“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
469
“BLANC” –
“OQ”
RANG VOSITASIDA HOSIL B
O‘
LGAN FE
’
LLI
FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING LINGVISTIK XUSUSIYATLARI
Hojiyeva Gulchehra Salimovna,
BuxDU Fransuz filologiyasi kafedrasi katta
o‘
qituvchisi, filologiya fanlari b
o‘
yicha
falsafa doktori (Phd)
Shirinova Gulsanam Luqmon qizi,
Buxoro davlat universiteti 4-kurs talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada zamonaviy fransuz tilida fe
’
l s
o‘
z turkumi
vositasida hosil b
o‘
lgan frazeologik birliklarning ma
’
no xususiyatlari, ranglar
vositasida yasalgan frazeologizmlarning gap mazmunini kuchaytirishdagi
ahamiyati, xususan, “blanc” –
“oq”
rang ishtirokida hosil b
o‘
lgan iboralarning
leksik-semantik
o‘
ziga xosligi ularning
o‘
zbek tilidagi tarjimalari asosida
o‘
xshash
va farqli jihatlariga k
o‘
ra qiyosiy-cho
g‘
ishtirma tahlil etilgan.
Kalit s
o‘
zlar.
Ranglar vositasida yasalgan ibora, fe
’
lli
frazeologik birlik
,
oq
y
o‘
l tilamoq, o
g‘
ziga talqon solmoq, voir tout en blanc, montrer patte blanche,
laisser une marge blanche
Аннотация.
В данной статье рассматриваются семантические
особенности фразеологизмов, образованных с помощью глаголов в
современном французском языке, значение выражений, выполненных с
помощью цветов, в усилении содержания предложения, в частности,
лексическая особенность
фразеологизмов, образованных с участием цвета
«blanc» –
«белый» сравнивается и анализируется смысловая специфика их
сходства и различия на основе их узбекских переводов.
Ключевые слова.
Фраза, составленная с помощью цветов,
фразеологизм с глаголом, пожелать хорошего пути, молчать, voir tout en
blanc, montrer patte blanche, laisser une marge blanche
Annotation.
This article analyzes the linguistic characteristics of
phraseological units formed through the prism of contemporary French verb
conjugation, emphasizing the significance in conveying meaning through colors,
particularly exploring lexical-semantic peculiarities of expressions involving the
color "blanc" (white). The study delves into comparative and contrastive analysis of
these expressions based on their lexical-semantic features, drawing parallels and
distinctions in their Uzbek translations.
Key words:
expressions formed through color associations, verbal
phraseological units, wishing safe travels, to hold one
’
s tongue, voir tout en blanc,
montrer patte blanche, laisser une marge blanche
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
470
Zamonaviy fransuz tilida fikrning eng nozik tomonlarini leksik-semantik
xususiyatlariga k
o‘
ra ifodalashda otli, olmoshli, ravishli, predlog va bo
g‘
lovchili
iboralar bilan birgalikda fe
’
lli iboralardan ham unumli foydalaniladi.
Frazeologizmlar ichida fe
’
lli frazeologik birlik (bundan keyin
–
FB)lar katta
miqdorni tashkil etadi. Buni zamonaviy fransuz tilidagi
o‘
rtacha har ikki FBdan
biri fe
’
lli FB ekanligidan ham payqash mushkul emas.
Sodda fe
’
llar vositasida yasalgan iboralar umumiy fransuz tili gap
qurilishida muhim
o‘
rin egallaydi. Ularning ko
‘pchiligi être, avoir, faire, mettre,
prendre kabi fe
’
llar yordamida yasaladi. Bunday holatda fe
’
llar gapda alohida
emas balki,
o‘
zi birikkan s
o‘
z bilan birgalikda gap b
o‘
lagi vazifasini bajaradi.
Substantiv, ravishli FBlardan farqli ravishda fe
’
lli iboralar leksik-grammatik
jihatdan boshqa turdan hosil ham b
o‘
lmaydi va boshqa turdagi FBlarga asos ham
b
o‘
lolmaydi. Fe
’
lli frazeologizmlar boshqa s
o‘
z turkumlari bilan yasalgan shu
turdagi birliklardan farqli, tarkibida albatta fe
’
l ishtirok etishi bilan
xarakterlanadi. Bunda iboralar tarkibidagi fe
’
l aksar holatlarda birinchi
o‘
rinda,
kamdan-kam hollarda esa ikkinchi
o‘
rinda joylashgan b
o‘
ladi.
