Tilshunoslikda sintaktik birliklarning o’rganilishi

CC BY f
363-364
202
38
Поделиться
Сулайманова, Н., & Каримов, Ю. (2022). Tilshunoslikda sintaktik birliklarning o’rganilishi. Анализ актуальных проблем, инноваций, традиций, решений и художественной литературы в преподавании иностранных языков, 1(01), 363–364. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/analysis-problem/article/view/13063
Юнус Каримов, Самаркандский государственный институт иностранных языков

аспирант 2 курса

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Tilshunoslikda sintaktik strukturalar turlicha tuziladi. Sintaksis tilshunoslikning bo'limi bo'lib, uning
mavzusi tilning sintaktik tuzilishi hisoblanadi. Sintaktik birliklari va ular o'rtasidagi munosabatlar
shakllanadi. Vaziyatlar og'zaki iboralar uchun o'ziga xosdir, chunki har xil shartli ma'nolar har doim ma'lum
harakatlar va sharoitlarga hamroh bo'ladi va leksik jarayonga asoslangan bo’ladi. Iboralar sintaktik birliksifatida gapda ifodalanadi. Jumlada iboralar va boshqa so'z birikmalari sintaktik vositalar yordamida
shakllanadi


background image

363

betakrorlik, individuallik, ixtiyoriylik sifatiga ega bo‘lgan nutqiy hodisaga qarama-qarshi turadi. Nutqiy
sintaktik birlik sifatida nutqda qo‘llanadigan, sezgi a’zolariga ta’sir qiladigan, o‘qish, yozish, aytish, eshitish
mumkin bo‘lgan so‘z birikmasi va gap tushuniladi. Lisoniy sintaktik birlik esa so‘z birikmasi va gap hosil
qilish qolipi. Lisoniy sathga tegishli bo‘lganligi uchun ularni lisoniy sintaktik qolip yoki qisqacha LSQ deb
ataymiz. Qolip va nutqiy hosila so‘z birikmasi va gaplar dialektik birlikda. Qolip nutqiy hosilasiz o‘lik va
jonsiz, nutqiy hosila esa qolipsiz bo‘lishi mumkin emas. Quyida lisoniy sintaktik qurilma va nutqiy so‘z
birikmasi hamda gapning bir-biriga o‘xshamaydigan, farqli xususiyatini bayon etamiz.

O‘zbek tilida so‘zlashuvchi kishi nutq jarayonida so‘z birikmasi tuzishga ehtiyoj sezar ekan, bunda

lisoniy sintaktik qurilmaning yuqorida aytilgan 18 ta turidan foydalanishga majbur. Ularning lisoniy sintaktik
qurilmani o‘zgartirishiga, yangi-yangi lisoniy sintaktik qurilma tuzishiga til «qonunchiligi» tomonidan yo‘l
qo‘yilmaydi. Biroq nutqiy so‘z birikmasi yaratishda so‘zlovchi erkin.

Formal sintaksis bevosita kuzatishda berilgan, nutqiy sintaktik hodisani o‘rganadi. Boshqacha

aytganda, u alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat sifatidagi nutqiy hosila bilan band bo‘lib, umumiylik,
mohiyat, imkoniyat, sabab sifatidagi lisoniy birlikni (nutqiy birlikning lisoniy tomonini) o‘rganishni
substansial sintaksis hukmiga havola etadi. Shuningdek, formal sintaksis kitob va o‘qimoq so‘zlari orasidagi
sintaktik aloqani ham tekshiradi. Zero, bundagi o‘qimoq fe’lining tushum kelishigidagi so‘zni boshqaruvi
ham bevosita kuzatishda berilgan nutqiy hodisa. Lekin bu aloqa uchun o‘qi leksemasining biriktirish
imkoniyati bo‘lgan obyekt valentligi bevosita kuzatishda berilmagan. Bu esa substansial sintaksis tomonidan
o‘rganiladi. Substansial sintaksis tadqiqotlari uchun formal sintaksis tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlar
zamin, poydevor vazifasini o‘taydi. Demak, formal sintaksissiz substansial sintaksisning bo‘lishi mumkin
emas. Formal sintaksis esa substansial sintaksissiz ham ish ko‘raveradi. Zero, substansial sintaksis mohiyatni
tadqiq etar ekan, buning uchun hodisalar jamlangan bo‘lishi kerak. Hodisani jamlash uchun esa substansial
sintaksis tiklaydigan mohiyatga 24 ehtiyoj sezilmaydi.

