“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
181
ARAB TILI BADIY MATNLARIDA LEKSIKANING Q
O‘
LLANILISHI
Izzatillayev Fayzulloh Lutfullo
o‘g‘
li
Magistr,
O‘
zbekiston jahon tillari universiteti
Annatatsiya.
Ushbu maqola arab tili badiiy matnlarini tarjima qilish
jarayonida duch keladigan muammolarga ba
g‘
ishlangan. Maqolada har bir
tarjimani, shu jumladan, badiiy tarjimani ham muayyan bir tilda yaratilgan
asarning leksik til vositasida qayta ishlanganligi sifatida t
o‘g‘
riligi, t
o‘
liqligi va
tarjima jarayonidagi ba
’
zi
g‘
alizliklar, muqobil va
o‘
xshash s
o‘
zlarni tanlash haqida
mulohazalar bildiriladi va bu borada olimlarning fikrlari tahlil qilinadi.
Kalit s
o‘
zlar:
Lu
g‘
atshunoslik, lingvistika, leksika,semantika, arab imlosi,
s
o‘
z q
o‘
llanilishi, grammatik tahlil.
Аннотация
.
Данная статья посвящена проблемам, возникающим в
процессе перевода арабских художественных текстов. В статье каждый
перевод, в том числе художественный, рассматривается как произведение,
созданное на определенном языке, как переработка произведения, созданного
на определенном языке, его правильность, полнота, а также некоторые
ошибки в процессе перевода, а также выбор альтернативных и близких слов,
высказываются мнения и анализируются мнения ученых по этому поводу.
Ключевые слова:
лексикология, лингвистика, лексика, семантика,
арабское правописание, словоупотребление, грамматический анализ.
Abstract.
This article is devoted to the problems that arise in the process of
translating Arabic literary texts. In the article, each translation, including literary
translation, is considered as a work created in a certain language, as a processing
of a work created in a certain language, its correctness, completeness, as well as
some errors in the translation process, as well as the choice of alternative and
related words, are expressed opinions and opinions of scientists on this matter are
analyzed.
Key words.
lexicology, linguistics, vocabulary, semantics, Arabic spelling,
word usage, grammatical analysis.
Kirish
Ming yildan ortiq tarixga ega b
o‘
lgan boy ma
’
naviy merosimiz, asosan, arab
yozuvidagi manbalar orqali yetib kelgan. Ma
’
lumki, bu yozuv arablarnigina emas,
balki arab b
o‘
lmagan k
o‘
pgina sharq xalqlarining adabiyoti va fanida q
o‘
lanib
kelgan harf-tovushli yozuvdir. U qadimgi finikiy yozuvining oromiy tarmo
g‘
idan
kelib chiqqan. Milodning III
–
IV asrlarida shakllaninib, arab tilining ifodasi uchun
q
o‘llana boshlagan va “arab yozuvi” nomini olgan. Oromiy alifbosida 22 ta harf
bo
‘
lgan. Arablar bu alifboga 6 ta yangi tovush harf (
ث ح ذ ض ظ غ
) qo
‘
shib, 28 taga
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
182
yetgazganlar. Harflar s
o‘
z boshida, s
o‘
z
o‘
rtasida, s
o‘
z oxirida va alohida yozilish
shakllariga ega. Ular
أ
(alif),
د
(dol),
ذ
(zol),
ر
(re),
ز
(ze),
و
(vov) bo
‘
lib, so
‘
z boshida
va s
o‘
z
o‘
rtasida q
o‘
shilib yozilmaydi. Arab yozuvidagi 28 ta harfdan 18 tasi
mustaqil grafik belgisiga ega. Boshqa harflar ustiga yoki tagiga q
o‘
shilgan
nuqtalarning soniga qarab farqlanadilar. Arab alifbosidagi harflarning deyarli
hammasi undosh tovushlarni, faqat uchtasi
–
أ
(alif),
و
(vov), (yo) unli tovushlarni
bildirib keladi. (“Vov ” va “yo” ham unli, ham undosh vazif
asini bajaradi). Bu
yozuvda unlilarni ifoda qilish uchun harflarning ost-ustiga q
o‘
yiladigan
harakatlardan foydalaniladi. Biroq, arab yozuvida unlilarga ishora q
o‘
yilmasa
ham, s
o‘
zlar sarvu nahv qoidalariga k
o‘
ra mazmunga moslab
o‘
qilaveradi.
