“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
227
TIL TA
’LIMINING BOSHLANGʻICH BOSQICHIDA TO‘GʻRI TALAFFUZ
K
O‘
NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH
Muxitdinova Xadicha Sabirovna,
pedagogika fanlari doktori, professor (
O‘
zDJTU)
Annotatsiya.
Mazkur maqolada ta
’
limning boshlan
g‘
ich bosqichida nutq
faoliyatining 4 asosiy turi:
o‘
qish, tinglab tushunish, gapirish va yozuvni egallash
orqali amalga oshirilshqr y
o‘
llari yoritib berilgan. Ikkinchi til ta
’
limida
o‘
qishning
t
o‘g‘
ri talaffuz qilish va gapirish k
o‘
nikmalarini shakllantirishga katta yordam
beruvchi, yozish uchun k
o‘
prik vazifasini
o‘
tovchi asosiy vosita ekanligi,
boshlan
g‘
ich ta
’
lim bosqichida
o‘
quvchilarga
o‘
zbek tilidagi nutq tovushlarini t
o‘g‘
ri
o‘
qish, nutq tovushlarini bir-biriga q
o‘
shib
o‘
qish orqali s
o‘
z hosil qilish va s
o‘
zlarni
yaxlit holda
o‘
qishni puxta
o‘
rgatish tilni toza talaffuz bilan aksentsiz egallashga
shart-sharoit yaratishi haqida fikr yuritiladi.
Kalit s
o‘
zlar:
o‘
zbek tili, k
o‘
nikma, malaka,
o‘
qish, tinglab tushunish, gapirish,
yozuv, harf, tovush.
Ma
’
lumki, har qanday tilni
o‘
rganish nutq faoliyatining 4 asosiy turi:
o‘
qish,
tinglab tushunish, gapirish va yozuvni egallash orqali amalga oshiriladi.
Til
o‘
rganuvchilarning muayyan tilni
o‘
rganish davrida egallagan k
o‘
nikmalari va
olgan bilimlarini amaliy nutqiy faoliyatda mustaqil ravishda q
o‘
llay olish
qobiliyati esa nutqiy malakani hosil qilishga yordam beradi. I.A.Zimnyaya
ta
’rificha, “malaka mashqlar natijasida harakatlarning yuqori mukammallikka
erishuvi va nutqiy jarayonlarning avtomatlashuvidir” [1
, 142]. Demak,
shakllantirilgan k
o‘
nikmalarni nutq jarayonida erkin q
o‘
llay olish qobiliyati
malaka b
o‘
lib, nutqiy k
o‘
nikmalarni malaka darajasigacha
o‘
sib borishi soddadan
murakkabga, osondan qiyinga qarab bosqichma-bosqich amalga oshirib boriladi.
Til ta
’
limining boshlan
g‘
ich bosqichida nutq tovushlarini t
o‘g‘
ri talaffuz
qilish k
o‘
nikmalarini shakllantirish asosiy talablardan biri b
o‘
lib, bunda avvalo
t
o‘g‘
ri
o‘
qish k
o‘
nikmasini shakllantirishning ahamiyati katta.
O‘
qishning
b
o‘g‘
inlab
o‘
qish, ichida
o‘
qish, ovoz chiqarib
o‘
qish, ifodali
o‘
qish, j
o‘
r b
o‘
lib
o‘
qish
o‘
qish kabi turlari mavjud b
o‘
lib, ular bosqichma bosqich
o‘
quvchilarga singdirib
boriladi.
O‘
qish faoliyatining ilk bosqichi, albatta,
o‘
rganilayotgan til alifbosidagi
harflarni yakka holida to
‘g‘
ri talaffuz me
’
yorlariga rioya qilgan holda
o‘
qish b
o‘
lib,
o‘
qituvchi har bir
o‘
quvchiga harflarni yakkama-yakka
o‘
qitish, shuningdek,
butun sinf jamoasiga birgalikda talaffuz qildirish orqali nutq tovushlarini o
g‘
zaki
talaffuz qilish k
o‘
nikmalarini shakllantirib boradi. Bunda, yuqorida qayd etib
o‘
tilgan, b
o‘g‘
inlarga ajratib
o‘
qish, hijjalab
o‘
qish, ovoz chiqarib
o‘
qish
o‘
quvchilarda aynan t
o‘g‘
ri talaffuz me
’
yorlarini shakllantirib borilishiga xizmat
qiladi. Shakllantirilgan k
o‘
nikmalar harflarning yozma shakllarini yozdirish orqali
mustahkamlab boriladi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
228
Boshlan
g‘
ich ta
’
lim bosqichida
o‘
quvchilarga
o‘
rganilayotgan tildagi nutq
tovushlarini t
o‘g‘
ri
o‘
qish, nutq tovushlarini bir-biriga q
o‘
shib
o‘
qish orqali s
o‘
z
hosil qilish va s
o‘
zlarni yaxlit holda
o‘
qishni puxta
o‘
rgatish tilni toza talaffuz bilan
aksensiz egallashga shart-sharoit yaratadi.
