“Arab tili globallashuv davri
da: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
712
IZOHLI LUG‘ATLARDAGI ASTRONOMIYAGA OID TERMINLAR
TAVSIFINI TAKOMILLASHTIRISH BO‘YICHA
Baxtiyarova Fotimaxon
Alfraganus University
nodavlat oliy ta’lim tashkiloti o‘qituvchisi
fbahtiyarova83@gmail.com
Annotatsiya.
O‘zbek tilining alohida mikrosistemasi sifatida astronomiyaga
oid terminlarning semantik xususiyatlari tadqiqi lug‘atshunoslik uchun ahamiyatli
xulosalar bera oladi. Negaki, tadqiqot obyektimiz
–
O‘TILda berilgan
astronomiyaga terminlarning astr. pometasig
a ega bo‘lishiga oid mezonlar aynan
semantik tavsif asosida shakllantirilishi maqsadga muvofiq. O‘TILda mavjud
terminlarning yoki terminlik maqomida bo‘lmagan ba’zi birliklarning semantik
tavsifi aniqlashtirilmaganligi bois astr. pometasini olishi lozim bo
‘lgan ba’zi
terminlar tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolgan (masalan, astronomiya,
astrolyabiya). Ko‘rinadiki, astronomiyaga oid terminlarning semantik tavsifi
amaliy ahamiyatga ega.
Kalit s
o‘
zlar:
sohaviy lug‘atlar, pometa, semantik tavsif, leksikografik tahlil,
mikrosistema, ensiklopedik elementlar, leksiko-semantik paradigma, semantik
tahlil.
Abstract.
The study of the semantic features of terms related to astronomy,
as a separate microsystem of the Uzbek language, can provide important
conclusions for lexicology. After all, our object of study is the collection of
astronomical terms presented in TSUY. It is advisable to form criteria for the
presence of a litter on the basis of a semantic description. Astr. some terms that
should be covered are missed by researchers (eg astronomy, astrolabe). It seems that
the semantic description of astronomical terms has practical significance.
Key words:
field dictionaries, litter, semantic description, lexicographic
analysis, microsystem, encyclopedic elements, lexical-semantic paradigm, semantic
analysis.
Аннотация
.
Изучение семантических особенностей терминов,
относящихся к астрономии, как отдельной микросистемы узбекского языка,
может дать важные выводы для лексикологии. В конце концов, наш объект
исследования —
это совокупность астрономических терминов,
представленных в TSUY. Критерии наличия пометы целесообразно
формировать на основе семантического описания. Астр. некоторые
термины, которые должны быть охвачены, упущены исследователями
(например, астрономия, астролябия). Представляется, что семантическое
описание астрономических терминов имеет практическое значение.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
713
Ключевые слова:
полевые словари, помета, семантическое описание,
лексикографический анализ, микросистема, энциклопедические элементы,
лексико
-
семантическая парадигма, семантический анализ.
KIRISH.
Dunyo tilshunosligida, xususan, o‘zbek tilshunosligida ham, xilma
-
xil terminologik lug‘atlar yaratilmoqda. Ularni fan va
sohalarga tadbiq etishga
bag‘ishlangan monografiya va risolalar nashr etildi, ko‘plab dissertatsiyalar
himoya qilindi. Ilmiy va ilmiy-
ommabop maqolalar chop etildi. Bu ishlar o‘zbek
tili terminologiyasining nazariy va amaliy masalalarini yechish uchun poydevor
hisoblanadi. Muayyan tilning terminologik tizimlarini, shuningdek, tilning
umumiy boyligini ko‘rsatib beruvchi izohli lug‘atlar har qanday tilshunoslik
uchun bu boradagi eng yirik amaliy tadqiqotlardir.
Izohli lug‘atlarning tarkibiy yondashuvi olingan
so‘zlar
ni semantik tahlil
qilishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu mazkur lingvistik elementlarni tavsiflash va
tushunish uchun aniq asos yaratadi. Tahlil jarayonida lingvistik jarayon
o‘zgarishlarga uchraydi, ammo sinonimiya va antonimiya kabi leksiko
-semantik
paradigma doirasidagi so‘zlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish tilshunoslik
sohasida qoladi. Bu sinonim yoki antonim ta’riflarni shakllantirishga olib keladi,
ularni qo‘llash holatlari va shartlarini izohlaydigan ko‘rsatmalar bilan birga
keladi.
Maxsus va ensiklopedik lug‘atlar uchun tavsifning boshlang‘ich nuqtasi
tushuncha (mazmun rejasi), fikrning belgida moddiylashtirilgan ma’lum bir
diskret birligidir. Bunda maxsus lug‘atda maxsus bilimlarning tuzilishi
(terminologiya doirasida) va shunga mos
ravishda atamalar tizimi lug‘atni
tavsiflash va atamani aniqlash uchun tavsiflash ob’yektini tashkil etadi.
Ensiklopedik lug‘atlarda ikkita jihat mavjud: ulardan biri (o‘ziga xos ta’rif) u
atamalar tizimi nazorati ostida qurilgan, ikkinchisi (kognitiv) ensiklopedik
elementlarga asoslangan bilim.
METODOLOGIYA.
Asosiy lug‘at ta’rifi va so‘zlarning real ob’yektlar hamda
kognitiv natijalar bilan o‘zaro bog‘liqligiga asoslangan ma’nosi turlicha bo‘ladi.
Leksik-semantik munosabatlar asosida tashkil etilgan temati
k qatorlar va so‘zlar
sinflariga tegishli so‘zlarni aniqlash uchun turli xil qurilish usullari qo‘llaniladi.
Biroq, bu usullar ushbu sinflar uchun ta’riflarning turlarini aniqlamaydi va
tavsiflovchi talqinlardan foydalanishni belgilash bilan cheklanadi. Ta
’riflarning
tizim turlari turli xil materiallar tufayli lug‘at tavsifining bevosita tajribasi asosida
ishlab chiqilgan. Leksikografik amaliyotni tahlil qilish va lug‘atlarda amalda
qo‘llaniladigan ta’riflarning turlarini nazariy asoslash zamonaviy izohli
l
ug‘atlardagi konseptual bo‘shliqlarni bartaraf etish yondashuvlaridan biridir.
Umumiy izohli lug‘atda atamani aniqlash usullari va ular bilan bog‘liq holda
yuzaga keladigan leksikografik qiyinchiliklar ilmiy adabiyotlarda bir necha bor
muhokama qilingan. Akademik L.V.Shcherba, A.A.Shaxmatov, X.Kasares,
V.Doroshevski va boshqa olimlar bu borada o‘z mulohazalarini bildirib o‘tganlar
va leksikografik tajribalaridan ma’lumotlarni taqdim etganlar
.
“Arab tili globallashuv davri
da: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
714
Ta’riflarning mantiqiy, tasniflovchi turlarida umumlashtiruvchi so‘zlar
determinant so‘zlar (
asbob, vosita, qurilma, kiyim-kechak, poyabzal, mebel,
hayvonlar, o‘simliklar
va boshqalar.) deb ataladi. Va bunday determinantlarning
hisobi semantik tahlilning eng muhim yordamchi prosedurasi hisoblanadi. Izohli
lug‘at tuzishda terminlarni ajratish va izohlash masalasida jahon tajribasini
o‘rganish muhim bosqich hisoblanadi
.
MUHOKAMA VA NATIJA.
Ma’lumki, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” asosiy
leksikografik manba hisoblanadi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”n
i yaratishda
leksikograflar va tilshunoslar darsliklar, adabiyotlar, tarixiy hujjatlar, hatto ona
tilida so‘zlashuvchilarning foydalanishi va sharhlari kabi til manbalariga tayanib,
lekisikalar izohini berishgan. O‘zbek tilining izohli lug‘atini yaratish j
arayonida
leksikograf va tilshunoslar turli metodlardan foydalanishgan. Ular so‘zlarning
tuzilishini tahlil qilib, etimologiyasi va tarixiy rivojlanishini o‘rgangan,
shuningdek, ularning turli kontekstlarda ishlatilishini tadqiq etgan. Shuningdek,
ular o‘z
bek tilining mintaqaviy farqlari va dialektlarini hisobga olishga harakat
qilishgan. Ushbu puxta tadqiqot va tahlil ularga lug‘atda so‘zlardan
foydalanishning batafsil tushuntirishlari, ta’riflari va misollarini taqdim etish
imkonini bergan. Bundan tashqar
i, leksikograflar lug‘at tarkibining aniqligi va
dolzarbligini ta’minlash uchun mutaxassislar va ona tilida so‘zlashuvchilar bilan
hamkorlik qilishgan. Bular, albatta, tahsinga sazovor ishlardir. Ammo
terminlarning berilishi, astronomiyaga oid terminologik
tizimdan lug‘at uchun
tanlab olinishi, ularning semantik xususiyatiga ko‘ra belgilarning ishlatilishi,
leksik pometaning qo‘llanishiga oid ayrim kamchiliklar mavjudki, keyingi
bosqichda ularni bartaraf etish muhim vazifalardandir.
“O‘TIL”da, odatda, terminlar fan sohasiga oidlikni bildiruvchi pometa, ya’ni
leksikografik izoh bilan belgilanadi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” so‘zboshisida
shunday fikr keltirilgan : “Lug‘atga kiritilgan so‘zlar alifbo tartibida beriladi va
ular, odatda, lug‘atning so‘zligi deb qaraladi. Bu noto‘g‘ri emas. Lekin masalaga
(hodisaga) yuqoridagi kabi kengroq ma’noda qaralgan taqdirda, faqat lug‘atga
kiritilgan so‘zlargina emas, balki lug‘atga kiritilgan va ma’nolari belgilanib, izoh
bilan ta’minlanuvchi ajratib yoziladigan yasama so‘z va turg‘un birikmalar ham
lug‘atning so‘zligini tashkil etadi. Lekin ular, ma’lum prinsip asosida, bosh so‘zga
tuzilgan lug‘at maqolasi ichida beriladi.
1. Bosh so‘z.
Lug‘at so‘zligidan o‘rin olgan har bir so‘z bosh so‘z deyiladi.
Quyidagi so‘z va
so‘z shakllari lug‘atga kiritildi, ya’ni bosh so‘z sifatida berildi:
Chegaralangan leksikadan:
1. Ko‘pchilik qo‘llaydigan va tushunadigan,
darslik, ilmiy-
ommabop asar va davriy matbuotda ko‘p qo‘llanadigan terminlar:
inqilob, iqtisod, ko‘paytiruv, aksiya,
tola, raqs, emlash, shudgorlash
va b.
Turg‘un birikmalar ham lug‘atga kiritiladigan so‘zlarga qo‘yiladigan
(yuqorida qayd etilgan) talablar asosida lug‘atga kiritildi. Ya’ni umumiste’molda
bo‘lgan, shuningdek, qo‘llanish doirasi chegaralangan turg‘un birikmalardan ko‘p
ishlatiladigan, yozma nutqda ham ko‘p uchraydiganlari kiritildi. Bular
quyidagilar:
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
715
1. Og‘zaki va yozma nutqda ko‘p qo‘llanadigan, turli sohaga oid birikma
terminlar:
milliy daromad, daromad solig‘i, atrof muhit, ma’muriy jazo, mehnat
daftar
chasi, qon bosimi, jarima to‘pi
va sh.k.
Ilm-
fan sohalariga oid so‘zlarda shu sohani bildiruvchi qisqartmasi qo‘yildi:
mat.
(matematika),
tlsh.
(tilshunoslik),
iqt.
(iqtisodiyot),
geogr
. (geografiya),
astr
.
(astronomiya) va b.
Agar birdan ortiq ma’noga ega
bo‘lgan so‘z ma’lum bir ma’nosi yoki
ma’nolari bilan chegaralangan qatlamga mansub bo‘lsa, uslubiy belgi shu ma’nosi
yoki ma’nolarining izohidan oldin qo‘yildi. Misol:
O‘ZAK
1 [izoh]...
