“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
185
LUQMON B
O‘RIXONNING “IMOM MOTURIDIY” ROMANIDA
KONFLIKT MASALASI
R
o‘
ziyeva Yulduz Qahramon qizi
ToshD
O‘
TAU Ona tili va adabiyoti ta
’
limi fakulteti 1-kurs magistranti
yruziyeva80@gmail.com
Annotatsiya.
Ushbu
maqolada
yozuvchi
Luqmon
B
o‘
rixonning
adabiyotshunoslar tomonidan falsafiy-aqidaviy roman deb e
’tirof etilgan “Imom
Moturidiy” asarida qahramonlar psixologizmining tasvirlanishida konfliktning
o‘
rni misollar vositasida ochib beriladi.
Kalit s
o‘
zlar:
konflikt, maydon nazariyasi, detal, psixologik konflikt.
Abstarct.
In this article, the role of conflict in the description of the
psychologism of the characters in “Imam Maturidi”, recognized as a philosophical
-
ideological novel by literary experts, is shown through examples.
Keywords:
conflict, Field Theory, detail, psychological conflict.
Inson hayoti muttasil t
o‘
qnashuv va ziddiyatlardan iborat. Ayni shu hayotiy
haqiqatning badiiy asarga evrilishi adabiyotshunoslikda konflikt istilohi bilan
ataladi. Konflikt badiiy asarning
o‘
qishliligini ta
’
minlovchi muhim elementlardan
biri b
o‘
lib, shaxslararo yoxud shaxs bilan jamiyat
o‘
rtasida sodir b
o‘
ladigan
t
o‘
qnashuvni anglatadi. Konflikt yozuvchiga qahramonlar ruhiyatini ochishda
katta yordam beradi. Konflikt asar qahramonining biror shaxs, jamiyat yoki
o‘
zining
o‘
y-fikrlari bilan t
o‘
qnashuvi tasviridan yuzaga keladi.
Luqmon B
o‘rixonning “Imom Moturidiy” romanida qahramonlar o‘
rtasidagi
ziddiyatlar zamirida diniy konflikt yotadi. Ushbu asarga s
o‘
zboshi yozgan
O‘
zbekiston Qahramoni Ibrohim
G‘ofurov buni quyidagicha izohlaydi: “
Muallif
o‘
z
romanida
o‘
sha zamonlar avj olgan diniy-ilmiy, ilohiy nuqtayi nazarlar juda keskin
bayon qilingan munozaralar muhiti va oqimlarini ichidan k
o‘
rsatadi, imon-e
’
tiqod
o‘
sha davr kishilari uchun qanchalar hayot-mamot qadar ahamiyatli b
o‘
lganiga
e
’
tibor qaratadi
”.
Ijodkor Abu Mansur Moturidiy, Idris Shomiy, Vosiq La
’
liy, Mastonbibi
kabilarning ruhiy dunyosini chizishda konfliktdan ustalik bilan foydalanadi. Bu
esa badiiy haqiqatning tarixiy haqiqatga muvofiqligini ta
’
minlabgina qolmasdan,
asarning
g‘
oyatda dramatizmga boyligini ham ta
’
minlaydi.
Nazariy manbalarda konflikt va uning turlari haqida bir qancha fikr va
mulohazalar berilgan. Jumladan, akademik I. Sultonning quyidagi ta
’
rifi e
’
tiborga
loyiq:
“
Konflikt badiiy asarda tasvirlangan xarakterlar, ifoda etilgan
g‘
oyalar,
kayfiyatlar kurashidir. Syujetida konflikt b
o‘
lmagan asar ta
’
sirchan b
o‘
lmaydi,
chunki unda hayotiy haqiqat yorqin va izchil tasvirlanmaydi
”.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
186
Adabiyotshunos D. Quronov badiiy asar voqelikni badiiy aks ettirgani va
uning markazida inson obrazi turgani uchun ham insonning real hayotida mavjud
t
o‘
nashuvlarning bari unda badiiy aksini topishini ta
’
kidlaydi. Shuningdek,
u badiiy konfliktning uchta turini farqlaydi:
1.
Xarakterlararo konflikt.
2.
Qahramon va muhit konflikti.
3.
Ichki (psixologik) konflikt.
