VETERINARIYA
MEDITSINASI
366
Maxsus son 5. 2023
UDK:616-093:636.92
Davlatov
R.B.,
professor,
Rasulov O‘.L,
dotsent v.b.,
Xushnazarov A.X.,
tayanch doktorant,
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi,
chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti
Quyon eymeriozining diagnostikasi va epizootoologiyasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Samarqand viloyatining Bidung ‘ur va Jomboy tumanlaridagi zamonaviy quyonchilikka ixtisoslash- gan
xo ‘jaliklarda quyon eymerozi uchun tekshirish ishlari amalga oshirilgan bo ‘lib invaziyaning ekstensivlik va intensivlik holati bayon
qilingan.
Kalit so‘zlar.
Quyon, eymerioz, eymeriya, protozoa, apicomplexa, sporozoa, coccidiida, ootsista, invaziya, Darling usuli, ekstensivlik,
intensivlik.
Mavzuning dolzarbligi.
O‘zbekiston Respublika- si
Prezidentining 2022-yil 8-fevraldagi PQ-120-son qarorida
O‘zbekiston Respublikasida chorvachilik sohasi va uning
tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha 2022 2026-yillarga
mo‘ljallangan dasturi tasdiqlangan bo‘lib, mamlakatda
chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirish
hisobiga oziq-ovqat xavfsi- zligini ta’minlash, ishlab
chiqarishning zamonaviy usullarini keng joriy etish, bu orqali
qo‘shilgan qiy- mat zanjirini yaratish, kooperatsiya
munosabatlarini rivojlantirish, chorvachilik sohasi va uning
tarmoqlarini
davlat
tomonidan
qo‘llab-quvvatlash,
shuningdek,
mazkur
sohada
zamonaviy
axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari va ilm-fan yutuqlaridan
samarali foyda- lanishni tashkil etish maqsadida: chorvachilik
sohasi va uni tarmoqlarining joriy holati tahlil qilinganda
bugun- gi kunda respublikamizda 254 ta quyonchilik xo‘jaligi
faoliyat yuritayotganligi ilg‘or xorijiy tajriba asosida
chorvachilik sohasining quyonchilik tarmoqlarida ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar salmog‘ini oshirish; quyon go‘shti
mahsulotlarining
ichki
va
tashqi
bozor-
lardagi
raqobatbardoshligini oshirish hamda mahalliy mahsulotlami
xalqaro sifat talablariga moslashtirish; quyon go‘shtining
tavsiya etilgan minimal iste’mol normalarini qayta ко‘rib
chiqish, shuningdek, aholin- ing sog‘lom ovqatlanish
madaniyatini oshirish; quyonchilik tarmog‘ini yanada
rivojlantirish hamda kooperatsiya tizimi asosida mahsulot
ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish.
Ushbu ustuvor yo‘nalishlar doirasida respublikamizda
sifatli quyon go‘shtini iste’mol qilish darajasini ko‘tarish
hamda umumiy go‘sht mahsulotlari hajmi- da uning ulushini
oshirish nazarda tutilgan va ijrosi bo‘yicha barcha mas’ul
tashkilot va korxonalaming faoliyatini jadallashtirish talab
etilgan.
Dastumi amalga oshirishdan kutilayotgan natijalar
quyonchilik tarmog‘ini rivojlantirish yo‘nalishida: quyon
go‘shtini yetishtirish hajmi 100 tonnadan 23 ming tonnaga
yetkazish aholi jon boshiga quyon go‘shtini iste’mol qilish
hajmini 3 kilogrammdan oshirishga im- koniyat yaratadi;
quyon boqishni ilmiy asosda yo‘lga qo‘yish maqsadida
respublika hududlarida quyonchilik naslchilik xo‘jaliklarini
tashkil etish va naslli quyon- lar bosh sonini ko‘paytirish
choralarini ko‘rish; go‘sht yo‘nalishidagi quyon zotlarini
mahalliy sharoitga moslashtirish va ixtisoslashgan quyonchilik
bo‘rdoqichilik
xo‘jaliklarini
tashkil
etish
hisobiga
kooperatsiya tizimi- ni joriy etish va qo‘shilgan qiymat
zanjirini yaratish choralarini ko‘rish; ilm-fan va ishlab
chiqarishni tizimli asosda uzviy integratsiyalashtirish,
innovatsion tex- nologiyalami amaliyotga keng joriy etish,
quyonchilik tarmog‘ida yuqori malakali mutaxassislarga
bo‘lgan joriy va istiqboldagi ehtiyojni hisobga olgan holda
kadrlar tayyorlash, ulaming malakasini oshirish maqsadida
o‘quv-uslubiy qo‘llanma va amaliy tavsiyalar tayyorlash, chop
etish zaruriyati mavjud.