3 tlsh. [izox]...
3) bosh so‘z to‘g‘ri va ko‘chma ma’nolarga ega bo‘lsa, to‘g‘ri ma’nosi avval,
ko‘chma ma’nosi undan keyin berildi ...
“O‘TIL”dagi izohdan ma’lum bo‘ladiki, astronomik terminlarga
astr
.
pometasi qo‘yilgan. Ammo shunday mazmunli so‘zlarning ko‘pchilik qismiga hech
qanday belgi qo‘yilmagan. Masalan, quyi
dagi leksemasining sememalarini
kuzatamiz:
ASTRONOMIYA
[yun. astronomia < astron + nomos
–
qonun] Osmon
jismlari, umuman koinot tuzilishi va taraqqiyoti to‘g‘risidagi fan.
YER
1 Quyoshdan keyingi uchinchi planeta. Yer shari. Yer aylanasi. Yer
Quyosh atrofi
da aylanadi. Yerning sun’iy yo‘ldoshi. 2 Shu planetaning quruklik
qismi (suv bilan qoplangan qismiga qarama-
qarshi qo‘yilganda). Yer
planetamizning oltidan bir qismini tashkil etadi. 3 Planetamiz qobig‘ining sirtqi
qatlami. Yer bag‘ri. Yer osti boyliklari.
Qora (qaro) yerga kirgur! (qarg‘.). Yer
yutgur! (qarg‘.). Osmon uzoq, yer qattiq. Maqol. Bir vaqt yer osti dukillagandek
bo‘ldi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon.
Izohlardan ko‘rinyaptiki,
ASTRONOMIYA
so‘zi
ga sohaga oid terminligini
tasdiqlovchi pometa
qo‘yilmagan. Yoki
YER
so‘zi ko‘p
ma’noli: uning birinchi
ma’nosi terminologik mazmun kasb etyapti. Maxsus leksikografik pometa
qo‘yilmagan bo‘lsa
-
da, ushbu so‘zni astronomik terminlar bazasi (ATB) ga kiritish
mumkin. Agar yer so‘zida bo‘lganidek, ko‘p
ma’noli so‘zlardan bitta ma’nosi
terminologik xususiyat kasb etsa, izohli lug‘atda bo‘lmasa ham, ATBda
astronomiyaga oid atama ekanligini bildiruvchi pometa bilan belgilanadi. Demak,
bu so‘zning barcha izohlari, etimologiyasi ma’lumotlar bazasiga kiritiladi; b
irinchi
ma’no oldiga
astr.
belgisi qo‘yiladi.
O‘TIL (2005
-2008) da astronomiya sohasiga oid ayrim terminlar borki, ular
2 jildli izohli lug‘atda mavjud emas, ammo 5
,6
jildli izohli lug‘atdan o‘rin olgan
:
КАЙВОН
[
ф.
-
Зуҳал (Сатурн) юлдузи] 1(К
-
катта)
астр
. эск. Зуҳал
[Сатурн] сайёрасининг форсча номи.
2 фольк. Баланд айвон. Унда ҳам кўшку
айвон, Зарварақли олтин кайвон, Зиёдонлар алвон
-
алвон. «Равшан».
ЗИЖ
[a
.ф.
-
астрономик жадвал]
астр.
Қуёш, Ой ва б. йирик
сайёраларнинг юлдузлараро ҳаракатини, уларнинг самодаги вазиятини
кўрсатувчи жадвал; астрономик жадвал (шундай жадваллар асосида
“Arab tili globallashuv davri
da: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
716
тақвимлар тузилади). Аслида Ер ҳаракатда, деб фараз қилганимизда ҳам, бу
ҳол ҳисоб ва зижларимизнинг моҳиятини ўзгартирмаган бўлур эрди. «Фан
ва турмуш».