“Imom Moturidiy” romanida o‘
rni bilan konfliktning uchala turi aralash
holda keladi. Masalan, Vosiq ibn Qosim
–
Abu Mansur bilan ziddiyatda b
o‘
lgan
shaxslardan biri. Hayotiy vaziyat uning Moturidiy mansub jamiyat va muhitga
nisbatan munosabatini salbiy tomonga
o‘
zgartirishga majbur etadi. Ikki
qahramonni bo
g‘
lab turgan d
o‘
stlik rishtasi Vosiq La
’
liy botinida t
o‘
xtovsiz
kurashlarni vujudga keltiradi.
K. Levinning Maydon nazariyasiga k
o‘
ra, konflikt psixik muhitda sodir
b
o‘
ladi. Levinning fikrini tizimli ravishda quyidagi formulada shakllantirish
mumkin: x (xulq-atvor), sh (shaxs) va m (muhit). Bu formula inson xulq-atvorini
anglashda muhim sanaladi. Xususan, ijtimoiy xulq-atvor ma
’
lum shaxsiyatlar va
ular yashagan muhit
o‘
rtasidagi munosabat natijasidir. Demak, inson xulq-atvori
ikkita elementning integral hosilasidir. Bu holatda muhit shaxsiy xarakterlar bilan
qorishib ketadi. U har bir insonning
o‘
tmishi, buguni va ertasiga aloqador
voqeliklardan iborat.
Luqmon B
o‘
rixon qahramonlarini
o‘
zaro,
o‘
z-
o‘
ziga va muhit bilan ziddiyatli
kurashlarda tasvirlar ekan, haq va haqiqatning mavjudligi, ezgulikning
barqarorligi va yovuzlikka jazo borligiga ishora qiladi. Bunda muallif imom
Moturidiyni konfliktlar markaziga q
o‘
yish orqali uning bosh qahramon maqomiga
munosib ekanligini bir karra tasdiqlaydi.
Abu Mansurning bolalik va
o‘
smirlik davrlaridagi
o‘
rto
g‘
i Vosiq ibn Qosim
asardagi asosiy qahramonlardan biridir. Yozuvchi romanning ilk sahifalaridayoq
uni Moturidiy obraziga qarama-qarshi q
o‘
yadi. Bu hol, ayniqsa, ularning turli
tabaqaga mansub oila farzandlari ekanligida yaqqol k
o‘
rinadi. Lekin ayni holat
dastlab ikki d
o‘
stning munosabatlariga raxna sola olmaydi. Boy va kamba
g‘
al
bolalarning
o‘
rtoq tutinishi bilan bo
g‘
liq syujetga ega b
o‘
lgan asarlar
o‘
zbek
adabiyotida talaygina. Bunga Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon”
romanidagi Anvar va Nasim obrazlarini misol qilib keltirish mumkin.
Keyinchalik oliy dargoh
–
Madrasayi Peshvozdagi domlalarning Abu
Mansurni barcha talabalardan k
o‘
ra k
o‘
proq ardoqlashlari Vosiq ibn Qosim
yuragini kuydirgan hasad olovini yondirib yuboradi. Quyidagi monologda konflikt
vositasida qahramon ruhiyati ochib be
riladi: “
Ha, men qadrdon birodarimga
hasad qilardim, buni bilganmen,
–
deya
o‘
yladi Vosiq ibn Qosim hanuz chirkin kunda
ustida besaranjom
o‘
tirarkan,
–
ammo
o‘
zimni bilma
g‘
anga olganmen. Aslida, uni
dam sayin, kun sayin yomon k
o‘
ra boshlaganmen, va lek doimo d
o‘
stona iljayib
turganmen
”.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
187
Nutqning monologik shaklida konfliktning inson ongida kechadigan turi
–
psixologik konflikt yuzaga keltiradi. Ushbu konfliktga shaxsning
o‘
ziga yoxud
ma
’
lum vaziyatga bo
g‘
liq omillar sabab b
o‘
ladi. Shaxsiy omillarga biologik va
psixologik omillar, vaziyatga bo
g‘
liq omillarga esa ijtimoiy va axloqiy omillar
kiradi. Bunday konfliktlar natijasida shaxsda umidsizlik, tushkunlik,
g‘
ayirlik,
jahldorlik singari jihatlar namoyon b
o‘
ladi.