Fransuz tilida ranglar vositasida hosil b
o‘
lgan FBlar tarkibida ham yuqorida
nomlari keltirilgan fe
’
llar yordamida yasalgan iboralar k
o‘
pchilikni tashkil qiladi.
Bunday iboralarga quyidagilarni misol keltirish mumkin:
1.
être (se mettre, se trouver) dans de beau (de jolis, de mauvais, de vilains)
draps blanc
–
noqulay ahvolda qolmoq, xijolatli, mushkul vaziyatga tushmoq;
2.
être dans le noir
–
dom-daraksiz y
o‘
qolmoq;
3.
être en noir
–
azada yurmoq, aza tutmoq;
4.
être (couché) sur des roses –
hayot lazzatlaridan bahra olmoq;
5.
faire du marché noir –
olib-sotarlik, chayqovchilik qilmoq.
Fe
’
lli FBlar yasalishi jarayonida
à, en, de
predloglarining tilda keng
q
o‘
llanilishi haqidagi mulohaza Z.N.Levit tomonidan hozirgi fransuz tili FBlari
tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi turli xil s
o‘
zlarning q
o‘
llanilish darajasini tahlil
qilish orqali
o‘
z isbotini topgan.
Z. Levitning fikrlarini M.S.Guricheva tomonidan bildirilgan quyidagi xulosa
ham tasdiqlaydi: “Fransuz tilidagi
à
va
de
predloglari qadimdan keng tarqalgan
b
o‘
lib, k
o‘plab semantik munosabatlarni ifodalovchi predloglar hisoblanadi”.
Ma
’
lumki, FBlar obrazlilikni, ekspressivlik va emotsionallikni aks ettiruvchi
muhim voasitalar b
o‘
lib, ular badiiy asar matnining ifodaviy ta
’
sirchanligini
oshirishga xizmat qiladi, xususan, ranglar vositasida hosil b
o‘
lgan FB (bundan
keyin
–
RVHBFB)lar ham.
Biz tadqiq etayotgan RVHBFBlarning ham asosiy qismini fe
’
lli iboralar
tashkil etadi. Tadqiqot davomida mavzuga mos misollar jamlanib, quyida ana shu
misollar ichidan rang bilan bo
g‘
liq fe
’
lli iboralar tahlil qilindi.
Ta
’
kidlash joizki,
oq rang
hayotimizda eng k
o‘
p q
o‘
llaniluvchi ranglardan
biridir. Birgina “Blanc” (“Oq” rang) vositasida hosil bo‘
lgan FBlarni qiyosiy
o‘
rganib, ularning q
o‘
llanilishida quyidagi
o‘
ziga xosliklarni kuzatish mumkin.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
471
Masalan:
1.
“Voir tout en blanc”
–
“hamma narsani yaxshi qiyofada
k
o‘rmoq”,
“hamma narsaning yaxshi tomonini ko‘rmoq”
iborasi optimist
odamlarga nisbatan q
o‘
llaniladi.
Asliyatda:
M. de Chevreuse, toujours équanime, toujours éspérant, toujours
voyant tout en blanc
, essaya de nous prouver, par ses raisonnements de
physique et de mé
decine, qu
’il y avait plus à espérer qu’à craindre…
Tarjimada: Har doim xotirjam, orzu qilishdan t
o‘
xtamaydigan,
hamma
narsaning yaxshi tomonini k
o‘
ruvchi
janob Shevr
o‘
z
bizga
o‘
zining fizika va
tibbiyotdagi mulohazalari orqali vahimaga tushishdan k
o‘
ra umid qilishda
k
o‘
proq asos borligini singdirishga harakat qilardi (Tarjima mualliflarniki).
Ushbu iboraning fransuzcha shaklidagi “blanc” so‘
zi dominant sanaladi.
