“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
628
SHEVA VA CHETDAN KIRIB KELGAN S
O‘
ZLARNING BADIIY
O‘
ZBEK
TILIGA TA
’
SIRI VA TILIMIZNING BUZILISHINI OLDINI OLISH
Azzamov Yusufjon Radjaboyevich,
Filologiya fanlari b
o‘
yicha falsafa doktori, PhD
Mamajanova Mazmunabonu Ixtiyor qizi,
Tarjimonlik fakulteti talabasi
Annotatsiya.
Mazkur maqola kundalik hayotimizda k
o‘
chalar hamda
ijtimoiy tarmoqlarda
o‘
zbek badiiy tilining buzilish holatari va ularga yechimlar,
shu bilan birga yangi sohalar rivojlanishi natijasida k
o‘
plab terminlarning
o‘
zbek
tili lu
g‘
atidan joy olishi hamda ta
’
siri haqida s
o‘
z boradi.
Kalit s
o
֥
’
zlar:
terminlar, tadbirkorlar, o
‘
zbek lug
‘
ati, sobiq sovet, mustamlaka.
Аннотация.
В данной статье речь идет о случаях нарушений
узбекского художественного языка на улицах и в социальных сетях и их
решениях. В результате развития многих областей обсуждается появление
новых терминов в словаре узбекского языка и их влияние.
Ключевые слова
: термины, предприниматели, узбекский словарь,
бывший советский, колония.
Abstract. This
article is about cases of violation of the Uzbek artistic
language in the streets and social networks and solutions to them. As a result of the
development of new fields, the formation of new terms in the Uzbek language and
their influence are discussed.
Key words:
terms, entrepreneurs, Uzbek dictionary, former Soviet, colony.
Til har bir ellat va millatning
o‘
zligini anglatadi
o‘
sha xalqning faxri hamda
iftixori deb yuksak qadrlananadi Shu bilan bir qatorda
o‘
zbek tili ham necha ming
asrlarga ega va lu
g‘
aviy s
o‘
zlarning boyligi bilan nom qozonib kelmoqda.
O‘
zbek
tili ya
’
ni turkiy tilning tarixan boy xususiyatlarining misli k
o‘
rilmagan tomonlari
borligi sababli necha ming asrlar davomida shoir yozuvchi va olimlar tomonidan
dramatik nasriy va nazmiy hamda turli xil kuychilar ijrosida chol
g‘
uga solib
kelinmoqda. Bunga misol qilib turkiy tilning sultoni b
o‘
lmish Alisher Navoiyning
ijodiga yuzlansak uning xamsa dostoni birinchi turkiy tilda yozilgan doston
hisoblanadi. Alisher Navoiy bilan bir qatorda Zahriddin Bobur, Muhammad Rizo
Ogahiy, Anbar Otin, Furqat va boshqalar ijodi ham turkiy tilning yuksak darajada
mukammal ekanig dalildir.
Asrlar davomida qadrlanib kelayotgan
o‘
zbek tili 21-asrga kelib qay
holatlga tushmoqda? Shevalar va chetdan kirib kelgan s
o‘
zlar oqibatida
o‘
zbek tili
buzilish holatlari va ularning sabablarini misollar bilan k
o‘
rib chiqamiz.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
629
O‘
zbek davlati dunyoviy davlatdir va shu sababli boshqa davlatlar bilan
chambarchas aloqador. Ammo tarixan boshqa ellatlarga mustamlaka b
o‘
lishi
oqibatida ham til evolutsiyasiga ta
’
sir etgan omillar mavjud b
o‘
lgan, misol uchun:
sobiq sovet davrida rus tilini davlat tili qilish siyosati nimalarni
o‘
z ichiga olgan
edi? Maktablarda oliygohlarda va turli
o‘
quv yurtlarida ta
’
limni krill alifbosida
olib borish va rus tili darslari soatlarini k
o‘
paytirish, davlat idoralariga va oddiy
ish bilan bo
g‘
liq masalarga ham rus tilida hujjat tayyorlash va ariza yozish kabi
siyosat albatta
o‘
sha tilni xalq ichiga olib kirmay qolmadi. Hatto juda k
o‘
p ruscha
s
o‘
zlar
o‘
zbeklashib ketdi. Masalan: tuman s
o‘
zi-rayon, viloyatni
–
oblast,
sinfsardori-sinfkom, mahalla oqsoqoli-dankom mahalla noziri-uchastkovoy. Said
Axmadning sobiq hikoyasi ham bunga isbot b
o‘
ladi:
“Bu orada uyim xatga to‘
lib ketdi. Pionerlar bilan uchrashuv, meditsina
xodimlari bilan uchrashuv, mebel fabrikasi il
g‘
or ishchilari bilan uchrashuv...
Albatta, bularga rais
o‘
zi bilib muomala qildi-yu, ammo rayon pojarniy
komandasining pensiyaga chiqayotgan keksa xodimini tabriklashni menga yuklab
q
o‘
ysa b
o‘
ladimi. Bordim. Bularning tantanasi
g‘
alati b
o‘larkan”. Bu yerdagi
pionerlar, meditsina, rayon, pensiya, pojarniy kabi s
o‘
zlarni mustamlaka davrida
qolib ketgan va
o‘
zlashma s
o‘
zlarga aylangan deyish mumkin. Boshqa tomondan
qaraydigan b
o‘
lsak hozirgi kunda iqtisod, siyosat, tibbiyot va boshqa sohalar
rivojlanishi oqibatida ularga bo
g‘
liq b
o‘
lgan terminlarning
o‘
zbek tiliga kirib
kelishi va moslashishi oddiy holatlardan biri b
o‘
lib qoldi. Misol uchun: tibbiyot
sohasida kapinitsa, MRT, analiz, iqtisodiyot sohasida: adaptatsiya, intensiv,
inversiya, texnika sohasida esa kompyuter,printer,protsessor kabi s
o‘
zlar
o‘
zbek
tili lu
g‘
atidan
o‘rin olmoqda. Buni Sharof Boshbekovning “Temir xotin”
komediyasida uchratishimiz mumkin;
Olimjon; Tashqi k
o‘
rinishi odamdan farq qilmaydi. K
o‘
radi, eshitadi,
gapiradi! Xatti-harakati, imo-ishoralari, gap-s
o‘
zi odamga maksimum darajada
yaqinlashtirgan.
Q
o‘
chqor:
–
Nima
–
sinmum?
Olimjon:
–
Maksimum. Masalan, boshqaruv blokiga yumor hissi bilan bo
g‘
liq
mikrosxema
o‘rnatilsa…
Q
o‘
chqor:
–
Nima sxema
Olimjon:
–
Mikrosxema. Yumor hissi bilan bo
g‘
liq mikrosxema
o‘
rnatilsa ,
hazilkash, quvnoq, biroz shaddodroq ayolga aylanadi. Lirik hisli mikrosxema
o‘
rnatilsa, ayollarga xos nazokat, ibo paydo b
o‘
ladi.