Leksikologiya
Leksikologiya
–
til tarkibini urganuvchi lingvistikaning bir qismidir.
Leksikologiya suzi grekcha “leksus” –
s
o‘z va “logos” –
s
o‘
z, fan, ta
’
limot degan
ma
’
nolarni anglatadi. Mazkur ibora s
o‘
zma-s
o‘z tarjima qilinganda “so‘
z haqidagi
s
o‘z”, “so‘
z haqidagi
fan” ma’
nolarini anglatadi. Shundan kelib chiqib,
leksikologiyaning asosiy mavzusi s
o‘
z yokitilning leksik birligidir.Lekin suz
nafaqat leksikologiyaningmavzusi bulmay,balki,u tilning asosiy
o‘
rnini egallaydi.
Leksikologiya s
o‘
zlarning nomenativ (lotincha
“nominatio” –
nom, nomlash)
tomonini o
‘
rganadi. So
‘
zlarning nominativ birligi
–
uning asosiy xususiyati
xisoblanadi. Leksikologiya, asosan, s
o‘
zlarning nomlanishiga ahamiyat qaratadi.
M:
رايط
so
‘
zini olsak. Morfologiya fani bu so
‘
zning holati jinsi, soni, kelishigi kabi
grammatik tomonlarini aniqlasa, leksikologiya esa bu suz samolyotni
boshkaruvchi kishi ya
’
ni uchuvchi ekanligini kursatadi. S
o‘
zlarni taxlil qilishda
birinchi urinda mazkur suzning individual (alohida) s
o‘
z ma
’
nosi, ya
’
ni individual
semanti
k (grekcha “semantikos” –
anglatuvchi) ma
’
nosi turadi. S
o‘
zning
individual ma
’
nosi leksik ma
’
no deb ataladi.
S
o‘
z leksik semantik birlik
Demak, s
o‘
zlarni tilning leksik semantik birligi sifatida urganishda quyidagi
uch masalaga e
’
tibor berish talab etiladi.1.S
o‘
z ma
’
nolari kurilishi (strukturasi).
2. S
o‘
zlarning semantik strukturasi (kup ma
’
noli). 3. Suzlarning kullanilishi.Bir
ma
’
noli va k
o‘
p ma
’
noli suzlar. Bir ma
’
noli suzlar (monosemantik) fakat doimiy
bir ma
’
noni anglatadi. Masalan,
ماعط
اعود و
ن
kabi. Ko
‘
p ma
’
noli so
‘
zlar semantik ikki
yoki undan ortiq (polesemantik) ma
’
nolarini anglatadi.
داك
حرفلا نم ريطي دمحا
“
Axmad
xursandchilikdan uchayozdi
”(
uchishiga oz qoldi). Bu misolda
راط
–
uchmoq
fe
’
li faqat kush, samolyotga ishlatilishidan tashqari inson uchun ham q
o‘
llanilishi
k
o‘
rsatilgan. Ya
’
ni, bu fe
’
lning polesemantik
–
k
o‘
p ma
’
noli tomoni k
o‘
rsatilgan.
Leksikologiya soxasida arab klassik olimlari olib borgan tadkdkotlari
chukur izlanishlarga asoslanganligidan tashkari, ular uzining kalami, mavzu va
mazmun doiralarining xilma-xilligi, karashlarining rang-barangligi bilan xam
dshdatga sazovordir.