Ayni paytda quyonlaming kasallanishida parazitar
kasalliklaming salmog‘i ham sezilarli darajada osh- moqda,
bunga asosiy sabab quyonchilik bilan shug‘ul- lanuvchilarning
malakasini yetishmasligi, veterinariya mutaxassislarining jalb
etilmaganligi, zoogigyena va sanitariya qoidalariga rioya
etmaslik, parazitar kasal- liklarga qarshi rejali profilaktika
choralari ko‘rilmasli- gidir.
Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash dolzarb vazifa
hisoblangan hozirgi davrda quyonchilik tarmog‘ini ham
samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
dolzarb
vazifani
bajarishda
quyonlarda
uchraydigan
kasalliklami oldini olish va samarali davolash usullarini joriy
etish ushbu tarmoq uchun ishlab chiqarishdagi zarurat
hisoblanadi. Chunki so‘nggi yillarda Respublikamizda
quyonlaming
parazitar
va
boshqa
kasalliklari
ilmiy
izlanuvchilar tomonidan deyarli o‘rganilmagan.
Tadqiqotning
maqsadi.
Samarqand
viloyatining
Bulung‘ur va Jomboy tumanlarida ko‘paytirilayotgan naslli
(Hycole zotli) quyonlar orasida eymeriozni di- agnostikasi
hamda epizootologik holatini o‘rganishdan iborat.
VETERINARIYA
MEDITSINASI
Maxsus son 5. 2023
367
Tadqiqot ob’ekti va uslublari.
Tadqiqotlar Samar- qand
viloyatining Bulung‘ur hamda Jomboy tumanlar- idagi shaxsiy
yordamchi, dehqon va fermer xo‘jaliklari, “Bo‘riboy Mustaev
zamin nur” F/X hamda “Jomboy ko‘chatchilik tomorqa
xizmati” MCHJ larida ko‘pay- tirilayotgan turli yoshdagi
spontan (tabiiy) zararlangan quyonlarda olib borildi.
Tadqiqotlarda quyonlardan ol- ingan tezak namunalarini
tekshirishda Darling usulidan foydalanildi.
Muammoning
urganilganlik
darajasi.
Quyon
eymeriozining qo‘zg‘atuvchisi sistematika bo‘yicha
Protozoa
hayvonot olamiga,
Apicomplexa
tipiga,
Spo- rozoa
sinfiga,
Coccidiida
turkumiga,
Eimeriidae
oilas- iga,
Eimerinae
kichik
oilasiga va
Eimeria
avlodiga mansub. Ushbu koksidiyalar
turlaridan biri
Eimeria stiedae
quyon jigarida parazitlik qiladi
va eymeriozni keltirib chiqaradi, boshqa turlari
E.perforans,
E.media, E. magna, E.irresidua
lar esa ichakda parazitlik qilib,
patologik jarayon uzoq vaqt davom etadi (30-50 kun).
Barcha sporalilar kabi quyon eymeriozi ham uchta
taraqqiyot davrini boshdan kechiradi: 1 davr shizogoni- ya
yoki jinssiz ko‘p marta bo‘linish yo‘li bilan ko‘pay- ish; 2 davr
gametogoniya yoki jinsiy ko‘payish; 3 davr sporogoniya yoki
jinssiz ko‘payish yo‘li bilan spo- rozoitlar hosil qilish va ulami
bir xo‘jayin ishtirokida rivojlanuvchilarida tashqi muhit
taassurotidan himoya qiluvchi spora hosil qilish davrlari bilan
ko‘payadi.
Eymeriyalami hay von ozganizmida joylashuviga bog‘liq
ravishda quyon eymerozining uch shakli farqla- nadi: 1. Ichak,
2. Jigar, 3. Aralash shakllari. Amaliyotda invaziyaning aralash
shakli muhim o‘rin tutadi. Kasal- likning boshlanishida
quyonning
ichaklari
zararlanib,
keyinchalik
jigari
invaziyalanadi va natijada aralash shakl boshlanadi.
Invaziyaning
yashirin
davridan
key
in
quyonchalar
loxaslanadi, odatdagidek harakatchanli- gi yo‘qolib, qomini
yerga berib yotadi. Ishtahasi pas- ayib, ozuqa yemay qo‘yadi.