Bu misollar albatta asarlarda va bunda ishlatilayotgan s
o‘
zlar
o‘
zbek
lu
g‘
atidan
o‘
rin olgan ammo hozirgi kunga kelib juda ham k
o‘
p joylarda
o‘
zbek
tiliga b
o‘
lgan xurmatsizlik va badiiy adabiyotdan chekinishlarga duch kelamiz. Bu
qanday b
o‘
lishi mumkin degan savol tu
g‘
iladi. Shaharsozlikning rivojlanishi
oqibatida k
o‘
chalar va binolar sifatli holatga keltirilmoqda. Tadbirkorlarga
b
o‘
lgan e
’
tibor va talablar oshib bormoqda. Biz k
o‘
chalarda turli xil
tadbirkorlarning yuritayotgan ishlari va binolarga k
o‘
zimiz tushadi. Masalan:
g
o‘
zallik salonlari, turli xil savdo markazlari, kiyim-kechak d
o‘
konlari , davlat va
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
630
nodavlat tashkilotlari ochgan markazlarning nomlariga k
o‘
zimiz tushadi. Misol
uchun: Magic Salon, Miss.laura, Zara nomi ostidagi g
o‘
zallik salonlari, Tunning.uz,
Kumho, Car fix kabi mashina ustaxonalari, Karzinka Button kabi savdo d
o‘
konlari,
Parij bujiteriya, Luriya, Florida , Lady hause kabi kiyim-kechat markazlariga duch
kelamiz. Bu misollarni bejizga aytib
o‘
tmadik. Negaki bu joylarning nomlarida
chet eldan kirib kelgan ruscha inglizcha s
o‘
zlardan foydalanilgan b
o‘
lib
o‘
zbek
tilining buzilish holatlariga sabab b
o‘
lmoqda. Nafaqat bu sabablar balki ommaviy
axborot vositalarining rivojlanishi hamda televideniya sohasida chiqarilayotgan
k
o‘
rsatuv va turli kino, seriallarning badiiy til talablariga javob bermasligi til
uchun mudhish holatdir. Hozirgi kunda yoshlar turli ijtimoiy tarmoqlarda faol.
Misol uchun ular vidio blok yoki vayn deb ataluvchi qisqa vidiolar muhlisidir.
Ammo
o‘
sha blok va vloklarda shevalar, badiiy tilning buzilishi ruscha s
o‘
zlarning
ishlatilishiga guvoh b
o‘
lamiz. Yoki turli intervyularda san
’
atkorlar bilan b
o‘
lgan
suhbatda k
o‘
pchilikigining javob va izohlari rus tilida b
o‘
lishi ham bir misoldir.
O‘
zbek tili boy va mukammal tildir uni butun dunyoga tanitish lozim. Badiiy
tilni rivojlantirish va tilning y
o‘
qolib ketishini oldini olish uchun yuqorida
keltirilgan kamchilik yechim topish darkor. Iloji boricha shahar k
o‘
chalarida
markazlar nomlarini
o‘
zbekchalashtirish, televideniyada ham madaniyat
qoidalariga roiya qiladigan malakali xodimlarni k
o‘
paytirish serial va kinolardagi
s
o‘
zlarni badiiylashtirish va shu bilan bir qatorda
o‘
zbek tiliga oid tadbirlarni
k
o‘
paytirish aholiga tar
g‘
ibotni shakllantirish, xalq qalbida tiliga va vatanga
b
o‘
lgan muhabbatni oshiradi. Tilga b
o‘
lgan hurmatsizliklar y
o‘
qoladi. Va bu
natijalar esa
o‘
zbek tilining uzoq yillar davomida gullab, yashnashiga va avlodlar
qalbida ham muhim joy olishiga sabab b
o‘
ladi. Bu haqida buyuk mutaffakir shoir
Alisher Navoiy ham bejizga: “Til
- shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir, agar
nutq noma
’
qul b
o‘
lib chiqsa-
tilning ofatidir”
- deya bejizga takidlab
o‘
tmagan. Til
ota-bobokalonlarimizdan qolgan muqaddas merosdir. Shunday ekan har birimiz
bu merosni avlodlarimizga chiroyli tarzda yetkazib berish oliy burchimiz
hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. 6-sinf adabiyoti 2-qisim Toshkent-
2013 “Ma’naviyat”nashiryoti Said
Axmad “Sobiq” hikoyasi 9
-bet.
2. 9-sinf adabiyoti Toshkent-
2019 “O‘zbekiston” nashiryoti Sharof
Boshbekov “Temir xotin” 266
-bet.
