar yoki
buxgalterlar bajaradilar.
So‘nggi yillarda mamlakatimizda
turli
darajada
tadbirkorlik
sub’ektlarining sonini ortib borishi o‘z
navbatida, amaliyotchi buxgaterlarga
bo‘lgan talab hajmining ham ortishiga
sabab bo‘lmoqda (aynan xalqaro
sertifikatga ega bo‘lgan). Bundan
30
1 (6) 2024
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
tashqari so‘nggi yillarda tadbirkorlik
faoliyatiga aralashuvlarning kamaygani,
ya’ni
korxonalar
moliya-xo‘jalik
faoliyatidagi
rejali
tekshirishlarga
moratoriy e’lon qilib kelinayotgani,
soliq yukining kamayishi korxonalar
sonining ortishiga xizmat qilmoqda.
Shuningdek
hududlarda
ishlab
chiqarish infratuzilmasining sezilarli
yaxshilanishi, aholi soning barqaror
ortib borayotgani, mehnatga layoqatli
yoshlarning umumiy aholi sonidagi
ulushi barqaror saqlanib qolayotgani,
naqd pul va naqdsiz pul qiymatidagi
ko‘zbo‘yamachilikka
asoslangan
qiymat farqining yo‘q qilinganligi va
albatta valyuta konvertatsiyasi bilan
bog‘liq tartib-taomilning uzoq kutilgan
liberalizatisiya qilinishi ham iqtisodiy
faollikka ulkan hissa qo‘shmoqda.
Endigi vazifa O‘zbekistonga xorijiy
to‘g‘ridan to‘g‘ri investorlarni yanada
ko‘proq jalb qilish, ular uchun yurtimizni
yangi
“Eldorado”ga
aylantirish,
buning
natijasida
iqtisodiyotni
yanada liberalizatsiyalash va yangi
sanoat hamda iqtisodiy g‘oyalarni
mamlakatimizga kirib kelishini oshirish
hisoblanadi. Albatta buning uchun eng
avvalo, yurtimizda xorijiy investorlarni
o‘z korxonalari haqidagi o‘zlari uchun
tushunarli
moliyaviy
ma’lumotlar
bilan ta’minlash darkor. Bunga faqat
dunyoda “biznes tili”ga aylangan
MHXSni mamlakatimizdagi xo‘jalik
sub’ektlari faoliyatiga tezroq keng joriy
etish orqaligina erishiladi. Biroq hozirgi
paytda mavjud talabni Moliyaviy
hisobotning
xalqaro
standartlari
bo‘yicha xalqaro sertifikatga ega
buxgalter mutaxassislar bilan ta’minlash
a’lo darajada amalga oshirilmoqda, deb
bo‘lmaydi.
Fikrimizcha, MHXSni keng joriy
qilishda quyidagi murakkabliklar va
muammolar kuzatilmoqda:
birinchidan,
Kadrlar tayyorlashdagi
murakkabliklar. Bizningcha, ushbu
muammo moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga o‘tishdagi eng asosiy
muammo hisoblanadi. Biror bir sohada
mutaxassis tayyorlash uchun eng avvalo,
ushbu
mutaxassislarni
o‘qituvchi
kadrlarning mavjudligi va sifati
asosiy shart hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2020 yil
24 fevraldagi PQ-4611-sonli qaroriga
asosan aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat
banklari, sug‘urta tashkilotlari, davlat
ulushi bo‘lgan korxonalar va yirik soliq
to‘lovchilar toifasiga kiritilgan yuridik
shaxslar 2021 yil 1 yanvardan boshlab,
MHXS asosida buxgalteriya hisobining
yuritilishi hamda 2021 yil yakunidan
boshlab moliyaviy hisobotni MHXS
asosida tayyorlashi belgilangan.
Biroq so‘nggi ikki yilda Moliya
vazirligi boshchiligida qilingan ishlarga
qaramasdan hozirgi paytda shu
narsa ma’lum bo‘lmoqdaki, sohada
xalqaro sertifikatga ega mutaxassislar
talab darajasi yetishib chiqmadi,
ular soni bozordagi mavjud talabni
qondiradigan darajada yetarli emas.
Bunga sabab sifatida o‘qitadiganning
pedagoglarning kamligi, borlari ham
o‘zlari uchun moliyaviy qulay shartlarda
yirik korxonalarda ishlayotgani va
dars o‘tishni xohlamasligi, MXHS
murakkab bilimlar tizimi ekanligi
va uni o‘qib - o‘rganishning qiyinligi
sabab hisoblanadi. Bundan tashqari
mamlakatimizda
so‘ngi
yillarda
soliq va hisob tizimidagi mavjud
qonunchilikning
o‘zgaruvchanligi,
xususan elektron hujjat aylanishi va
onlayn kassa tizimi yo‘lga qo‘yilganligi
buxgalterlar diqqatini band qilib qo‘ydi
hamda MXHSlarini o‘rganishga e’tibor
qaratishda imkoniyatlarni chekladi.
ikkinchidan,
Xorijiy til bilan bog‘liq
muammolar.
Shuni aloxida ta’kidlab
o‘tish joizki, respublikamizda milliy
standartlar bo‘yicha tajribali buxgalter
asosan, xalqaro standartlarni xam milliy
standart kabi tushunishga xarakat
qiladi, ya’ni moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlarini ham qiyinchiliksiz
o‘rganaman, deb o‘ylashi mumkin.
To‘g‘ri yuqorida ta’kidlaganimizdek,
Moliya vazirligi hozirgacha 41 ta
MHXSni rasmiy davlat o‘zbek tiliga
tarjimasini amalga oshirdi (loyixasini
e’lon qildi), shunday bo‘lsada MHXS
haqida chuqurroq bilimga va amaliy
ko‘nikmaga ega bo‘lish uchun ingliz
yoki rus tilini yaxshi bilishni talab etadi.
uchinchidan,
Kelgusida “Hisobva-
raqlar” rejasidan foydalaniladimi yoki
yo‘qmi bunga aniqlik kiritilmaganligi.
Agar moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini davlat tiliga rasmiy tarjima
qilish bitta muhim vazifa hisoblansa,
xalqaro standart qoidalariga asosan
qanday schotlar tizimi bo‘lishini belgilab
olish yana bir muhim vazifa hisoblanadi.
Butun umr milliy standartlar bo‘yicha
schotlar rejasiga asoslanib ishlayotgan
buxgalterlar uchun xalqaro standartlarga
asosan muayyan schotlar rejasining
mavjud bo‘lishi shart emasligi, yumshoq
qilib aytganda, sarosimaga tushurib
qo‘ymoqda va xalqaro standartlarga
o‘tish bo‘yicha e’tirozlarni keltirib
chiqarmoqda. Bu borada Prezidentning
PQ-4611-sonli qarorning 3-bandi va
“Yo‘l xaritasi”ning tegishli bandlari
bajarilmay qolmoqda.
to‘rtinchidan,
Soliq qonunchiligi-
dagi nomutanosibliklar.
Barchamizga
ma’lumki, mamlakatimizda 2020 yil
1 yanvardan boshlab yangi tahrirdagi
Soliq kodeksi amalga kiritildi. Biroq Soliq
kodeksi qismlarida ayniqsa, foyda solig‘i
bo‘yicha kechiktirilgan daromadlar va
xarajatlarni tan olish yuzasidan moliyaviy
hisobotning
xalqaro
standartlari
qoidalariga nisbatan nomuofiqliklar va
tushunarsizliklar mavjud. Soliq xizmati
organlari esa ushbu nomuofiqliklarni va
tushunarsizliklarni yechish bo‘yicha faol
ish olib boryapti, deb bo‘lmaydi.
beshinchidan,
Adabiyotlarning
yetishmasligi.
Hozirgi paytda Moliyaviy
hisobotning
xalqaro
standartlar
qoidalarini yorituvchi va ularni amaliy
misollarda tushuntirib beruvchi davlat
tilidagi adabiyotlar deyarli yo‘q.
Rus va ingliz tilidagi adabiyotlar esa
mamlakatimizda taqchil va qimmat.
Shuningdek, soxaning nazariyotchi
olimlari va amaliyotchilari tomonidan
MHXS qo‘llash (soha va tarmoqlar
xususiyatini inobatga olgan holda)
bo‘yicha
uslubiy
qo‘llanmalarni
yaratilishi, nafaqat amaliyotda balki,
Oliy ta’lim jarayonida ham talabalarni
MHXS talablari bo‘yicha bilim olish
imkoniyatini beradi;
oltinchidan,
Koronavirus pandemi-
yasi.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining «Moliyaviy hisobotning
xalqaro
standartlariga
o‘tish
bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida»gi PQ-4611-sonli qarori
2020 yil 24 fevralida e’lon qilingan
bo‘lsa, oradan hech qancha kun o‘tmay
butun dunyoda va mamlakatimizda
koronavirus pandemiyasi boshlandi va
davom etib kelmoqda. Afsuski, shunday
muhim qaror vazifalarini to‘laqonli
amalga oshirish mutlaqo kutilmagan
tarzda murakkab davrga to‘g‘ri kelib
qoldi va soha mutaxassislari vazifalarini
qiyinlashtirib yubordi.
yettinchidan,
Dasturiy mahsullarni
ishlab chiqaruvchilarning nofaolligi.
Ma’lumki, bugungi kunda buxgalteriya
hisobi sohasini dasturiy mahsullarsiz,
xususan “1C buxgalteriya” dasturisiz
tasavvur etib bo‘lmaydi. Ushbu
dastur buxgalteriya hisobining milliy
standartlari asosida korxonalar hisob
tizimini avtomatlashtirish imkonini
beradi va hozirgi paytda mamlakatimizda
juda keng ommalashgan. Yurtimizda
moliyaviy
hisobotning
xalqaro
standartlari keng joriy qilinishi bo‘yicha
ishlar olib borilayotganiga qaramasdan
“1C buxgalteriya” dasturini qo‘llab
31
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
quvvatlovchi tadbirkorlik sub’ektlari
dasturni xalqaro standart qoidalariga
moslashtirish ishlarini olib borayotgani
sezilmayapti. Bunga balki bozordagi
bunday mahsulotga talab hajmining
mavhum ekanligi va ishlab chiqaruvchilar
bu loyihaning rentabelligiga shubxa
bilan qarayotganligi sabab bo‘lishi
mumkin.
Beshinchi fikr:
MHHSga o‘tishda
moliyaviy hisobotlar yagona talab
bo‘lib qoladimi ?
Ma’lumki, har qanday ivestor va
kreditor yoki boshqa qarz beruvchi biror
korxonaga resurslarni ajratish to‘g‘risida
qaror qabul qiladi va o‘zlari investitsiya
kiritayotgan
tadbirkor
to‘g‘risida
ishonchli bo‘lgan moliyaviy axborotga
ega bo‘lishni xoxlaydi. Ba’zan, taqdim
qilingan
moliyaviy
axborotlardan
qanoatlanmasdan
korxonadan
o‘zlarini qiziqtirgan boshqa maxsus
ma’lumotlarni (masalan, soliqqa tortish
doir bo‘lgan qimmatbaho qog‘ozlar
to‘g‘risidagi emissiya prospektlari,
davlat va boshqa nazorat organlari
bilan yozishmalar, statistika organlariga
topshiriladigan hisob-kitoblar, ayrim
aniq operatsiyalar tavsilotlari, xodimlar
to‘g‘risidagi batafsil ma’lumotlar) talab
qiladi. Bunday foydalanuvchilarning
axbrotga bo‘lgan talab va istaklari
turlicha, hatto ular bir-biriga zid bo‘lish
ehtimolidan ham holi emas.
