“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
458
O
G‘
ZAKI TARJIMAGA
O‘
QITISHDA INTEGRATSION TA
’
LIM
TUSHUNCHASI
Xudayberdiev Jasurbek Djuraevich
O‘
zDJTU
–
Italyan tili tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Maqolada ta
’
lim metodologiyasini talqin qilish maxsus tarjima
pedagogikasining tarmoqlaridan biri sifatida k
o‘
rib chiqiladi. Maqola muallifning
kontseptsiyasini taqdim etadi, unda tarjimon sementografiyasi metodologiyaning
integral asosi sifatida namoyon b
o‘
ladi. Muallif tarjimon sementografiyasini ta
’
lim
mazmuniga muvaffaqiyatli integratsiya qilish uchun amalga oshirilishi mumkin
b
o‘
lgan vertikal ketma-ketlikni, shuningdek gorizontal, fanlararo va radial
kengayish mexanizmlarini tasvirlaydi.
Kalit s
o‘
zlar:
tarjima pedagogikasi; tarjima ta
’
limi; tarjima faoliyatini
o‘
rgatish metodikasi; o
g‘
zaki tarjima; tarjima semantikasi; integratsiya.
Аннотация.
В статье рассматривается методика обучения устному
переводу как одна из направлений специальной переводческой педагогики.
В статье представлена авторская концепция, в которой интегративной
основой методики выступает переводческой семантография. Автор
описывает механизмы вертикальной преемственности, а также
горизонтальные, междисциплинарные и радиальные механизмы
расширения, которые могут быть реализованы для успешной интеграции
переводческой семантографии в содержание обучения.
Ключевые слова:
педагогика перевода; переводческое образование;
методика обучения переводческой деятельности; устный перевод;
переводческая семантогарфия; интеграция.
Abstract.
The article considers the methodology of teaching interpreting as
one of the areas of special translation pedagogy. The article presents the author
’
s
concept, in which translation semantography is the integrative basis of the
methodology. The author describes the mechanisms of vertical continuity, as well as
horizontal, interdisciplinary and radial expansion mechanisms that can be
implemented for the successful integration of translation semantics into the content
of education.
Keywords
: translation pedagogy; interpreting training methodology;
interpretation; interpreter
’
s semantography; integration.
O
g‘
zaki tarjima faoliyatiga
o‘
rgatish
o‘
quvchilarga taklif qilingan tarjima
mahsulotini lingvistik tuzatish uchun oddiy “manipulyatsiyalar” to‘
plamiga
tushirib b
o‘
lmaydigan murakkab birlashtirilgan jarayon sifatida qaralishi kerak.
O
g‘
zaki tarjimonlikning har qanday turini
o‘
zlashtirish tillararo va
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
459
madaniyatlararo
o‘
zaro ta
’
sir holatiga sh
o‘
n
g‘
ishni talab qiladi, unda nafaqat til
k
o‘
nikmalari va qobiliyatlari yangilanadi, balki b
o‘
lajak tarjimonning shaxsiy
psixologik fazilatlari va qobiliyatlari imkoniyatlari ham ochiladi.
Tarjima faoliyatining retseptiv-reproduktiv xarakteri, dunyoning turli
tasvirlari, madaniyatlari, an
’
analari, turli xil tafakkur turlari, kommunikativ va
nutqiy xulq-atvor, ayniqsa o
g‘
zaki shaklda, uni amalga oshirish uchun zarur
b
o‘
lgan asosiy k
o‘
nikmalar tarkibini
o‘
zgartiradi. Nutq faoliyatining retseptiv va
mahsuldor turlaridan farqli
o‘
laroq, ikki tilli tarjima faoliyatida barcha psixologik
mexanizmlar
o‘
zaro ta
’
sir qiladi: eshitish, vizual va semantik idrok, ehtimollik
prognozi, tahlil va faol sintez, samarali tushunish, reproduktiv fikrlash, diqqatni
jamlash, xotira va tasavvur. Shu munosabat bilan tarjimonning aqliy
operatsiyalari, uning strategik harakatlari va texnik texnikasi asosini tashkil
etuvchi tarjima mahorati elementar grammatik, leksiko-grammatik va boshqa
malakalardan farqli
o‘
laroq, k
o‘
p qirrali komponent tarkibiga ega b
o‘
lib,
o‘
zlashtirish qiyin. Ularning shakllanishi maxsus didaktik tashkil etish va uzoqroq
tayyorgarlikni talab qiladi. Tarjima "yaxshi rivojlangan semantik idrok, samarali
tushunish va reproduktiv fikrlash majmuini"
o‘
z ichiga olgan retseptiv-
reproduktiv faoliyat b
o‘
lganligi sababli o
g‘
zaki tarjima faoliyatiga
o‘
rgatish
jarayonini bitta universal yondashuv asosida qurish mumkin emas. Bir-birini
t
o‘
ldiruvchi bir nechta uslubiy yondashuvlarning integratsiyasi zarur.