O‘zbek tilida esa “oq” rang yaxshilik
belgisi hisoblanib, buni
o‘
zbek milliy til
xususiyatida aks etadigan ramziy ma
’nodagi “ko‘ngli oq”, “oq yo‘l tilamoq” kabi
s
o‘
z va s
o‘
z birikmalarda ham k
o‘
rish mumkin. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
ushbu
o‘rinda “hamma narsani
ng yaxshi tomonini k
o‘rmoq” hissiy
-b
o‘
yoqdor s
o‘
z
birikmasi vujudga kelgan. Garchi yuqorida keltirilgan
“voir tout en blanc” va
“hamma narsani
ng yaxshi tomonini k
o‘rmoq” o‘
zaro ma
’
nodosh hisoblansa-da,
faqat 1-misol tarkibida rangga oid s
o‘
z ishtirok etib, ibora orqali ifodalangan, 2-
misolda tarjima ma
’
nosi erkin s
o‘
z birikmaga ekvivalent b
o‘
lib kelmoqda.
Fransuz adiblari asarlarida tez-tez q
o‘llaniladigan “Montrer patte blanche”
idiomasi
o‘
zbek tiliga tur
g‘
un ibora tarzida
o‘giriladi. Bu ibora “belgi bermoq”,
“bildirmoq” ma’
nosini anglatadi.
2
. Asliyatda:
José a sonné deux fois, comme il était convenu, pour
montrer
patte blanche.
Tarjimada: Oldindan kelishilganidek,
belgi berish uchun
Joze eshik
q
o‘
n
g‘
iro
g‘
ini ikki marta bosdi (Tarjima mualliflarniki).
Ushbu misolda faqat fransuz tilidagi FB rang vositasida ifodalangan va
“fe’
l+ikkinchi darajali b
o‘laklar” shaklida hosil bo‘
lgan,
o‘
zbek tilidagi ibora esa
variantdosh s
o‘
zlar yordamida yasalib, gapdagi vazifasiga k
o‘
ra kesim emas,
maqsad holi (ravishli FB)ni ifodalab kelgan.
Fransuz tilidagi
“laisser une marge blanche” iborasi
o
‘
zbek tilidagi
“sukut
saqlamoq” turg‘
un iborasiga ekvivalentdir:
3.
Asliyatda: Elle ne disait que les choses qu
’on était bien obligé de dire et
laisser
pour le reste une grande
marge blanche
…
Tarjimada: U faqat aytishga majbur b
o‘
lgan gaplarnigina aytar, qolganlariga
sukut saqlardi
(Tarjima mualliflarniki).
Bu tarjimada albatta, asliyatdagi ma
’
no t
o‘
la aks etib, iboralar milliy til
xususiyatlarini saqlagan holda keltirilgan.
. “Frazeologizmlar ham leksik birliklar
kabi
o‘
z sinonim va variant qatorlariga ega, bu ularning ma
’
nolarini ifoda qilishda,
til boyligini oshirishda katta ahamiyatga ega”. Shunga tayanib, FBni o‘
zbek tilida
mos idiomatik ibora bilan aks ettirilsa, “og‘zida qatiq ivitmoq”, obrazli tarzda
berilganda
, “mum tishlamoq”, “og‘ziga talqon solmoq” singari tarjima qilish
mumkin. Yuqoridagi misolda esa “sukut saqlamoq” iborasi o‘
rinlidir.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
472
Yuqoridagi misollardan ranglar vositasida hosil b
o‘
lgan fransuz FBlarining
o‘
zbek tilidagi ekvivalentlari hamda ularning tarjimada bir necha ma
’
no anglata
olish xususiyati bilan tanishib chiqish asosida quyidagi xulosalarga kelindi:
1.
Badiiy asarlarda FBlardan foydalanish barcha tillarga xosdir,
frazeologizmlardan anglashilayotgan ma
’
nolar aniq vaziyatlarni tasvirlash
asosida shakllanadi.
2.
K
o‘
p ma
’
noli iboralarning qanday ma
’
no ifodalashi ularning kontekstdagi
mazmunidan kelib chiqadi.
3.
Fe
’lli frazeologizmlar qurilishida être, avoir, faire, mettre, prendre kabi
fe
’
llar muhim
o‘
rin egallaydi va bu jarayonda
à, en, de
predloglari keng
q
o‘
llaniladi.
4.
FBlar tarjimada har doim ham frazeologizmlar bilan ifodalanmay, FBga
yaqin boshqa s
o‘
z birikmalar bilan ham ifodalanishi mumkin.
5.
RVHBFB bir vaqtda bir necha (ikki, uch, t
o‘
rt va beshtagacha) ma
’
no
ifodalash xususiyatiga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Fransuzcha-
o‘
zbekcha lu
g‘
at. Tuzuvchilar X. Ibragmov va b. Nihol,
–
T., 2008.