Har bir nutqiy parchada turli sath hodisasi qorishgan holda voqelanadi. Masalan, Halim keldi gapida

fonetik (tovushlar tizimi, ohang), leksik (so‘zlar), morfologik (grammatik shakllar) va uslubiy (masalan,
so‘zlovchining munosabati yoki uslubiy betaraflik) sathlar o‘z izini qoldirgan. Formal sintaksis nutqiy
parchani shu holida, turli mohiyat zarralarining qorishmasi sifatida o‘rganadi va uning qorishmaligiga e’tibor
qaratmaydi. Substansial sintaksis esa nutqiy parchada qorishgan, sintaksisga daxldor bo‘lmagan jihatlarni
e’tibordan soqit qiladi. Formal sintaksis keltirilgan gapni muayyan(aniq)lik sifatida e’tirof etsa, substansial
sintaksis unda turli hodisalar qorishganligi sababli mohiyatini anglash mushkulligini hisobga olgan holda
mavhum (noaniq)lik sifatida qaraydi. Qorishiq hodisalar chetlashtirilgan mohiyat «tozalangan»ligi uchun
substansial sintaksis tomonidan muayyanlik, bevosita kuzatishda berilmaganligi uchun esa u formal sintaksis
tomonidan mavhumlik sifatida qaraladi.

Shunday ekan har qanday til sathida lisoniy qoliplarlar shakllanadi. Demak, formal sintaksis

asosiy diqqatini hodisalarning zohiriy (bevosita kuzatishda berilgan) tomoniga, substansial sintaksis esa
botiniy (bevosita kuzatishda berilmagan, ichki) tomoniga qaratadi. Ular bir-birini ham taqozo, ham inkor
etadi. Formal sintaksis mutlaq hodisalar bilan, substansial sintaksis esa mutlaq mohiyat bilan shug‘ullanadi,
ularning vazifalarini butunlay qarama-qarshi qo‘yish mumkin emas. Chunki formal sintaksis mohiyatga
intilganligi kabi substansial sintaksis ham faqat formal sintaksis to‘plagan hodisalargagina tayanadi. Bunda
formal va substansial sintaksisning o‘rganish manbalari jihatdan qarama-qarshiligi so‘nadi.

Adabiyotlar ro’yxati:

1.

Anderson S., Keenan E. Deixis//Language Typology and Syntactic Description. – Cambridge:
Cambridge University Press, 1985. P.259-308.

2.

O’zbek tili grammatikasi. Ikki tomlik. Sintaksis. Toshkent. 1976. 560 b.

3.

http://linguistics.berkeley.edu/-syntax-circle/syntax-group/spr08/anderson.pdf

Tilshunoslikda sintaktik birliklarning o’rganilishi

Sulaymonova Nilufar Jabbarovna,

Karimov Yunus Mamaroliyevich
(SamDChTI 2 kurs magistranti)

Annotatsiya

Tilshunoslikda sintaktik strukturalar turlicha tuziladi. Sintaksis tilshunoslikning bo'limi bo'lib, uning

mavzusi tilning sintaktik tuzilishi hisoblanadi. Sintaktik birliklari va ular o'rtasidagi munosabatlar
shakllanadi. Vaziyatlar og'zaki iboralar uchun o'ziga xosdir, chunki har xil shartli ma'nolar har doim ma'lum
harakatlar va sharoitlarga hamroh bo'ladi va leksik jarayonga asoslangan bo’ladi. Iboralar sintaktik birlik


background image

364

sifatida gapda ifodalanadi. Jumlada

iboralar va boshqa so'z birikmalari sintaktik vositalar yordamida

shakllanadi.

Kalit so’zlar:

Sintaktik qolip, sintaktik birliklar, intonasiya, instrumental, kommunikativ birliklar,

koordinatsiya.

Dunyoga kelgan har bir bola haqiqiy inson bo‘lib yetishishi uchun juda ko‘p narsalarni bilishi kerak.

U o‘ziga kerakli bilimni ko‘rib, eshitib va o‘qib o‘r-ganadi. Eshitib va o‘qib o‘rganish til vositasida amalga
oshadi va uning imkoniyati cheksizdir. Agar til bo‘lmay, har bir kishining tirikligi uning o‘z tajribasiga
asoslangan bo‘lsa edi, inson shu kungacha hayvon qanday yashasa, shunday yashagan va bugungi moddiy,
ma’naviy taraqqiyotga erishmagan bo‘lardi. Tilning birinchi ma’rifiy ahamiyati shundan iboratki, til tufayli
jamiyat a’zolarining har birida hosil bo‘lgan bilim ommalashib, uning ko‘pchilik to-monidan
rivojlantirilishiga imkon tug‘iladi. Bundan tashqari til tufayli bilim avloddan avlodga og‘zaki va yozma
tarzda qoldiriladi, natijada yangi avlod o‘tgan avlodning ishini yangidan boshlamasdan, uni davom ettiradi.
Til ilm olishda zamon va makon g‘ovini o‘rtadan ko‘- taradi. Til tufayli eng qadimgi ma’lumotlarga ega
bo‘lamiz, hatto kelgusiga oid ma’lumotlarni ham olamiz. Til tufayli sezgi a’zolari bilan bilib bo‘lmaydigan
narsalarni ham o‘rganamiz. Ko‘rinishi, shakli bir xil bo‘lgan narsalarning aksi ongimizga o‘rnashishi
mumkin, lekin shaklsiz narsalarni biz faqat so‘z shaklida o‘zlashtiramiz. Xuddi shuningdek, mavjudotning
ko‘rinmas ichki jihatlarini ham so‘z shaklida o‘zlashtiramiz va til vositasi bilan o‘zgalarga tushuntiramiz.
Tilni o‘rganish va o‘rgatishni osonlashtiradigan yana bir jihati shundaki, u umumlashtirish xususiyatiga ega.
So‘z yordamida biz mavjudotni o‘rganib, umumiy tushunchalar hosil qilamiz va bu tushunchalar
mavjudotning umumiy xossalarini o‘rganishga, hatto ularning haqiqatini idrok etishga imkoniyat
tug‘diradi[1,314].