Arab leksikologiyasi haqida
Leksikologiya fan sifatida garchi ancha kech, ya
’
ni endigina tan olinayotgan
bulsada, aslida u arablarda XI asr boshidayoq; fan sifatida tan olingan bo
‘
lib, u
هقف
ةغللا ملع ةغللا
nomlari bilan mashhur bo
‘
lgan.Abu Hayyan, Ibn Faris, Al-Kisoiy, Abdul-
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
183
Latif Ba
g‘
dodiy,Sibavayhi, shuningdek Ibn Jinniylarning asarlari shulardan dalolat
beradi.Masalan, 1002 yili vafot etgan Ibn Jinniyning -
“Xususiyatlar” deb
nomlangan asari k
o‘
pchilik mutaxassislar fikrichausha davrning nazariy asarlari
ichida eng yaxshisidir. Bu asar 1952-55 yillarda Misrda nashr etilgan 1200
sahifadan iborat asar bulib,unda
o‘
z davriga nisbatan
o‘
tata yuqori saviyadagi
nazariy masalalarbilan bir qatorda s
o‘
z mazmunining
o‘
zaro aloqadorligi,
s
o‘
zning hosil bulishidagi tarkibiy tizimlari, masalalari, qiyos vabenazirlik
(anomaliya) ning axamiyati, s
o‘
z variantlari, uning ishlatilishi va boshka
masalalar ham kurib chiqilgan.1004 yilda vafot etgan Ibn Farisning
بحاصلا
هقف يف
هملاكو برعلا ننسو ةغللا
”(
qisqachasi
“
Assohibiy
”)
(Fiqx sohiblari va arablarning
qonunlarini tilda ifodalanishi) asarida esa juda m
o‘
jaz va ayni paytda, l
o‘
nda bir
usulda grammatik, filologik, leksikologik, semasiologik masalalar qamrab olingan.
Jumladan unda arab adabiy tili suz zaxiralarining tarkibi, s
o‘
zning ishlatilishiga
k
o‘
ra tasnifi, asl va
o‘
gay s
o‘
zlar,s
o‘
zning fonomorfologik variantliligi, ifoda
etuvchi va ifodalanuvchining
o‘
zaro munosabati masalalari, s
o‘
zning tub va
k
o‘
chma ma
’
nolari,k
o‘
p ma
’
nolilik, shakldoshlik (omonimiya), ma
’
nodoshlik
(sinonimiya),etimologiyadagi asl
o‘
zakning ismiy va fe
’
liy sinflarga tasnif qilinishi
va boshqa k
o‘
pgina masalalar qamrab olingan.Tilshunoslikka oid juda k
o‘
p
mashhur asarlar orasida bir oz keyin yashagan olimlardan Jaloliddin As-
Suyutiyning (1445-
1505)“
Al-mizxar fi ulumi al-luga va anva
’
iha
–
-
ةغللا هقف يف رهزملا
هعاوناو
-
“
Leksikologiyaga oid she
’
riy ijodiyoti va uning turlari
”
asari alohida o
‘
rin
tutadi. Olimning
o‘
zi k
o‘
p qirrali,
o‘
ta layoqatli b
o‘
lib,
o‘
z asarida tilshunoslikka oid
turli qarashlar va nuqtai nazarga ega b
o‘
lgan olimlarning fikrlarini imkoniyati
boricha t
o‘
plagan b
o‘
lib, ularning yarmidan oshikqro
g‘
ini leksikologiyaga doir
masalalar egallaydi. Undagi uxshash yoki qarama-qarshi fikrlarning
o‘
ziga xos bir
usulda taqdim etilishi ungacha b
o‘
lgan butun bir davrdagi ilmiy jarayonning
qanday kechgani xaqida aniq va yaxlit tasavvur xosil b
o‘
ladi.
Arab tili badiy matnlarida leksika
S
o‘
z sharhi va talqiniga ba
g‘
ishlangan k
o‘
p masalalar Abu Hatam ar-
Roziyning (vafoti 933)
باتك
ةنيزلا
“
Ziynat kitobi
”
asarida yaxshi yoritilgan.