O‘
qish yangi s
o‘
zlarni
o‘
zlashtirishga
va s
o‘
z boyligini oshirishga, shuningdek, s
o‘
zlarni birlashtirib gap va jumlalar tuza
olish k
o‘
nikmalarini shakllantirishga ham yordam beradi.
O‘
qish va yozish faoliyatlari orqali olingan bilimlardan tinglab tushunish va
gapirishda samarali foydalaniladi.
O‘
qish faoliyati axborot-ma
’
lumot olish,
dunyoqarashni kengaytirish hamda s
o‘
z boyligini k
o‘
paytirib borishda ahamiyati
nihoyatda katta. M. Gulamova
o‘
z tadqiqot ishida tinglab tushunishdagi asosiy
qiyinchiliklardan biri
–
bu lingvistik qiyinchiliklar ekanligini, tinglab tushunishni
muvaffaqiyatli amalga oshirishda va qiyinchiliklarni bartaraf etishda
o‘
qish va
yozishni integratsiyalashtirib
o‘
tish muhim hisoblanishini ta
’
kidlaydi [3, 35-36].
Tinglash va tushunish bir vaqtda sodir b
o‘
ladigan jarayon b
o‘
lib, mazmunni
а
nglab olish uchun
o‘
quvchi leksik va grammatik bilimlarga ega b
o‘
lishi talab
etiladi, ushbu bilimlar es
а o‘
qish va yozish
о
rqali sodir b
o‘
ladi. Bu jarayonda
o‘
qishning amaliy ahamiyati katta b
o‘lib, xususan, “Alifbo”ni o‘
rganish bosqichida
o‘
quvchilar har bir nutq tovushining bosh va kichik harf shakli, harflarning bosma
va yozma shakllari bilan tanishtiriladi. Aynan shu bosqichda
o‘
quvchilarda
tovushlarning harfiy belgilarini tanish, harflarni va s
o‘
zlarni
o‘
qituvchi bilan
birgalikda talaffuz qilish, nutq tovushlarining katta va kichik shakllarini yozish,
yakka holda va s
o‘
z ichida bir-biriga q
o‘
shib
o‘
qish k
o‘
nikmalari shakllantiriladi.
Bu jarayonda
o‘
qishning amaliy ahamiyati juda katta b
o‘
lib,
o‘
quvchilar aynan
o‘
qish vositasida harflarni bir-biriga q
o‘
shib talaffuz qilishni
o‘
rganadilar.
Metodist olim R.Y
o‘
ldoshev
o‘
zbek tili darslarida
o‘
quvchilarda s
o‘
z va s
o‘
z
shakllarini xato talaffuz qilish, s
o‘
z ur
g‘
usini not
o‘g‘
ri q
o‘
yish, s
o‘
zlami
sintagmalarga birlashtirib aytish k
o‘
nikmalarini shakllantirishga jiddiy e
’
tibor
qaratilmasligi provard oqibatda gapirish k
o‘
nikmalarining yaxshi rivojlanishiga
katta t
o‘
siq b
o‘
lib kelayotganini alohida ta
’
kidlaydi. Matn ustida ishlash
bosqichida rusiyzabon
o‘
quvchilar matndagi s
o‘
z va s
o‘
z shakllarini talaffuz
xatolari bilan
o‘
qiganlarida, chunonchi, ba
’
zi tovushlar talaffuzida xatolarga y
o‘
l
q
o‘
yganlarida
o‘
qituvchining bu holatga jiddiy qaramasligi, darhol
o‘
qish
texnikasini
o‘
rgatish topshiriqlari ustida ishlamasligi, bunga dars vaqti ham
imkon bermasligi tufayli talaffuz xatolari
o‘
quvchilar nutqiga singib ketganligi, bu
esa ketganligi keyinchalik talaffuz xatolarini tuzatish uchun katta kuch sarflashga
olib kelishini uqtiradi. Uning fikricha, talaffuz xatolari ayrim tovushlar talaffuzi
ustida yetarli ish olib borilmasligi tufayli barqarorlashadi. Chunki
o‘
zbek tili
darslarida, odatda, yangi tovush qatnashgan s
o‘
zlar
o‘
quvchilarga bir martadan
ayttiriladi, xolos
[3, 11].