Struktural oqimlar bilan bir katorda boshqacha yoʻnalishlar va qarashlar rivojlana boshladi:

psixologik yoʻnalish nemis olimlari X. Shteyntal va V. Vundt asarlari; rus olimi V. V. Potebilanya ham
ushbu yoʻnalishga qoʻshiladi, neyrolingvistika va boshqa Materialistik dunyoqarashning keng yoyilishi bilan
eksperimental fonetika va lingvistik geografiya xam rivojlana boshladi. Keyinchalik Tilshunoslikda yangi
yoʻnalish va boʻlimlar: psixolingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika, semiotik lingvistika,
transformatsiyey lingvistika, matn lingvistikasi va boshqa paydo boʻladi. Hozirgi xorijiy Tilshunoslikda
materialistik nazariyalar bilan bir qatorda idealistik tamoyillarga asoslangan nazariyalar ham mavjud [3,45].

So'z shakllarining tarkibi so'z shakllarining semantikasini to'ldiruvchi, takomillashtiruvchi,

aniqlashtiradigan old qo'shimchalarni o'z ichiga oladi, ular quyidagilarni o'z ichiga oladi:

uydauyning

yonida, uyning qarshisida, uyning orqasida, uyning oldidan, uyning atrofida, uyning yonida

va hokazo

[15,89].

Sintaktik konstruktsiyalar qurilishida leksik vositalar muhim rol o’ynaydi. Bunga olmoshlar kiradi:

so‘roq va nisbiy (kim

, nima, kim, qayerda, qayerda

va boshqalar), indikativ (

bu, bunday

va boshqalar turli

shakllarda;

u erda, u erda, shuning uchun

va ostida.); Nutqning boshqa muhim qismlarining so'zlarini leksik

va semantik guruhlash (ularni tematik jihatdan birlashtirish, shuningdek, sinonimik yoki antonimik
aloqalarni o'rnatish mumkin). Shunday qilib, so'roq olmoshlari so'zlar so'roq gaplarni to'ldirish vositalaridan
biri bo'lib, indersativ fe'llarning leksik-grammatik guruhidir (

u yorishadi, muzlaydi

va ostida.) bir

komponentli shaxssiz gaplarning tarkibiy markazini hosil qiladi; Nutqning ma'nosiga ega bo'lgan fe'llarning
tematik guruhi (gapiring, ayting va hokazo) to'g'ridan-to'g'ri nutqqa ega bo'lgan jumlalar tarkibiy qismidir.
Masalan, nutq fe'llari, fikrlar -

dedi

- bu tushuntirish tuzilishiga signaldir; davlat toifasidagi so'zlar guruhi,

masalan, shaxssiz jumlalar guruhini tashkil qiladi [1,185].

Sintaktik birliklarni ifodalash va sintaktik birliklarning hissiy-ekspressiv rang berish vositalaridan

biri - bu intonatsiya, uning tarkibiy elementlari nutq ohangidir jumlalarni talaffuz qilishda ovozni ko'tarish va

tushirish, ritm, nutq tempi va tembri, shuningdek jumladagi axborot markazini ta'kidlaydigan mantiqiy stress.

Shunday ekan, intonatsiya jumlaning muhim xususiyatlarining qatoriga kiradi, chunki bu og'zaki

nutqda jumlaning to'liqligi, yaxlitligining ko'rsatkichlaridan biridir; intonatsiya bayonning maqsadi bilan
ajralib turadigan oddiy jumlalarning turlarini tuzadi, ularga hissiy rang beradi, sintaktik munosabatlarni va
jumlalar a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi va hokazo. Intonatsiya jumlalarning nutqiy ma'nosini
ifodalashda juda muhimdir: ijobiy bahoni salbiyga aylantirishi mumkin va hokazo.

Adabiyotlar ro’yxati:

1.

Anderson S., Keenan E. Deixis//Language Typology and Syntactic Description. – Cambridge:

Cambridge University Press, 1985. P.259-308.

2.

O’zbek tili grammatikasi. Ikki tomlik. Sintaksis. Toshkent. 1976. 560 b

3.

http://linguistics.berkeley.edu/-syntax-circle/syntax-group/spr08/anderson.pdf

Библиографические ссылки

Anderson S., Keenan E. Deixis//Language Typology and Syntactic Description. - Cambridge: Cambridge University Press, 1985. P.259-308.

O’zbek tili grammatikasi. Ikki tomlik. Sintaksis. Toshkent. 1976. 560 b

http://linguistics.berkelev.edu/-svntax-circle/svntax-group/spi08/anderson.Ddf

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов