“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
617
ARAB VA
O‘
ZBEK TILIDAGI SINONIM S
O‘
ZLAR
Ochilova Sarviosiyo Imomiddin qizi
2nd course of student Uzbekistan State World Languages University
Annotatsiya.
Ushbu maqolada hozirgi
o‘
zbek tili tarkibiga arab tilidan
kirgan leksemalar va ularning asl, hamda
o‘
zlashma ma
’
nolarda q
o‘
llanishi bundan
tashqari ushbu leksema va iboralarning q
o‘
llanish
o‘
rni, ularning leksiksemantik
xususiyatlari misollar asosida yoritib berilgan.
Kalit s
o‘
zlar.
Sinonim s
o‘
zlar, leksik s
o‘
zlar, asl ma
’
no, k
o‘
chma ma
’
no, leksik
birliklar, lu
g‘
aviy birliklar, leksema va leksik qatlam.
Аннотация.
В данной статье на основе примеров поясняются
лексемы арабского языка и их употребление в исходном и заимствованном
значениях, а также место употребления этих лексем и выражений, их
лексико
-
семантические особенности.
Ключевые слова:
Синонимы, лексические слова, исходное значение,
переносное значение, лексические единицы, лексические единицы, лексема и
лексический слой.
Annotation.
In this article, lexemes from the Arabic language and their use in
original and borrowed meanings, as well as the place of use of these lexemes and
expressions, their lexical-semantic characteristics, are highlighted on the basis of
examples.
Key words:
Synonyms, lexical words, original meaning, figurative meaning,
lexical units, lexical units, lexeme and lexical layer.
Dunyodagi barcha tillarning asosini s
o‘
z tashkil etadi. Shuningdek
insonlarning nutqi ham aynan shu s
o‘
zlarning q
o‘
llanilishiga bo
g‘
liq.
Nutqimizning ravon b
o‘
lishi va s
o‘
zlagan s
o‘
zlarimizning takrorlanmasligi uchun
s
o‘
z boyligimiz k
o‘
p b
o‘
lishi va sinonim s
o‘
zlarni q
o‘
llashimizga bo
g‘
liq desak
mubola
g‘
a b
o‘
lmaydi.
Til birliklarining bir xil ma
’
noga ega b
o‘
lish hodisasi sinonimiya deyiladi.
Sinonimiyaning birligi bir umumiy ma
’
noga ega b
o‘
lgan s
o‘
zlar ya
’
ni,
sinonimlardir. Sinonim yunoncha s
o‘
zdan olingan b
o‘
li
b, “bir nomli” degan
ma
’
noni bildiradi. Sinonimlar bqanday til birliklariga xosligiga qarab, lu
g‘
aviy,
frazeologik va sintaktik sinonimlarga b
o‘
linadi.
Sinonimlar
o‘
zbek tilida ham keng q
o‘
llaniladi.
O‘
zaro sinonim b
o‘
lgan
s
o‘
zlar guruhi sinonimlar qatori deyiladi. Sinonimlar qatoridagi bir s
o‘
z bosh s
o‘
z
(asosiy s
o‘
z) hisoblanadi. Bosh s
o‘
z
o‘
zining ma
’
nodoshlariga nisbatan ommabop
b
o‘
ladi va muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, hozirgi adabiy tilga
mansubligi, emotsional b
o‘
yoq uslubiyatiga k
o‘
ra betarafligi va shu kabi
xususiyatlari bilan ajralib turadi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
618
O‘
zbek tili taraqqiyotida boshqa xalqlarning lisoniy ta
’
siri, xususan leksik
qatlamda yaqqol k
o‘
zga tashlangan. Ayniqsa, 90-yillardagi ijtimoiy-siyosiy
o‘
zgarishlar tilga, uning leksikasiga ham
o‘
z ta
’
sirini
o‘
tkazdi. Natijada muayyan
bir tillardan
o‘
zlashgan s
o‘
zlarning mavqei pasayib, iste
’
moldab chiqdi, ularning
o‘
rniga allaqachon istorizm va arxaizmga aylangan arabcha s
o‘
zlar yana ishlatila
bosjlandi. Masalan: vazir, jumhuriyat, shirkat, hokim, majlis, jamoat, viloyat,
muallif, fuqaro, noshir, noib, mixtor, muassis, tijorat va boshqalar.