Ayrim term
inlar ikkala lug‘atda ham
astr.
pometasisiz berilgan. Quyidagi
leksemani misol qilib ko
‘
rsatish mumkin:
–
2 jildlida:
MERKURIY
[lot. Mercurius
–
rim mifologiyasida chorvachilik va
savdo ma’budi; sayyohlar, yo‘lovchilar homiysi] (M –
katta) Quyosh sistemasidagi
to‘qqizta katta sayyoradan biri, Quyoshga eng yaqini.
–
5, 6 jildlida:
MERKURIY
[lat] (M
–
katta) Quyosh sistemasidagi to‘qqizta
katta planetalardan biri, Quyoshga eng yaqini.
Astronomiyaga oid terminlarning o‘zbek tilining izohli lug‘atlarida
izohlan
ishiga doir qarashlarimiz shuni ko‘rsatadiki, ikki tomli izohli lug‘atda
keltirilgan terminlar miqdori besh jildli izohli lug‘atga qaraganda kamroq bo‘lgan.
XULOSA.
Aytish mumkinki, ushbu astronomiyaga oid terminlarning
barchasi izohining tarkibida astonomiya sohasiga ishora qiluvchi birliklarning
mavjudligi sababli sohaga doir termin. Demak, lug‘atda bosh so‘zning izohi
tarkibida sohaga oidlikni ifodalovchi, unga ishora qiluvchi so‘z va so‘z
birikmalarning mavjudligi birlikka termin sifatida maxsus
belgini qo‘llash
zaruratini talab qiladi. Ayniqsa, o
‘zakdoshlarning ketma
-ket kelishida leksik
pometani qo‘llash, albatta, zarur
(
meteor, meteorit
).
Terminning lug‘at maqolasida keltirilishi kerak bo‘lgan izoh
larni
astronomiyaga oid terminlarning
o‘ziga xos
xususiyatlarini yanada ochib
beruvchi manba sifatida yanada mukammalashtirilishi maqsadga muvofiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 6 jildli. 1
-jild.
–
Тоshkent: “G‘afur G‘ulom”
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023.
–
962 b.
–
B. 11.
https://n.ziyouz.com/kutubxona/category/10-o-zbek-tilining-izohli-lug-ati
2. Khamroeva Sh.M., Gulyamova Sh.K
. Electronic dictionaries − the product
of applied linguistics // ISJ Theoretical & Applied Science, 07 (87), 2020, July, 463-
466.
–
Soi: http://s-o-i.org/1.1/TAS-07-87-88.
3
. Эргaшевa М. Олaмнинг лисоний мaнзaрaси вa семaнтик
мaйдонлaргa бўлиниши. «Молодой учѐный». №3.1 (107.1) Филология
.
Февр
a
ль, 2016. –
Б.62.
https://moluch.ru/archive/107/25694/
4.https://n.ziyouz.com/kutubxona/category/10-o-zbek-tilining-izohli-lug-
5.https://n.ziyouz.com/kutubxona/category/10-o-zbek-tilining-izohli-lug-
6.
Гулямова Ш. Ўзбек тили семантик анализаторининг лингвистик
асослари: Филол.фан.док
-
ри дисс... –
Фарғона, 2022. –
Б. 78. –
240 б.
https://tsuull.uz/sites/default/files/19shaxnoza_gulyamova_ozbek_tili_semanti
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
717
8. O
‘
zbek tilining izohli lug
‘
ati 1-jild.
–
Toshkent: G
‘
afur G
‘
ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023.
–
962 b.
9. O
‘
zbek tilining izohli lug
‘
ati 2-jild.
–
Toshkent: G
‘
afur G
‘
ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023.
–
1035 b.
10. O
‘
zbek tilining izohli lug
‘
ati 3-jild.
–
Toshkent: G
‘
afur G
‘
ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023.
–
843 b.
11. O
‘
zbek tilining izohli lug
‘
ati 4-jild.
–
Toshkent: G
‘
afur G
‘
ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023.
–
823 b.
12. O
‘
zbek tilining izohli lug
‘
ati 5-jild.
–
Toshkent: G
‘
afur G
‘
ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023.
–
718 b.
13. O
‘
zbek tilining izohli lug
‘
ati 6-jild.
–
Toshkent: G
‘
afur G
‘
ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023.
–
862 b.