Ana shunday integral va k
o‘
p qirrali yondashuvni izlash va
o‘
qitish
tamoyillarini tanlash faoliyatni talqin qilish b
o‘
yicha
o‘
qitish usullarini ishlab
chiqishning eng muhim bosqichi sifatida tadqiqotimiz maqsadini belgilab berdi.
Tarjimonlik faoliyati tarixi tarjimonning diniy, madaniy, harbiy, ijtimoiy
vositachi sifatidagi roli yo hunarmandchilik mezonlari bilan yoki san
’
at darajasida
baholangan bosqichlarni birlashtirdi. Tarjimonlarni tayyorlash sohasi ham
qarama-qarshiliklar bilan ajralib turardi: bu esa tajribani yangi avlodlarga
etkazishning empirik usullaridan tortib, maxsus ishlab chiqilgan uslubiy
tushunchalarda namoyon b
o‘
ladi. Shu bilan birga, ta
’
lim tizimlari yo amaliy
tilshunoslik va tarjimashunoslikka mos ravishda, yoki lingvodidaktika b
o‘
limi
sifatida shakllangan b
o‘
lib,
o‘
qituvchilarni tarjimaga tayyorlash tizimi hozirgi
kungacha mavjud emas.
Boshqa har qanday kasb singari, tarjimonlik faoliyati ham ixtisosliklarning
keng taksonomiyasiga ega. Tarjimaga
o‘
qitishni xorijiy tillarga
o‘
qitishdan farqli
o‘
laroq
o‘
rgatish kerakligi haqidagi tezisni rivojlantira turib, biz uni har xil tarjima
turlarini maxsus usullardan foydalangan holda
o‘
rgatish shartini ilgari suramiz.
Tahlillar shuni k
o‘
rsatadiki, ikkita y
o‘
nalish eng rivojlangan b
o‘
lib, bular
umumiy tarjimani
o‘
qitish va yozma tarjimani
o‘
qitish metodikalaridir. Shu
sababli aynan
o
g‘
zaki tarjima faoliyatiga
o‘
qitish
b
o‘
yicha maxsus konsepsiyani
yaratish dolzarb b
o‘
lib turibdi.
Buning uchun nazariy shartlar mavjud, buni ilmiy tahlil natijalari k
o‘
rsatadi.
Ushbu mavzu doirasida tarjimonlar tayyorlash muammolari b
o‘
yicha bir necha
dissertatsiya himoya qilingan b
o‘
lib, ularda o
g‘
zaki tarjimaga
o‘
qitish metodikasi
bilan bevosita bo
g‘
liqdir.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
460
30 yillik davr mobaynida dissertatsiya tadqiqoti va maqolalar jamlanmasini
o‘
rganib chiqib, biz shunday xulosaga keldikki, dastlab tarjimani
o‘
qitishga
qaratilgan tushunchalarga,
o‘
zlari uchun dolzarb b
o‘
lgan tarjimaning lingvistik,
psixolingvistik, kognitiv nazariyalari, shuningdek, chet tillarini
o‘
qitish
metodikasi tamoyillari asoslanadi.
Agar tadqiqot muammolariga murojaat qiladigan b
o‘
lsak, uning katta qismi
tarjimani
o‘
qitish usullarini modellashtirish (masalan, kompetentsiyalarni, aniq
qobiliyatlarni yoki k
o‘
nikmalarni shakllantirish, vositalar va texnologiyalarni
tanlash) ga ba
g‘
ishlangan. Tadqiqotlarning yana bir guruhi b
o‘
lajak tarjimonlar
shaxsining
kasbiy
rivojlanishi
uchun
pedagogik
shart-sharoitlarni
modellashtirishga qaratilgan (masalan, kasbiy madaniyat, xulq-atvor, fazilatlar va
boshqalarni shakllantirish).
Bu sohalarni biz tarjima pedagogikasi deb ataydigan pedagogika fan va
amaliyotining mustaqil rivojlanayotgan tarmo
g‘
i doirasida birlashtirish va undagi
bir qator intizomiy b
o‘
limlarni, jumladan,
tarjima ta
’
limi metodologiyasida
tarjima
faoliyati turlarini
o‘
rgatish, kasbiy malakalarni shakllantirish nazariyasi va kasbiy
sifatlar metodikasi nazariya va metodologiyani ajratib k
o‘
rsatish mumkin deb
hisobladik. Tadqiqotimizning predmeti
tarjimonlik faoliyatini
o‘
rgatish
metodologiyasi
hisoblanadi.
Tilshunoslik ta
’
limi tizimida tarjimonlik faoliyatini integratsiyalashgan
holda
o‘
qitish metodologiyasining nazariy-uslubiy va ilmiy-uslubiy asoslarini
ishlab chiqishni
o‘
z oldimizga maqsad qilib q
o‘
ygan holda, tadqiqot faoliyatimizni
tegishli ilmiy konsepsiya yaratishga qaratdik.
Bir qator uslubiy yondashuvlar va uslubiy tamoyillarga asoslangan ushbu
kontseptsiyaning asosiy
g‘
oyasi
tarjima semantikasidan
o
g‘
zaki tarjima faoliyatini
o‘
rgatish uchun integral asos sifatida foydalanishdir.
Tarjima sementografiyasi deganda biz tarjimonning tezkor xotirasidagi
bosimni kamaytirish va tarjima tiliga ma
’
lumotni uzatish uchun nutqning uzun
qismini idrok etish jarayonida ma
’
lumotni professional tarzda yozib olish turini
tushunamiz.
Tarjima semantikasini ta
’
lim mazmuniga integratsiyalashuvi biz taklif
qilayotgan
vertikal uzluksizlik
(ta
’
lim bosqichlari va darajalari
o‘
rtasidagi
bo
g‘
lanishlar,
o‘
qitish bosqichlari, bilim, k
o‘
nikma va malakalar tizimini
shakllantirish bosqichlari),
gorizontal fanlararo
(yagona ta
’
lim makonida
o‘
qitishning barcha bosqichlarida fanlarning
o‘
zaro kirib borishi va
o‘
zaro ta
’
siri
yordamida amalga oshiriladi) va
radial kengayish
(tarjimonlik faoliyatini
o‘
qitishga
o‘
quv jarayonining yagona mazmun-maqsadli y
o‘
nalishi).
Taklif etilgan kontseptsiyani eksperimental ravishda amalga oshirish uning
samaradorligini tasdiqlashga imkon berdi, chunki bir vaqtning
o‘
zida uchta
integratsiya mexanizmi q
o‘
llanilgan eksperimental guruhda barcha sinovdan
o‘
tgan mezonlar b
o‘
yicha eng katta natijaga erishish mumkin b
o‘
ldi, ya
’
ni
kognitiv
(o
g‘
zaki tarjima faoliyatini amalga oshirish uchun shakllangan kognitiv bilim
tizimi va
g‘
oyalaridan foydalanish),
faoliyat
(o
g‘
zaki tarjima faoliyatining harakat
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
461
va operatsiyalarni
o‘
zlashtirish, kasbiy muammolarini hal qilishga asoslangan
k
o‘
nikma va qobiliyatlari),
shaxsiy
(shaxsiy fazilatlarni shakllantirish,
o‘
quv
motivlari, tushunish tarjimonlik kasbining roli, deontologik pozitsiyasi) va
diskursiv
(professional nutq va nutqdan tashqari xatti-harakatlarning
kommunikativ vaziyatlarning turli holatlariga va o
g‘
zaki tarjimaning diskursiv
hodisalariga mos kelishi). Biz taklif etilayotgan kontseptsiyani tarjima
faoliyatining boshqa turlariga (masalan, yozma, konsultativ, tashkiliy va
boshqaruv) va boshqa ta
ʼ
lim jarayonlarida q
o‘
llash mumkinligiga ishonamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Вербицкий А.А. Теория и технологии контекстного образования:
учеб. пособие. –
М.: Изд
-
во МПГУ, 2017.
2.
Аликина Е.В. Переводческая семантография. Запись в последова
-
тельном переводе. М.: Восточная книга, 2008. 156 с.
3.
Гавриленко Н.Н. Лингвистические и методические основы
подготовки переводчиков с иностранного языка на русский в области
науки и техники: на примере перевода с французского языка на русский:
дис.... д
-
ра пед. наук. М., 2006. 578 с.
3. Поршнева Е.Р. Междисциплинарные основы базовой лингвистиче
-
ской подготовки специалиста
-
переводчика: дис.
.
.. д
-
ра пед. наук. Казань,
2004. 425 с.