Qorin bo‘shlig‘i shishadi va og‘riq beradi, axlati suyuqlashib,
bazan shilliq va qon aralash bo‘ladi. Kasai quyonlar o‘sishdan
qoladi, oriqlaydi, jun qoplami hurpayib turadi. Siydik ajralishi
tezlashadi. Ba’zan so‘lakajralishkuchayib, burun shilliq
pardasi kataral yallig‘lanadi va kon’yuktivit rivojlanadi.
Jigarda yalligTanish jarayonlarini boshlanishi bilan or- ganizm
nimjonlashib, quyon tashqi muhitga e’tiborsiz bo‘lib qoladi va
uzoq yotadi. Ishtahasi yo‘qoladi, qomi shishgan bo‘lib, o‘ng
tomonini bosib ko‘rganda og‘riq sezadi. Ko‘rinarli shilliq
pardalari sarg‘ayadi, oyoqlari va bo‘yin mushaklari shol
bo‘lib, qaltiray boshlaydi, so‘ngra esa 7-10 kunda nobud
bo‘ladi.
Tadqiqot usullari va natijalari.
Tadqiqotlarimiz
Samarqand viloyatining Bulung‘ur va Jomboy tuman- larida
o‘tkazildi. Ilmiy tadqiqot davomida eksperimen- tal,
mikroskopik va statistik usullardan foydalanildi. Ka- sallikka
gumon qilingan va kasallangan quyonlaming 3-5 gr tezak
namunasi suv bilan zichlik darajasi yarim suyuq holatga
kelguncha aralashtirildi, sentrifuga pro- birkalariga suzildi va
1-2 daqiqa davomida sentrifugan- ing 1000-1500 tezlik/min
davomida sentrafuga qilindi. Suyuqlik qismi to‘kib tashlandi,
cho‘kmaga glitserin va osh tuzining to‘yingan eritmasidan teng
miqdorda tayyorlangan aralashmadan qo‘shildi, sentrifuga
probir- kasi yaxshilab chayqatilib, qaytadan 2 daqiqa
davomida 1000-1500 tezlik/minutda sentrafuga qilindi.
Suyuqlik yuzasiga qalqib chiqqan eymeriya ootsistalari simli
ilm- oq bilan olinib, buyum oynasiga qo‘yilib, mikroskopda
tekshirildi. Tekshirilgan quyonlaming tezak namunasi- da
eymeriya ootsistalari mavjudligi aniqlandi.
Ushbu jadval ma’lumoti bo‘yicha “Bo‘riboy Mustaev
zamin nur” F/X da parvarishlanayotgan 355 bosh quyonlaming
24 boshida eymeriyalar bilan zararlan- ganligi tekshiruv
natijasida aniqlanib, invaziyaning ek- stensivligi 6,2 % ni
tashkil qildi.
Jomboy tumanidagi “Jomboy ko‘chatchilik tomorqa
xizmati” MCHJ da ko‘paytirilayotgan 125 bosh quyonlaming
36 boshi eymerioz bilan kasallanganligi koprologik usul
yordamida aniqlanib invaziyaning ek- stinsivligi 28,8 ni tashkil
etdi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra kasallikni ikki tuman- dagi
tarqalish holati, saqlash sharoiti, oziqlantirish va profilaktika
tadbirlarini rejali amalga oshirish ko‘rsat- kichlariga bog‘liq
bo‘lib, “Bo‘riboy Mustaev zamin nur” F/X da oxirgi
zamonaviy texnologiyalardan un- umli foydalanganlik va
oziqlantirish uchun boyitilgan qo‘shimchalari mavjud oziqa
berilganligi, profilaktika maqsadida eymerostatik vositalardan
foydalanilganligi natijasida kasallik ko‘rsatgichi nisbatan past
ko‘rsat- kichda bo‘lsa, “Jomboy ko‘chatchilik tomorqa
xizmati” MCHJ esa invaziya ekstensivligi yuqori
ko‘rsatkichda qayd etildi, chunki ushbu MCHJ quyonxonasida
asrash uchun yetarli gigiyenik qulayliklar yaratilmaganligi,
profilaktika maqsadida eymerostatiklarni qo‘llamaslik va
Xo‘jalik nomi
Quyonlar bosh soni
Tekshirish usuli
Invaziyaning ekstensivligi
soni
foyizi
“Bo‘riboy Mustaev zamin nur” F/X
355
koprologik
24
6,2
“Jomboy ko‘chatchilik tomorqa
xizmati” MCHJ
125
koprologik
36
28,8
1-jadval.