Masalaga mazkur nuqtai nazar asosida yondashilganda,
o‘
zbek tili
leksikasidagi arabcha s
o‘
zlarning barchasini
o‘
zlashgan desak, xato b
o‘
lmaydi.
Chunki arab
o‘
zlashmalarining deyarli barchasi
o‘
zbek adabiy tilining fonetik va
grammatik qonuniyatlari ta
’
siriga beriladi, ayniqsa ular turlanish sistemasida
o‘
zbek tilining
o‘
z s
o‘
zlari bilan teng ma
’
noda ishtirok etadi, zero ular chin
ma
’
noda
o‘
zlashgan lu
g‘
aviy birliklardir.
O‘
zbek tili leksikasidagi ba
’
zi
o‘
zlashmalar poetik jihatdan boshqa qiyofaga
kirib, ularning asli arabcha s
o‘
zlar ekanligi unutiladi. R.A. Budagov lu
g‘
aviy
o‘
zlashmalarning
o‘
z tildagi shakli bilan s
o‘
z qabul qilgan tildagi shakli
8 funksional qiymat bilan munosabatga kirishi haqida fikr bildiradi. Bu fikrni
o‘
zbek tilidagi arabcha s
o‘
zlar tabiati ham t
o‘
la tasdiqlaydi.
Xususan: a) arab tilida konkret ma
’
noda ishlatilgan lu
g‘
aviy birlik
o‘
zbek
tilida mavhum ma
’
no bildiradi (soxib (ega), ayyom (kunlar), mavj (t
o‘
lqin));
b) arab tilida ins ma
’
nosida ishlatiluvchi s
o‘
z
o‘
zbek tilida tur ma
’
nosida
q
o‘
llanadi: murabbo (murabbo, marmalad), ayol (bola-chaqa, oila-ayol(xotin),
maraz (umuman kasallik, dard)-maraz (yaramas, razil inson); v) arab tilida bir
ma
’
noda ishlatilgan s
o‘
z
o‘
zbek tilida polisemantik xarakter kasb etadi (
g‘
alayon,
bisot); g) arab tilidagi otdan
o‘
zlashgan ba
’
zi s
o‘
zlar
o‘
zbek tilida uslubiy
muqobiliga ega b
o‘
lmaydi (anhor, anqo, araq, ariza, aruz); d) arab tilida noarxaik
tavsifdagi lu
g‘
aviy birlik
o‘
zbek tilida arxaiklashgan b
o‘
ladi; (qozi, firqa,
ishtirokiga, xikmat (fizika); o) arab tilida lu
g‘
aviy mustaqillikka ega b
o‘
lgan s
o‘
z
o‘
zbek tilida lu
g‘
aviy mustaqilligini inkor etadi (almisoq(dan beri), 6) arab tilida
lu
g‘
aviy birlik ba
’
zan
o‘
zbek tilida s
o‘
z tavsifida b
o‘
ladi (lisoniy, lu
g‘
aviy, sifat, fe
’
l,
taqriz); k) arab tilida s
o‘
z holida ishlatiluvchi birlik
o‘
zbek tilida s
o‘
z birikmasi
tarkibida q
o‘
llanadi (nazar solmoq, avf etmoq, xayol surmoq, bahridan
o‘
tmoq);
Arab tili va adabiyotining sharq xalqlari, jumladan,
o‘
zbek xalqlari orasida
keng ravishda tarqalishining
o‘
zi muhim omillardan biridir. Islom mazhabi, arab
tili va adabiyoti
o‘
sha paytda ar Arab s
o‘
zlarining
o‘
zbek tiliga kirib kelishi xilma
–
xil b
o‘
lganligi singari uning semantik t
o‘
zilishidagi
o‘
zgarishlar ham turlichadir.