Ayrim tuy
g‘
ular borki, inson qalbining tub-tubida yashaydi. Bunday
tuy
g‘
ularni tirik ekanligini favqulodda holatlardagina sezish mumkin. Masalan,
qozikalondan yangi hokimning imomni jazolash niyatida Moturidga ketganligi
xabarini eshitganda Vosiq ibn Qosim ruhiyatida qarama-qarshi kurashlar avj
olad
i: “
Vosiq La
’
liy o
g‘
ir, ezgin qadamlar ila madrasa tomon yurdi. U chindan-da
eshitganlaridan tashvishga tushgan edi. Dar
g‘
azab hokimning qilichi oldida
sarpoychan bosh egib turgan Abu Mansur jonlanar ekan, k
o‘
nglida
o‘
kinchmi,
shafqatmi, shunga
o‘
xshash
g‘
alati hislar bezovta
g‘
imirlab q
o‘
yardi
”. Bu esa o‘
z
navbatida qahramon qalbida mudom tirik b
o‘
lgan d
o‘
stlik tuy
g‘
usining
g‘
imirlab
q
o‘
yishidir.
Har qanday jamiyatda insonlarning turli axloqiy va ijtimoiy sifatlarga
egaligi shaxslararo ziddiyatlarga olib keladi. Shaxsning qaysi muhitda
shakllanganidan qat
’
iy nazar, u ayni paytda
o‘
zi mansub b
o‘
lgan jamiyat qonun-
qoidalariga munosabat bildirishi kerak b
o‘
ladi. Shu sababli uning qarashlari
boshqalarning fikrlash tarzi va hayotiy tutumlariga mos kelavermaydi. Ushbu
holatlar ichki konfliktga sabab b
o‘
lishi ham mumkin. Bunda inson
o‘
z e
’
tiqodiga
sodiq qolishga urinadi. Ammo muhit uni jamiyat standartlariga moslashtirishga
majbur qilmoqchi b
o‘
ladi. Konfliktning yuqoridagi k
o‘
rinishlari oilaviy
munosabatlarda ham keng tarqalgan. Axir oila turfa xarakterga ega b
o‘
lgan ikki
va undan ortiq kishidan iborat jamiyatning eng kichik b
o‘g‘
inidir.
Muallif
o‘
z asarida er-xotin
o‘
rtasida sodir b
o‘
ladigan ziddiyatli
munosabatlarni yoritishga ham harakat qiladi. Bu holat imom Moturidiy va uning
rafiqasi Mastonbibi obrazlari misolida ochib beriladi. Nikohning ilk kechasida
Mastonbibining chorbo
g‘
dagi qiz emasligini bilgan Abu Mansurning butun
vujudida ziddiyatli kurash kechadi. Uning k
o‘
nglida erlik va oshiqlik
o‘
rtasidagi
ayovsiz kurash kechadi. Natijada imom Moturidiy butun umri davomida zohiran
erlik, botinan esa oshiqlik maqomiga loyiq b
o‘
lishga urinadi.
Mastonbibining Abu Mansurga nisbatan ziddiyatli munosabati nikohdan
avval shakllangan edi. Chunki zaifgina madrasa tolibining xayolan tasavvur etgan
badavlat va baquvvat shahzodalarga
o‘
xshamasligi konfliktning boshlan
g‘
ich
nuqtasi hisoblanadi. Chimildiqdagi holat esa ushbu konfliktning kuchayishiga olib
keladi: “Bu o‘zgani xayol etgan!” –
shu
o‘
y butun vujudini tilkalab
o‘
tdi
Mastonbibining.
O‘
sha tilkalangan joyidan g
o‘
yo qonu zardob oqdi.
O‘
sha
tilkalangan vujud, mana, salkam yigirma yildirki, hanuz bitmaydi
”.
Asar markazida turuvchi qahramonlardan yana biri Idris Shomiy b
o‘
lib,
uning t
o‘
qnashuvlarga t
o‘
la hayoti muallif tomonidan ishonarli tasvirlanadi.
Otasining musulmonlar tomonidan
o‘
ldirilganligiga guvoh b
o‘
lgan yosh Aron
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
188
“Muqaddas fitna” yordamida Idrisga aylanadi. Shu kundan boshlab, u ushbu guruh
maslaklarining tar
g‘
ibotchisi va tashviqotchisi sifatida musulmon e
’
tiqodiy
qarashlariga qarshi zimdan kurasha boshlaydi. Ayni shu kurash uning Imom
Moturidiy bilan konfliktga kirishishiga sabab b
o‘ladi: “
T
o‘
satdan y
o‘
liga bir raqib
chiqqanday b
o‘
ldi. U dinda, e
’
tiqodda Abu Hanifa mazhabini mahkam tutgan,
Bo
g‘
doddagi ash
’
ariylarga maslakdosh Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad
Moturidiy edi. Uning taqvosi, obidligi, bilimdonligi tildan tilga k
o‘
chib yurardi. Idris
Shomiy ilk bor Havori amirdagi yi
g‘
inda imom Moturidiyning mahobatini,
ulu
g‘
vorligini his etgan edi
”.