Har qanday iqtisodiy sub’ektning
moliyaviy holatini uning resurslari,
unga bo‘lgan talablar hamda uning sof
pul oqimlarining mavjudligi belgilab
beradi. Binobarin, hisobot beruvchi
korxonaning iqtisodiy resurslari va
unga bo‘lgan talablarning xususiyati
va
ko‘lami
to‘g‘risidagi
axborot
foydalanuvchilarga
ushbu
hisobot
beruvchi
korxonaning
moliyaviy
jixatdan kuchli va zaif tomonlarini
aniqlashga yordam beradi. Shu bilan
birga, ushbu axborot foydalanuvchilarga
hisobot beruvchi korxonaning likvidlilik
va to‘lov qobiliyatini, uning qo‘shimcha
moliyalashtirishga bo‘lgan ehtiyojlari
va ushbu moliyalashtirishga erishish
ehtimolini baholashga imkon yaratadi.
Mavjud talablarni to‘lash shartlari
va imtiyozlari to‘g‘risidagi axborot
foydalanuvchilarga talablarni qo‘ygan
tomonlar o‘rtasida kelgusi pul oqimlari
qay tarzda taqsimlanishini oldindan
bilishga yordam beradi. Bu yerda gap,
Moliyaviy holat” (balans) hisoboti
to‘g‘risida ketayotganligini anglagan
bo‘lsangiz kerak. Demak, har qanday
iqtisodiy sub’ektning moliyaviy holati
uning resurslari, unga bo‘lgan talablar
hamda uning sof pul oqimlarining
mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi.
METODOLOGIYA
Deloitte IFRS bo‘yicha qo‘llanma
(2017):
UFRSga
rioya
qiluvchi
tashkilotlar tomonidan e’lon qilingan
global afzalliklar haqida tushuncha olish
uchun Deloitte-ning to‘liq qo‘llanmasini
tahlil qilish kerakligi ma’lum.
«Qiyosiy xalqaro buxgalteriya»
(Nobes & parker, 2016): UFRSning
qabul qilinishi global moliyaviy hisobot
amaliyotiga qanday ta’sir qilganini
tushunish uchun Nobes va Parkerning
ishlarini ham o‘rganib chiqilgan.
UMUMIY XULOSA O‘RNIDA:
Respublikamizda
buxgalteriya
hisobi
tizimini
Moliyaviy
hisobotning
xalqaro
standartlariga
muvofiqlashtirilishi jarayoni Prezident
Shavkat Mirziyoevning ta’biri bilan
aytganda
“Uchinchi
Renessansga
muhim poydevor” bo‘lib hizmat qilishi
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Deloitte Touche Tohmatsu Limited. (2017). «IFRSs—A guide to the Standards.» Deloitte. Link to Deloitte’s IFRS Guide
2. Methodological issues of the Analysis of intellectual Property objects European Journal of Molecular & Clinical Medicine ISSN
2515-8260 Volume 7, Issue 2, 2020 A.J.Tuychiev, N.Rizaev
3. Directions of insurance organizations using international financial reporting standards in and increasing the financial
sustainability ISSN 2181-1016 2020 yil 6 dekabr A.J.Tuychiev, M.Abdurimova
4. Nobes, C., & Parker, R. (2016). «Comparative International Accounting». Pearson.
5. Levitt, A. (2010). «Take on the Street: What Wall Street and Corporate America Don’t Want You to Know.» Random House Trade
Paperbacks.
6. International Accounting Standards Board. (2021). «IFRS Foundation.» IFRS Foundation Website
7. Epstein, B. J., & Jermakowicz, E. K. (2016). «Wiley IFRS 2016: Interpretation and Application of International Financial Reporting
Standards.» Wiley.