O‘
qishning b
o‘g‘
inlab
o‘
qish, ichida
o‘
qish, ovoz chiqarib
o‘
qish, ifodali
o‘
qish, j
o‘
r b
o‘
lib
o‘
qish
o‘
qish kabi turlari mavjud b
o‘
lib, ular bosqichma bosqich
o‘
quvchilarga singdirib boriladi.
O‘
qish faoliyatining ilk bosqichi, albatta,
o‘
rganilayotgan til alifbosidagi harflarni yakka holida t
o‘g‘
ri talaffuz me
’
yorlariga
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
229
rioya qilgan holda
o‘
qish b
o‘
lib,
o‘
qituvchi har bir
o‘
quvchiga harflarni yakkama-
yakka
o‘
qitish, shuningdek, butun sinf jamoasiga birgalikda talaffuz qildirish
orqali nutq tovushlarini o
g‘
zaki talaffuz qilish k
o‘
nikmalarini shakllantirib boradi.
Shakllantirilgan k
o‘
nikmalar harflarning yozma shakllarini yozdirish orqali
mustahkamlab boriladi.
O‘
qishga
o‘
rgatishning ilk davrida harflarni ayrim holda t
o‘g‘
ri
o‘
qish va bir-
biriga q
o‘
shgan holda b
o‘g‘
inlab
o‘
qish, keyin esa asta-sekin s
o‘
zga birlashtirib
o‘
qishga alohida e
’
tibor qaratilsa, keyingi bosqichlarda tezroq
o‘
qish, ur
g‘
uni
t
o‘g‘
ri q
o‘
ygan holda
o‘
qish, ifodali
o‘
qish k
o‘
nikmalariga diqqat qilinadi. Dastlabki
k
o‘
nikmalarni shakllantirishda nutq tempi nazarda tutilmasligi, e
’
tibor aynan
t
o‘g‘
ri
o‘
qishga qaratilishi kerak. Keyingi bosqichlarda esa b
o‘g‘
inlarni bir-biriga
q
o‘
shish jarayonini asta-sekin tezlashtirib borish orqali
o‘
quvchilarda s
o‘
zlarni
yaxlit holda
o‘
qish k
o‘
nikmasi shakllantiriladi.
O‘
qish jarayonida tezlikni oshirib
borish gapirish k
o‘
nikmasining shakllanishiga ham yordam beradi. Shu bois
o‘
qish darslarida kichik matnlarni
o‘
qish jarayonida s
o‘
z birikmalari va gaplarni
b
o‘g‘
inlab
o‘
qish
o‘
qish usuli samara bermaydi.
K
o‘
rinadiki, ikkinchi til ta
’
limida (chet tillar, hatto ona tili ta
’
limida ham)
o‘
qish t
o‘g‘
ri talaffuz qilish va gapirish k
o‘
nikmalarini shakllantirishga katta
yordam beruvchi, yozish uchun k
o‘
prik vazifasini
o‘
tovchi asosiy vosita
hisoblanadi. Aynan boshlan
g‘
ich ta
’
lim bosqichida
o‘
quvchilarga
o‘
zbek tilidagi
nutq tovushlarini t
o‘g‘
ri
o‘
qish, nutq tovushlarini bir-biriga q
o‘
shib
o‘
qish orqali
s
o‘
z hosil qilish va s
o‘
zlarni yaxlit holda
o‘
qishni puxta
o‘
rgatish tilni toza talaffuz
bilan aksentsiz egallashga shart-sharoit yaratadi.
O‘
qish yangi s
o‘
zlarni
o‘
zlashtirishga va s
o‘
z boyligini oshirishga, shuningdek, s
o‘
zlarni birlashtirib gap
va jumlalar tuza olish k
o‘
nikmalarini shakllantirishga ham yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro
‘
yxati:
1.
Зимняя И.А. Психологические аспекты обучения говорению на
иностранном языке.
–
Москва:
МГУ, 1998
.
–
С.142
.
2. Gulyamova M. Ingliz tilini
o‘
qitishda talabalar kommunikativ
kompetensiyasini rivojlantirishga integrativ yondashuv: Ped. fan.... falsafa dokt.
diss (PhD).
–
Toshkent, 2019. 35-36-betlar.
3. Y
o‘
ldoshev R.A. Ta
’
lim rus tilida olib boriladigan maktablarda
o‘
zbek tilini
о’
qitish metodikasi.
–
Toshkent:
O‘
zPFITI, 2015.- 11-b.
4. Muxitdinova X.S.
O‘
zbek tilini
o‘
qitishning ilmiy-metodik asoslari
(monografiya).
–
Toshkent: VNESHINVESTPROM, 2021.
–
147-148-betlar.