Luqmon B
o‘
rixonning mahorati shundaki, u qahramonlararo ziddiyatlarni
yuzaga keltirgan sabablarni ifodalashda detallardan unumli foydalanadi. “
Detal
asarda tasvirlangan obrazning kichik bir qismi (ya
’
ni u hamisha predmetlilikni
k
o‘
zda tutadi), detallarning birikuvi natijasida
o‘
sha obraz k
o‘
z oldimizda butun
holda namoyon b
o‘
ladi
”. Masalan, roman personajlaridan biri Xolid Xalajning
Imom Moturidiy bilan ziddiyatga kirishishiga sirli maktub sabab b
o‘ladi. “Dunyoyi
dunni zer-u zabar aylashi mumkin, biroq qo
g‘
ozdagi zer-u zabarga yuzlansa, boshi
aylanib, k
o‘zi tinadi”gan Samarqand hokimi Xolid Xalaj taqdiri misolida
ilmsizlikning ulkan fojialarga olib kelishi k
o‘
rsatiladi.
Yuqorida ta
’
kidlanganidek, romanda qahramonlararo ziddiyatlar zamirida
diniy konflikt masalasi yotadi. Yunon falsafasini
o‘
zlariga maslak qilib olgan
mu
’
taziliylar mantiq ilmini z
o‘
r berib tar
g‘
ib qiladilar. Islomni t
o‘
la-t
o‘
kis
anglamagan musulmonlar ularga k
o‘
r-k
o‘
rona ergashadilar. Natijada din b
o‘
yicha
ularda nomaqbul qarashlar va savollar paydo b
o‘
ladi. Ushbu vaziyatda
mu
’
taziliylarga qarshi maydonga imom Moturidiy boshchiligidagi ahli sunna val
jamoa keladi.
Moturidiy
o‘
z nutqlaridan birida mantiq ilmi xatolar, adashishlar manbayi
ekanligini va eng muhimi, barcha murosasiz qarama-qarshiliklarning asosida
mazkur mantiq ilmi yotishini ta
’
kidlaydi. Shuningdek, mantiqni haqqa olib
boradigan yagona y
o‘
l deya hisoblagan kishilarning k
o‘
p xudolikka e
’
tiqod
qilganliklari va mushrik holda yashab
o‘
tganliklarini ham aytib
o‘
tadi.
Xulosa
o‘
rnida shuni ta
’kidlash joizki, “Imom Moturidiy” romanida
k
o‘
pincha qahramonlararo konflikt sodir b
o‘
ladi. Konfliktning ushbu turi
vositasida ijtimoiy muhit bilan shaxs ziddiyati sabablari ochib beriladi. Ba
’
zi
o‘
rinlarda qahramon ongida kechadigan t
o‘
qnashuvlar ham shaxs psixologik
holatini tasvirlashga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
I.Sulton.
Adabiyot nazariyasi
. T:
O‘
qituvchi, 2005.
2.
D.Quronov.
Adabiyotshunoslikka kirish
. T: Meros, 2004.
3.
Л.Бўрихон.
Имом Мотуридий
. Т: Адабиёт, 202
2.
4.
Rezki A. A., Sukardi W. & Iskandar.
Psychological conflict of the main
character in Paul Greengrass
’
movie “Captain Phillips”
. Journal of English
Linguistics and Literature Studies, 2022.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
189
5.
Yogi P. P.
Kurt Lewin
’
s inner conflict faced by Mr. and Mrs. Wells in Colleen
Hoover
’
s all your perfects
. Universitas Islam Negeri Maulana Malik Ibrahim Malang
In Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Sarjana Sastra (S.S),
2022.
6.
Abdul B. & Lu
’
lu
’
A.
The Psychological Conflict of Main Actor in The
Suffragette Film by Sarah Gavron Based on Kurt Lewin
’
s Perspective
. Ahmad Dahlan
International Conference Series on Education & Learning, Social Science &
Humanities (ADICS-ELSSH), 2019.
7.
Corr P. J., & Matthews, G.
The Cambridge handbook of personality
psychology
. (1. publ. ed.). Cambridge: Cambridge University Press, 2009.