T.I. Rahmonov
o‘
zining ilmiy ishida
o‘
zlashma s
o‘
z semantik tuzilishi 3 xil
ekanligini aytib
o‘
tgan:
1. S
o‘
z ma
’
nolarining kengayishi
2. S
o‘
z manolarinig torayishi
3. S
o‘
z ma
’
nolarining k
o‘
chishi
Filologiya fanlari nomzodi Fotih Abdullaev
o‘
zining
o‘
zbek tiliga
o‘
zlashgan
arabizmga ba
g‘
ishlangan tadqiqotlarida
o‘
zbek tilida 55% foiz arab s
o‘
zlari
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
619
borligini ta
’
kidlagan (Abdullaev 1945). Shuning uchun b
o‘
l
g‘
usi arabshunos
mutaxassis uchun ona tilimizdagi ana shuncha k
o‘
p arab s
o‘
zlarining asl
ma
’
nolarini va ularning k
o‘
chma, yangi ma
’
nolarga ega ekanligini bilishlari
foydadan xoli emas.
O‘
zbek tilining izohli lu
g‘
ati tarkibida shunday
o‘
zlashmalar
mavjudki, ular
o‘
zlashish jarayonida qanday semaga ega b
o‘
lgan b
o‘
lsa,
o‘
zlashgandan s
o‘
ng ham faqat ana shu ma
’
noda q
o‘
llaniladi. Bunday
o‘
zlashmalarda ikki tilda ham ma
’
nolar tengligi hodisasi kuzatiladi. Masalan,
“mashhur” o‘
zlashmasining semantik tuzilishida shunday hodisani k
o‘
zatish
mumkin. Bu s
o‘
z arab tilida
–
mashhur, shuhratli, dong taratgan, taniqli ma
’
nosida
keladi.
O‘
zbek tili izohli lu
g‘
atida ham arabiy ma
’
nosining ayni
o‘
zidir.
Masalan:”O‘
zbek oyim chala dumb
o‘
l tabiatli bir xotin b
o‘
lsa ham, eriga
o‘
tkirligi
bilan mashhur edi.” (A.
Qodiriy.“O‘
t
kan kunlar”) Ikki tilda ham bir xil ma’
noni
anglatuvchi arabcha
o‘
zlashma s
o‘
zlariga quyidagilarni kiritish mumkin: botin,
bois, boqiy, vojib, voiz, volida, vali, vodiy, doim, joiz, johil, zolim, loyiq, masrur,
matlub, mahfiy, mavjud. Tilga kiritilgan ba
’
zi s
o‘
zlar xalqning tabiatiga singmasa
“o‘gay” so‘
z b
o‘
libyuraveradi va u bir kun iste
’
moldan qoladi. XIX asrning oxiri
XX asrning boshlarida
o‘
zbek tiliga
–
respublika» so‘
zi
o‘
rniga
–
jumhuriyat»,
–
rayon» so‘
zi
o‘
rniga -
nohiya»,
-
vrach» so‘
zi
o‘
rniga -
hakim» kabi arabcha so‘
zlar
olib kirildi, lekin ommaviy axborot vositalarida ishlatilgani bilan
o‘
zbek tilining
leksik tarkibiga singib keta olmadi.
Ayrim
o‘
zlashma s
o‘
zlar
o‘
zbek tiliga
o‘
tishi jarayonida monosemantik (bir
ma
’
nolik) ma
’
noga ega b
o‘
lgan holda, vaqt
o‘
tishi bilan u polisemantik t
o‘
zilishga
ega b
o‘
lishiga yoki s
o‘
zning s
o‘
z beruvchi tildagi biror sema asosida s
o‘
z
o‘
zlashtiruvchi tilda yangi semalar hosil qilib, yangi s
o‘
zlar hosil qilishi kuzatiladi.
Ba
’
zi arab tilidan
o‘
zlashgan s
o‘
zlar ma
’
nolari
o‘
zining birlamchi ma
’
nosiga
umuman
o‘xshamaydi. Masalan: “Ayyu –
hannos solaverasanmi?” iborasi o‘
zbek
tilida “Baqiraverasanmi?” ma’
nosida ishlatilsa, arab tilida (Ayyuha) Ey (Annas)
odamlar, ma
’
nosini anglatadi. Bu ikki s
o‘
zdan hosil b
o‘
lgan
–
Ey
odamlar!” degan
ma
’
noni anglatadi, lekin k
o‘
pchilik bu iborani ana shu ma
’
nodaligini bilmaydi.
