“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
414
GI DE MOPASSAN ASARLARI TARJIMALARIDA RANGLAR
VOSITASIDA HOSIL B
O‘
LGAN FRAZEOLOGIZMLARNING LEKSIK-
SEMANTIK XUSUSIYATLARI
Hojiyeva Gulchehra Salimovna,
BuxDU Fransuz filologiyasi kafedrasi katta
o‘
qituvchisi, filologiya fanlari b
o‘
yicha
falsafa doktori (Phd)
Xamdamov Temur Doniyor
o‘g‘
li,
Buxoro davlat universiteti 4-kurs talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada frazeologik birliklarning tilshunoslikda
tutgan
o‘
rni, xususan, ranglar vositasida hosil b
o‘
lgan frazeologizmlarning
yasalishidagi leksik-semantik
o‘
ziga xosliklar fransuz adibi Gi de Mopassanning
“Bel Ami”
romani va uning I.
G‘
afurov tomonidan qilingan tarjimasi (
“Azizim”
)
asosida aniqlangan iboralardagi qiyosiy-cho
g‘
ishtirma xususiyatlar ikki noqardosh
til: fransuz va
o‘
zbek tillari misolida tahlil etilgan.
Kalit s
o‘
zlar.
Frazeologik birlik
,
ibora, quloqlarigacha qizarib ketmoq,
à
l
’
oeil noir, rougit jusqu
’
aux oreilles, la figure rose.
Аннотация.
В данной статье рассматривается роль фразеологизмов
в лингвистике, в частности, лексико
-
семантические особенности
образования
фразеологизмов,
образованных
с
помощью
цвета,
анализируются
сравнительно
-
сопоставительные
особенности
словосочетаний, определяемые
на основе двух неродственных языков:
французского и узбекского на основе
перевода
романа французского
писателя Ги де Мопассана «Bel ami»
(«Милый друг»
–
«Aзизим»)
.
Ключевые слова.
Фразеологизм, словосочетание, краснеть до ушей,
à
l
’
oeil noir, rougit jusqu
’
aux oreilles, la figure rose.
Annotation.
This article analyzes the peculiarities of the lexical-semantic
nature of phraseological units, particularly those formed through color expressions.
The comparative characteristics of phraseological features are examined through
the example of the novel "Bel Ami" by the French writer Guy de Maupassant and its
translation into Uzbek by I.
G‘
afurov ("Azizim").
Key words:
phraseological unit, expression, turning shy with ears burning,
à
l
’
oeil noir, rougit jusqu
’
aux oreilles, la figure rose.
Ma
’
lumki, frazeologizmlar ikki va undan ortiq s
o‘
zlarning tur
g‘
un
birikmasidir. Ular tilshunoslikda frazeologizm, frazeologik yoki tur
g‘
un ibora,
frazeologik birikma va ibora kabi bir nechta nomlar bilan ataladi. Frazeologik
birlik (keyingi
o‘
rindarda: FB)lar obrazlilik va ekspressivlikni vujudga keltiruvchi
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
415
murakkab vositalar b
o‘
lib, ular badiiy, siyosiy, publitsistik matnlarning ifodaviy
ta
’
sirchanligini oshirishga xizmat qiladi, shuning uchun ham iboralarni
o‘
rganish
stilistikada muhim ahamiyat kasb etadi.
Fransuz adabiyotida betakror ijodi bilan munosib
o‘
ringa ega adib Gi de
Mopassanning “Bel Ami” (“Azizim”) romani nafaqat o‘
tkir syujeti, balki personajlarning
hayotiyligi, badiiy tasvir vositalarining g
o‘
zalligi, xususan iboralardan
o‘
rinli
foydalanilganligi bois jahon adabiyotining nodir durdonalari sirasidan joy olgan.
Tilshunoslikda asar matni
–
kontekst xususiyati tarjimon uchun tayanch
nuqta hisoblanib, tarjimonning qaysi usul yoki vositadan foydalangani ham
shunda aniqlanadi, demak tarjimani tadqiq etish va baholashda bu asosiy me
’
zon
b
o‘
la oladi. Mazkur me
’
zonga tayangan holda tadqiqot davomida Gi de
Mopassanning “Bel Ami” (“Azizim”) asar
i kontekstidan olingan ranglar vositasida
yasalgan bir necha FBlar va ularning tarjimada berilishi yuzasidan qiyosiy tahlil
amalga oshirildi. Quyida ana shu tahlildan namunalar havola etiladi:
1.