Quyon eymeriozini koprologik tekshirish natijalari
VETERINARIYA
MEDITSINASI
368
Maxsus son 5. 2023
oziqlantirish uchun sifatli omuxta
yemdan foydala-
nilmaganligi asosiy sabab hisoblanadi.
Xulosa.
Ushbu tadqiqot bo‘yicha olingan ma’lu- motlarga
ko‘ra
“Bo‘riboy
Mustaev
zamin
nur”
F/X
da
parvarishlanayotgan 355 bosh quyonlaming 24 boshida
eymeriyalar bilan zararlanganligi tekshiruv
natijasida
aniqlanib, invaziyaning ekstensivligi 6,2 % ni Jomboy
tumanidagi “Jomboy ko‘chatchilik tomorqa xizmati” MCHJ
da ko‘paytirilayotgan 125 bosh quyonlaming 36 boshi
eymerioz bilan kasallanganligi koprologik usul yordamida
aniqlanib invaziyaning ekstinsivligi 28,8 ni tashkil etdi.
Foydalanilagan adabiyotlar
1.
Ахмадалиев, H. T, Хушназаров, A. X., & Давлатов,
P.
Б.
(2023).
ЦУЁН
ЭЙМЕРОЗИНИНГ
ЭПИЗООТОЛОГИЯСИ.
2.
Berdiyevich, D. R., Khudoiyberdi o‘g‘li, K. A., &
Ilhomovna, К. M. (2022). EPIZOOTOLO- GY OF
EIMERIOSIS
(COCCIDIOSIS)
OF
RABBITS,
TREATMENT AND PREVENTIVE MEASURES. Лии.
For.
Res,
65(1), 602-607.
3.
Davlatov, R. (2023). КУЁНЛАРНИ АСРАШ,
ОЗИЦЛАНТИРИШ, КАСАЛЛИКЛАРИНИ ДАВОЛАШ
BA ОЛДИНИ ОЛИШ.
inlibrary, uz.
4.
Давлатов, P. Б., & Хушназаров, A. X. (2022). КУЁН
ЭЙМЕРИОЗИ ЭПИЗООТОЛОГИЯСИ ДАВОЛАШ BA
ПРОФИЛАКТИКА ЧОРА-ТАДБИР-
ЛАР1А. AGROB
IOTEXNOLOGJ YA VA VETERINARIYA TIBBIYOTIILMIY
JURNALI,
181-184.
5.
Ergashov, S. 1., Xushnazarov, A. X., & Davlatov, R.
B.
(2023).
QUYONLAR
EYMERIOZN1
DAVO-
LASHDAKENG QO ‘LLANILADIGAN PREPARAT- LAR.
Journal of new century innovations, 22(3),
58-64.
6.
Khushnazarov, A. K., & Davlatov, R. B. (2023).
DIAGNOSTICS OF RABBIT EMERIOSIS.
Journal of new
century innovations, 22(3),
72-77.
7.
O‘G‘LI, X. A. X. (2021). КУЁНЧИЛИКНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ ДАВР ТАЛАБИ.
Veterinariya
meditsinasi.
8.
Хушназаров, A. X., Райимкулов, И. X., Эшкораев,
A.
M.,
&
Давлатов,
Р.
Б.
(2023).
КУЁН
ЭЙМЕРИОЗИНИНГ
КИМЁПРОФИЛАКТИКА-
СИ.
SCHOLAR,
7(2), 56-62.
9.
Хушназаров, А., & Давлатов, Р. (2023). Куён
эймериозининг таркалиши ва патологоанатомик ташх,иси.
in Library,
7(1), 15-17.
10.
Хушназаров, А., & Давлатов, Р. (2022). Куён
эймсриозини
даволашда
янги
эймсриостатикнинг
самарадорлиги.
in Library,
22(1), 28-29.
11.
Хушназаров, А., & Давлатов, Р. (2022).
Пастдартом ва ургут туманларида куён эймериозининг
эпизоотик х,олати.
in Library,
22(1), 31-32.
12.
Хушназаров, А., & Давлатов, Р. Б. (2022). Quyon
eymeriozini davolashda vazuril preparatining samaradorligi.
in
Library, 22(2),
173-174.
13.
Хушназаров, A. X., Эшкораев, A. M.,
Ахмадалиев, H. T, & Давлатов, P. Б. (2023).
ЭПИЗООТОЛОГИЧЕСКИЕ ДИАГНОСТИЧЕСКИЕ И
ПРОФЕЛАКТИЧЕСКИЕ
ДАННЫЕ
ЭЙМЕРИОЗ
КРОЛИКОВ.
Innovations in Technology and Science
Education,
2(7), 1068-1080.