Vaholanki,
o‘
zbek tilining izohli lu
g‘
atida mazkur iboraga shunday sharh berilgan:
Ey, odamlar, olamonga xitob, hayqiriq, shovqin-suron. Yoki
o‘
zbek tilidagi
–
A
lbatta” so‘
zi izohli lu
g‘
atda shubhasiz, tabiiy, b
o‘
lmasachi ma
’
nolarida kelsa, arab
tilida bu s
o‘
z ikki qismdan t
o‘
zilgan b
o‘
lib, birinchi qismi va ikkinchi qismi qaror,
tamomila, batamom, mutlaqo, sira, kabibirlamchi ma
’
nolarga ega. Arab tilidagi
shaklidagi mazkur s
o‘
z mutlaqo, juda,tamomila, aslo,
o‘
zil-kesil, qat
’
iyan
ma
’
nolarini anglatadi. (Baranov X. KM.1985, 55 b). Lekin bu s
o‘
zni
g‘
oz,
o‘
rdak
ma
’
nolari bilan almashtirmaslik kerak.
O‘
zbek tilida
–
Mobaynida” so‘
zi arabcha:
ikki narsa orali
g‘
idagi masofa,
o‘
rta, hodisa orali
g‘
idagi muddat, farq ma
’
nosida
kelsa,
o‘
zbek tili izohli lu
g‘
atida orali
g‘
ida,
o‘
rtalik, ora ma
’
nolarini anglatadi.
Shunday qilib, biz
o‘
zbek tili leksikasining ancha qismini tashkil
etgan arabizm arab tilidan
o‘
zlashgan s
o‘
zlarning kirib kelish jarayoni, uning
o‘
zlashishi, singishi,ma
’
nolarining arab tilida qanday b
o‘
lsa shunday ma
’
noda
q
o‘
llanilayotganligi yoki birlamchi ma
’
nosini y
o‘
qotib, boshqa ma
’
noda, ba
’
zan,
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
620
asliga zid ma
’
no anglatadigan shakllari haqida tasavvurga ega b
o‘
lamiz. Zero, arab
tili mutaxassisi b
o‘
la turib,
o‘
zining ona tilidagi
o‘
zlashgan arab s
o‘
zlarining kirib
kelish tarixini bilmaslik haqiqiy arab tili mutaxassisga t
o‘g‘
ri kelmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
r
o‘
yxati:
1. Eshonqulov B.X. Hozirgi
o‘
zbek adabiy tilida arabiy lu
g‘
aviy
o‘
zlashmalarning paradigmik assimilyasiya munosabati. Avtoreferat. -T.: 1996. S.
21.;
2. Raxmatullayev Sh. Sistem tilshunoslik asoslari. Magistrantlar uchun
o‘
quv q
o‘
llanma. -T.:Universitet, 2007. 159 b.
3. Raxmatullayev Sh. N.Mamatov, R. Shukurov.
O‘
zbek tili antonimlarining
izohli lu
g‘
ati. I.Q
o‘
chkortoyev tahriri ostida. -T.:
O‘
qituvchi, 1980. 237 b.
4. Raxmatullayev Sh.
O‘
zbek tilining izoxli lu
g‘
ati. -Toshkent: 1995. 288 b
5. Saloyev R., Avazmetov Sh -
O‘
zbek tilidagi arabcha va forscha s
o‘
zlar
lu
g‘ati” O‘
qituvchi, 1996. 89 b.
6. Usmanova S.
O‘
zbek tilining lu
g‘
at sostavida tojik-forscha va arabcha
s
o‘
zlar. -T.: 1968.
7.
Нишонов А. Фонетико
-
морфологический и лексико
-
семантический
анализ арабизмов в языке А.Навои.
-
Ташкент
,1990.
8.
Тухтасинов, И. М. (2011). Лингвокультурологические и гендерные
особенности сложных слов в художественном тексте (на материале
английского и узбекского языков). Автореф. дисс.… канд. филол. наук.
Ташкент: УзГУМЯ.
9.
Тухтасинов, И., & Хакимов, М. (2021).
Modern views on the problem of
distance and traditional methods of teaching italian language in higher education
institutions. Society and Innovation, 2(2), 111-117.10. Tukhtasinov, I. M.,
Muminov, O. M., & Khamidov, A. A. (2017). The days gone by. Novel by Abdulla
Qodiriy. Toshkent.