Asliyatda: C
’était
une grosse brune
à la chair blanchie par la pâte,
à
l
’
oeil noir,
allongé, souligné par le crayon, encadré
sous des sourcils énormes
et factices.
O‘
zbek tilida: Xotin
lobar, sochlari qora
,
k
o‘
zlariga surma tortgan
,
qoshlarini payvasta qilib b
o‘
yagan,
yuzlariga upa-elik surib olgandi
.
Ushbu misolda uch
xil (“brune”
-jigar rang
, “blanc”
-oq
va “noir”
-qora) rang
bir gapda ishtirok etib, shulardan faqat ikkitasi ibora hosil qilmoqda. Fransuz
tilidagi
“une grosse brune”
iborasi
o‘zbek tilida “lobar, sochlari qora” tarzida
o‘
giriladi va bunda faqat fransuz tilidagi misol FB b
o‘
la oladi, iboradag
i “brune”,
ya
’ni “jigar rang” kontekstda “sochlari qora” ma’
nosini ifodalab kelmoqda.
“À l’
oeil
noir”
iborasi esa
o‘zbek tilida “ko‘zlariga surma tortgan”
tarzida berilgan b
o‘
lib,
iboralar asosida bitta obraz yotadi
–
“qora ko‘z”.
Ta
’
kidlash joizki, sinonimik boylik jamiyat taraqqiyotining har bir jabhasidagi
madaniyat taraqqiyotini, uning etnik va estetik qimmatini, ma
’
naviy ehtiyojini, badiiy
janrlarning
o‘
ziga xos xususiyatlarini
o‘zida aks ettiradi. “Azizim” romanidan olingan
quyidagi misollarda ham sinonimiyaning yorqin namunasini k
o‘
ramiz:
2.
Asliyatda:
Il rougit jusqu
’
aux oreilles
, ne sachant plus que dire.
O‘
zbek tilida: Dyurua nima deb javob berishini bilmay
qizarindi
.
3.
Asliyatda: Il
avait
rougi jusqu
’
aux cheveux
.
O‘
zbek tilida: Dyuruaning
lavlagisi chiqib ketdi
.
2 va 3-misollarga asoslanib, bir FBning turli xil shakllarga egaligi bir qancha
yangi iboralar paydo b
o‘
lishiga olib keladi. Shundan kelib chiqib, yuqoridagi
iboralarni FBlarning variantlari deb emas, balki aslida bir xil obraz yotadigan va
bir xil semantik ma
’
noli sinonim frazeologizmlar deb atash mumkin. Mazkur
o‘
rindagi barcha iboralar rangga oid s
o‘
zlar bilan hosil qilingan va aytish joiz,
faqatgina fransuz tilidagi FBlar inson tana a
’
zolari (quloq, soch) bilan ifodalangan.
O
‘
zbek tilidagi 1-ibora
“qizarinmoq” fe’
li bilan yasalgan b
o‘
lib, bizningcha, ushbu
o‘rinda “qulog‘igacha qizarib ketmoq” FBi qo‘
llansa, gapdagi uslubiy b
o‘
yoqdorlik
yanada ortgan b
o‘
lar edi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
416
3-misoldagi iboraning benihoya kuchli obrazlilikka asoslangan hamda
qizarmoq
fe
’
li
o‘
rnida metaforik ibora
–
lavlagisi chiqib ketoq
dan foydalanilganligi
o‘
zbek tarjimonining yuksak mahoratidan dalolat beradi.
4.
Asliyatda: Laurine courait mintenant, s
’abandonnait tout à fait au plaisir
de ce jeu nouveau et,
la figure rose
, elle se précipitait d’un grand élan d’
enfant
ravie, à chacune des fuites, à chacune des ruses, à chacune des feintes de son
compagnon.
O‘
zbek tilida: Yangi
o‘
yinga qiziqib qolib,
loladay qizarib ketgan
Lorina endi
xonani chir aylanib quvalar, charchoq nimaligini bilmas, Dyuruaning sh
o‘
xliklari,
ayyorliklari, aldoqchiliklarini k
o‘
rib xonani boshiga k
o‘
tarib qah-qah urardi.
Mazkur
o‘
rinda ham
o‘
zbek tilidagi frazeologizm fransuz tilidagi iboraga
monand
o‘
girilgan, deyish mumkin. Ayniqsa,
o‘
zbek tilidagi FB metaforik usulda
tarjimaga tortilgan va rang vositasida holatga ishora qiladi. Garchi
rose
–
pushti
rang
ma
’
nosiga ega b
o‘
lsa-da,
o‘
girmada
qizil
rangni ifodalab kelganligi, ikki xil
rangning tarjimalarda ba
’
zan vazifadosh b
o‘
lishi mumkinligini k
o‘
radi.