2.
Mamatov A.E. Hozirgi zamon
o‘
zbek adabiy tilida leksik va frazeologik
norma muammolari.
–
T., 1991.
3.
Гурычева М.С. Очерки по синтаксису новофранцузского языка. –
М.,
ВШ, 1965.
4.
Левит З.Н. К проблеме изучения компонентов фразеологических
единиц (на материале французского языка).//Фразеологические науки. –
М., 1965, №2.
5.
Назарян Г.А. Фразеология современного французского языка. ВШ, 1987.
6.
Русско
-
узбекский словарь. II том. –
Т., 1984.
7.
Larousse. Dictionnaire Maxipoche 2011. Éditions Larousse. –
Paris, 2010.
8.
Triolet E. Personne qui ne m
’
aime.
–
P., 1965.
9.
Hojiyeva G.S. Linguvoculary Properties Of Art Terms (On The Example Of
French And Uzbek Languages). International Journal of Progressive Sciences and
Technologies (IJPSAT). ISSN: 2509-0119. Vol. 25 No. 1. February 2021, pp. 09-15
http://ijpsat.es/index.php/ijpsat/article/view/2746
10.
Gulchehra Hojiyeva. NATIONAL IDENTITY AND LINGUISTICAL
ANALYSIS OF TRANSLATION OF ART TERMS IN UZBEK LANGUAGE. Journal of
Contemporary Issues in Business and Government. P-ISSN: 2204-1990. Vol. 27,
No. 2, 2021. Pages 1651-1660. DOI: 10.47750/cibg. 2021.27.02.174
https://www.cibgp.com/article_9597.html
11.
Hojiyeva G.S. “San’at” terminining fra
nsuz va
o‘
zbek tili lu
g‘
atlari asosida
lingvo-madaniy tahlili. Qiyosiy adabiyotshunoslik, cho
g‘
ishtirma tilshunoslik va
tarjimashunoslik: muammo, yechim va istiqbollar.
–
Buxoro, 2021.
–
B.62-68.
https://sCHolar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=LFhC4PMA
AAAJ&citation_for_view=LFhC4PMAAAAJ:Tyk-4Ss8FVUC
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
473
12.
Hojiyeva, G. (2023). FRENCH SHIFONEMAS IN THE ARTISTIC FIELDS.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 36(36).
13.
Hojiyeva, G. (2023). ФРАНЦУЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДАГИ CАНЪАТ
ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ ТАҲЛИЛИ. ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 36(36).
14.
Salimovna, H. G. (2022). In the Translation of Language Units of Art
Lexico-Semantic Properties (on the Example of French and Uzbek). Indonesian
Journal of Innovation Studies, 18.
15.
Hojiyeva, G. (2022). ЛЕКСИКО
-
СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ПЕРЕВОДА ЯЗЫКОВЫХ ЕДИНИЦ ИСКУССТВ (на примере французского и
узбекского языков). ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 19(19).
16.
Bahriddinovich Murtazoyev Shahobiddin. “The Spiritual Heritage of
Ab
u Hafs Umar Suhrawardi and its significance for the Contemporary World”.
Central Asian Journal of Social Sciences and History 2.3 (2021): 53-60.
17.
Baxriddinovich
Murtozayev
Shahobiddin.
“Shihabuddin
al
-
Suhrawardi
’
s views on sufism and his scientific heritag
e in central asia”.
American
Journal of Social and Humanitarian Research 3.6 (2022): 110-116.
18.
Hojiyeva, G. (2020).
ТЕ
RMINOLOGIYA VA TERMINLARNING MILLIY-
MADANIY TADQIQI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 1(1).
19.
Hojiyeva, G. (2023). DUNYO TILSHUNOSLIGIDA
“TERMINOLOGIYA VA
TERMIN” TUSHUNCHALARINING VUJUDGA KELISH OMILLARI. ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 36(36).
20.
Hojiyeva, G. (2023). ФРАНЦУЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДАГИ CАНЪАТ
ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ ТАҲЛИЛИ. ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu.
uz), 36(36).
21.
Hojiyeva, G. (2021). SAN
’
AT, XUSUSAN, MUSIQAGA OID
TERMINLARNING LEKSIK-SEMANTIK HAMDA MILLIY-MADANIY TAHLILI
(fransuz va o
‘
zbek tillari misolida).
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu.
uz), 8(8).