Arabshunoslar orasida katta shuxrat topgan asarlardan yana biri Abu Mansur
Sa
’
labiyning
هقف
ةغللا
”
“
ةيبرعلا رارساو
“
Leksikologiya va arab tilining sirlari
”
asari
alo
ا
ida Urin tutadi. Bu asarda chet tilidan, asosan fors tilidan uzlashtirilgan suzlar
ruyxati berilgan.Leksikologiyaning sof muammolaridan k
o‘
prok tadqiq qilingani
bu suzlarni bir-biridan ajratish masalasi, ya
’
ni s
o‘
zlar klassik tilga mansubmi yoki
adabiy tilga oidmi, shuningdek suzlashuv tiliga mansubmi yoki xalk tiliga oid
s
o‘
zmi, xuddi shuningdek, s
o‘
zlar tub arabchami yoki
o‘
zlashtirilganmi ana shu
tomonlariga e
’
tibor qaratilgan. Arab olimlari s
o‘
zlarning lu
g‘
aviy ma
’
nosini
atroflicha
o‘
rganganlar. Jumladan, arabshunos olimlar quyidagi atamalardan
s
o‘
zlarning ma
’
nolarini berishda foydalanganlar. S
o‘
zlarning tub ma
’nosini “al
-
haqiqatu
”
“
ةقيقحلا
-
, majoziy ma
’
nosini esa
“
زاجملا
”
-
, omonimlarni
“
يظفللا كرتشملا
”
sinonimlarni
“
فدارتلا
”
, ikki antonim
ma
’
nosiga ega bo
‘
lgan so
‘
zlar deb
nomlaganlar.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
184
Hozirgi zamon arab milliy tilshunosligi ba
’
zi istisnolarni hisobga olmaganda
arab tilining grammatikasi, leksikasi, semasiologiyasi (ya
’
ni suz va iboralarning
ma
’
nosi va uning
o‘
zgarishini
o‘
rganish sohasi) an
’
anaviy y
o‘
lidan ketmoqda.
Aksariyat hozirgi zamon mualliflarining asarlarida eski lingvistik an
’
ana davom
etmoqda. Jumladan, eski an
’
ana bilan universitetlarning darsliklari, xususan arab
tilshunosligi kurslarida "
هقف
ةغللا
" atamalari qo
‘
llanilmoqda. Bunday olimlar
qatoriga misrlik Abul-Voxid Vofiy,Suriyalik Muxammad Al-Muborak, iroqlik
Subxiy as Saloxlar kiradi. Ularning asarlari bayonining muxtasarligi, tilga oid
materiallarning
ayniqsa
zamonaviy
materiallarning
siyrakligi
bilan
harakterlanadi.
Bu sohadagi amaliy ishlar xam an
’
anaviy uslubdagi prinsiplarga
b
o‘
ysungan. Masalan, Genri Lammens, Ibroxim al-Yazijiy, Rofail Naxla asarlaridagi
g
o‘
ya uning Ibn Sikkat al-Hamadoniy, Abdul-Xalal Askariy, Sa
’
labiy va
boshqalarning asarlaridan foydalanganliklaridan dalolat beradi.
Xulosa
Demak har bir arab tilini
o‘
rganuvchi, agar u chinakam tarjimon b
o‘
lsa,
ushbu til haqida
o‘
z dunyoqarashi, binobarin,
o‘
ziga xos tasvir vositalariga ega
b
o‘
ladi. Tarjimonning
o‘
ziga xosligi uning qaysi mualliflar va qaysi asarlarni
o‘
z
ona tilida qayta yaratishni tanlashida ham namoyon b
o‘
ladi. Til- tarjimon uchun
matnning ideal muallifi bilan birlashishdir. Ammo bu birlashish ixtiro va
topqirlikni, empatiyani, k
o‘
rish keskinligini va izlanishni talab etadi. Bular,
albatta, asl muallifning
o‘
ziga xosligiga soya solmaydigan tarzda ijodiy
individuallikni ochib berishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxat:
1.
T.Sh.Qodirov “Arab tili leksikologiysi” Toshkent davlat sharqshunoslik
instituti 2010 B-7-15.
2. V.M.Belkin. Arabskaya leksikologiya. -M., 1975.
3. N.V.Yushmanov. Stroy arabskogo yazika. Vtoroe izdanie.
–
M.,
1994.
4. B.M.Grande. Arabskaya grammatika v sravnitelno
–
istoricheskom
osveshenii. -M., 1996.