Badiiy s
o‘
z ustalari juda k
o‘
p hollarda ma
’
lum stilistik maqsadlarni k
o‘
zda tutib,
o‘
z asarlarida badiiylikni kuchaytirish uchun FBlarni ularning ma
’
nosiga mos
kelmaydigan matnlarda q
o‘
llaydilar, natijada tur
g‘
un ma
’
noli frazeologizmlar
kontekstda
o‘
z ma
’
nosini
o‘
zgartiradi
–
kontekstual ma
’
no kasb qiladi. Masalan,
Avoir
le (du) noir (être dans ses noirs)
–
“
cheksiz qay
g‘
uda b
o‘
lmoq, tushkun kayfiyatda
b
o‘
lmoq, yomon kayfiyatda b
o‘lmoq” fe’
llari asosida fikrimizga izoh beramiz.
5.
Asliyatda: Il reprit:
–
Qu
’
importe, d
’ailleurs, un peu plus ou un peu moins de génie, puisque tout
doit finir!...
–
Vous avez du noir,
aujourd
’hui, cher maître
.
O‘
zbek tilida: U davom etdi:
–
Shunisi ham borki,
–
deb davom etdi u,
–
sening talanting bormi, y
o‘
qmi
–
baribir emasmi, oxiri hammasi y
o‘
q b
o‘
ladi!
–
Bugun
kayfiyatingizning mazasi y
o‘
q,
muhtaram ustoz.
O‘
zbek tilidagi
kayfiyatingizning mazasi y
o‘
q
frazeologizmini
negadir
tushkun kayfiyatdasiz
shaklida berilsa, ham uslubiy jihatdan, ham mazmunan
t
o‘g‘
ri tarjima amalga oishirilgan b
o‘
lar edi. Chunki
mazasi y
o‘
q
birikmasini
uslubiy jihatdan
so
g‘
ligining mazasi y
o‘
q, topish-tutishi (daromadi)ning mazasi
y
o‘
q
kabi FBlarda q
o‘
llash
o‘
rinlidir. Garchand bu holat frazeologik normaning
buzilishi b
o‘
lsa-da, keltirilgan
o‘
girma
o‘
ziga xos tarzda kerakli ma
’
noni ifodalay
olgan hamda frazeologizmlarni individual (
o‘
ziga xos)
o‘
xshatish (tilda faqat
yozuvchining
o‘
zigagina tegishli b
o‘
lgan, qiyoslash usuli)ga
misol b
o‘
ladi.
Xulosa
o‘
rnida frazeologik birliklarlarning tarkibida nechta s
o‘
z ishtirok
etishidan qat
’
iy nazar, ular yagona umumiy ma
’
noga birlashadi va emotsional-
ekspressivlikni ifodalaydi. Agar erkin s
o‘
z birikmalari nutq davomida yaratilsa,
tur
g‘
un s
o‘
z birikmalari, ya
’
ni iboralar nutq davomida yaratilmay, tayyor holda
q
o‘
llaniladi. Ular ba
’
zan s
o‘
zga, s
o‘
z birikmasiga va ba
’
zan butun bir gapga teng
ma
’
noni anglatishi yoki shu birliklar bilan ifodalanishi mumkin.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
417
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Hojiyeva G.S. San
’
atga oid terminlarning leksik-semantik va milliy-
madaniy tahlili (fransuz va
o‘
zbek tillari misolida). Falsafa doktori (PhD)
dissertatsiyasi.
–
Buxoro, 2023.
2.
Mamatov A.E. Hozirgi zamon
o‘
zbek adabiy tilida leksik va frazeologik
norma muammolari. Fil.f.dok...dis.: 10.02.02.
O‘
zb.FA Tilshunoslik instituti,
–
Toshkent, 1991.
3.
Mopassan Gi de. Hayot. Azizim. Novellalar. I.
G‘
afurov tarj.,
G‘
.
G‘
ulom
nomidagi adabiyot va san
’
at nashriyoti,
–
Toshkent, 1987.
4.
O‘
rmonova N.M. Tarjimada tarixiy-arxaik leksikani aks ettirish
prinsiplari va tarjima aniqligi. Filol.f.nom.diss.
–
Toshkent, 2008.
5.
Suvonova N.N. Frazeologiyaning sistem-satx birligi sifatidagi talqini
(fransuz tili materialida) fil.f.nom.disser.
–
Toshkent, 2008.
6.
Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. –
Москва, 1964.
7.
Maupassant Guy. Bel-Ami.
–
Москва
,
ВШ
, 1981.
8.
Hojiyeva G.S. Linguvoculary Properties Of Art Terms (On The Example Of
French And Uzbek Languages). International Journal of Progressive Sciences and
Technologies (IJPSAT). ISSN: 2509-0119. Vol. 25 No. 1. February 2021, pp. 09-15
http://ijpsat.es/index.php/ijpsat/article/view/2746
9.
Gulchehra Hojiyeva. NATIONAL IDENTITY AND LINGUISTICAL
ANALYSIS OF TRANSLATION OF ART TERMS IN UZBEK LANGUAGE. Journal of
Contemporary Issues in Business and Government. P-ISSN: 2204-1990. Vol. 27,
No. 2, 2021. Pages 1651-1660. DOI: 10.47750/cibg. 2021.27.02.174
https://www.cibgp.com/article_9597.html
10.
Hojiyeva G.S. “San’at” terminining fransuz va
o
‘
zbek tili lu
g‘
atlari asosida
lingvo-madaniy tahlili. Qiyosiy adabiyotshunoslik, cho
g‘
ishtirma tilshunoslik va
tarjimashunoslik: muammo, yechim va istiqbollar.
–
Buxoro, 2021.
–
B.62-68.
https://sCHolar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=LFhC4PMA
AAAJ&citation_for_view=LFhC4PMAAAAJ:Tyk-4Ss8FVUC
11.
Hojiyeva, G. (2023). FRENCH SHIFONEMAS IN THE ARTISTIC FIELDS.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 36(36).
12.
Hojiyeva, G. (2023). ФРАНЦУЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДАГИ CАНЪАТ
ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ ТАҲЛИЛИ. ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 36(36).
13.
Salimovna, H. G. (2022). In the Translation of Language Units of Art
Lexico-Semantic Properties (on the Example of French and Uzbek). Indonesian
Journal of Innovation Studies, 18.
14.
Hojiyeva,
G. (2022). ЛЕКСИКО
-
СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ПЕРЕВОДА ЯЗЫКОВЫХ ЕДИНИЦ ИСКУССТВ (на примере французского и
узбекского языков). ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 19(19).
15.
Hojiyeva, G. (2020).
ТЕ
RMINOLOGIYA VA TERMINLARNING MILLIY-
MADANIY TADQIQI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 1(1).
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
418
16.
Hojiyeva, G. (2023). DUNYO TILSHUNOSLIGIDA “TERMINOLOGIYA VA
TERMIN” TUSHUNCHALARINING VUJUDGA KELISH OMILLARI. ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 36(36).
17.
Hojiyeva, G. (2023). ФРАНЦУЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДАГИ CАНЪАТ
ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ ТАҲЛИЛИ. ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 36(36).
18.
Hojiyeva, G. (2021). SAN
’
AT, XUSUSAN, MUSIQAGA OID
TERMINLARNING LEKSIK-SEMANTIK HAMDA MILLIY-MADANIY TAHLILI
(fransuz va o
‘
zbek tillari misolida).
ЦЕНТР
НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ
(buxdu.
uz), 8(8).Bahriddinovich Murtazoyev Shahobiddin. “The Spiritual Heritage of Abu
Hafs Umar Suhrawardi and its significance for the Contemporary World”.
Central
Asian Journal of Social Sciences and History 2.3 (2021): 53-60.
19.
Baxriddinovich
Murtozayev
Shahobiddin.
“Shihabuddin
al
-
Suhrawardi
’s views on sufism and his scientific heritage in central asia”.
American
Journal of Social and Humanitarian Research 3.6 (2022): 110-116.
20.
Khamdamovna, J. M. (2023). PSYCHOLOGISM IN THE IMAGE OF A
WOMAN IN THE WORKS OF GUY DE MAUPASSANT AND ABDULLA QAHHOR.
Finland International Scientific Journal of Education, Social Science & Humanities,
11(5), 490-498.
21.
Khamdamovna, J. M. (2023). In the Works of Guy De Maupassant and
Abdullah Qahhor Tragedy in the Image of a Woman. INTERNATIONAL JOURNAL
OF LANGUAGE LEARNING AND APPLIED LINGUISTICS, 2(3), 71-75.
