Ilim h
á
m jámiyet. №2.2024
38
REZYUME.
Maqolada Qo‗qon vohasi sug‗oriladigan maydonlarida suvdan foydalanish samaradorligi masalalari tadqiq qilingan.
Olib borilgan tadqiqotlarda Qo‗qon vohasidagi sug‗oriladigan maydonlar va uning respublikadagi ulushi, vohada sug‗orishga olingan suv
miqdori hamda 1 gektar maydonga sarflangan suv miqdori tahlil qilingan. 2013-2022-yillarda Qo‗qon vohasi tumanlarida suv
resurslaridan foydalanish ko‗rsatkichlari va samaradorligi tadqiq qilingan.
РЕЗЮМЕ.
Статья посвящена вопросам эффективности использования воды на орошаемых территориях Кокандского оази-
са. В проведенных исследованиях были проанализированы орошаемые площади Кокандского оазиса и их доля в республике,
количество поступающей на орошение воды в оазисе и количество потребляемой воды на гектар. В 2013-2022 годах изучены
показатели и эффективность использования водных ресурсов в районах Кокандского оазиса.
SUMMARY.
The article is devoted to the issues of water use efficiency in the irrigated areas of the Kokand oasis. The irrigated are-
as of the Kokand oasis and its share in the republic, the amount of water received for irrigation in the oasis and the amount of water con-
sumed per hectare were analyzed in the conducted researches. In 2013-2022, indicators and efficiency of water resources use were stud-
ied in the districts of Kokand oasis.
TABIAT–JAMIYAT TIZIMI VA UNING EKOLOGIK JIHATLARI
M.Ya.Radjapov –
katta o„qituvchi
G.Eshpanova –
talaba
T.R.Matmuratov –
talaba
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Tayanch so„zlar:
tabiat, jamiyat, hayot sifati, sifat va miqdor o‗zgarishlar, tabiatda modda va energiya almashinuvi, degradatsiya,
rekreatsiya, geotizim.
Ключевые слова:
природа, общество, качество жизни, качественные и количественные изменения, обмен веществ и энер-
гии в природе, деградация, рекреация, геосистема.
Key words:
nature, society, quality of life, qualitative and quantitative changes, metabolism and energy in nature, degradation, rec-
reation, geosystem.
Tabiat bilan jamiyat o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlar ju-
da murakkab jarayon bo‗lib, makon va zamonda tez
o‗zgaruvchan bolganligidan uni tadqiq qilish mushkuldir.
Inson tabiatga ongli munosabatda bo‗lsa, uning boyliklari-
dan ehtiyojga yarasha tejamkorona foydalansa, boyliklar
o‗rnini toldira borishga etiborli bo‗lsa, tabiat butun bor-
lig‗ini insondan ayamaydi. Aks holda, ikki tomon ham
bundan ko‗p talofat ko‗rishi mumkin. Inson tomonidan ta-
biatda sodir etiladigan har qanday o‗zgarishlar bevosita
yoki bilvosita yo‗llar orqali jamiyatda o‗z aksini topadi,
aniqrogi, insonning tabiatga ta‘sirining kuchayishi uning
javob reaksiyasini oshiradi (bumerang tamoyili).
Jamiyat rivojlanishi maxsus ichki qonuniyatlar asosida
ro‗y bersada, ammo tabiiy muhit bilan chambarchas
bog‗langan. Chunki jamiyat o‗z taraqqiyotida va ishlab
chiqarishning
rivojlanishida
zarur bo‗lgan barcha
resurslarni tabiatdan oladi. Jamiyat rivojlangan sari tabiiy
resurslarga bo‗lgan ehtiyoj ham orta boradi. Demak,
jamiyat (insoniyat) ma‘lum ma‘noda tabiatga tobedir.
Hozirgi zamon sanoat rivojlanishini ma‘lum tabiiy
resurslarsiz tasavvur etib bolmaydi. Masalan, neft
manba‘larining tugashi hozirgi davr iqtisodiyoti uchun
halokatli hol ekanligi barchaga ayon.
Tabiiy sharoit jamiyat taraqqiyotining turli jabhalariga
o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Turli loyihalarning amalga
oshirilishi, qurilishlar, ularning barqarorligi, mamlakat va
hududlarning ixtisoslashuvi, kishilarning faoliyat turlari,
hatto urf-odat, milliy an‘analar ham ko‗p hollarda
joylardagi mavjud tabiiy sharoit bilan uzviy bog‗langan.
Jamiyat tabiat (yoki biosfera) bilan doimo o‗zaro
ta‘sirda boiib, o‗ziga xos geosotsioekotizim (T.Andreeva,
2005.) hosil qiladi. Geo, eko va sotsiotizimlar
o‗zaro
ta‘sirdagi komponentlar mexanizmlari orqali bir-biriga
bog‗langan. Shulardan oxirgisi (sotsiotizim) tabiiy
ekotizimlarsiz faoliyat ko‗rsata olmaydi, biosfera (tabiat)
yoki aynan geotizimlar inson tomonidan bunyod etilgan
tizimlarsiz ham erkin faoliyat ko‗rsata oladi.
Mutaxassislar ―tabiat-jamiyat‖ tizimining quyidagi aso-
siy qonuniyatiarini ajratadilar:
1)
tizim ikkita kichik tizimdan iborat – iqtisodiy va
ekologik, qaysiki jamiyat va tabiatning o‗zaro ta‘sirining
ikki shakliga mos keladi – foydalanish va tabiiy muhitni
muhofaza qilish;
2)
tizimda inson bir yo‗la muhitga ta‘sir etuvchi
subyekt hamda tabiatning qarshi ta‘sirini o‗zida sinovchi
obyekt ham hisoblanadi;
3)
tiziminng sotsial-vazifaviy yo‗naltirilganligi, ya‘ni
insonning hayot sifatini ta‘minlash.
―Tabiat-jamiyat‖ tizimining rivojlanish va faoliyati
qonunlari (Т.Андреева, 2005.) quyidagilar:
1)
dialektik – tabiiy muhitning bir butunligi va o‗zaro
aloqadorligi,
miqdoriy
o‗zgarishlarning
tub
sifat
o‗zgarishlariga aylanish qonuni; yagonalik va qarama-
qarshiliklar kurashi qonuni; inkorni-inkor qilish qonuni;
2)
tabiiy-ijtimoiy
– tabiiy tizimlarning atrof-muhitni
moddiy-energetik
va
axborot
resurslari
hisobiga
rivojlanishi; tabiatni o‗zgartirishni amalga oshirilishi
oqibatlarining noaniqligi; tabiiy jarayonlarni boshqarishga
asoslanganligi; nisbatan yaxshilana borish mumkinligi.
―Tabiat – jamiyat‖ tizimida jamiyat faol tomon
hisoblanadi. Jamiyat tabiiy resurslardan foydalanish
jarayonida geografik muhitning o‗zgarishiga, tabiatda
modda va energiya almashinuvi jarayonlariga sezilarli
darajada ta‘sir
ko‗rsatadi. Eng qadimgi odamzod
avlodlaridan to hozirgi kompyuter asrigacha o‗tgan davr
mobaynida kishilar o‗zlari yashagan tabiiy muhit holatini
kuchli darajada o‗zgartirdi.
Hozirda inson xo‗jalik faoliyati ta‘sirida tabiiy
muhitning
buzilishi
va
degradatsiyasi
jarayonlarini
quyidagicha
baholash
mumkin
(Н.Лукьянчиков,
И.Потравный, 2000):
– kuniga atmosferaga sanoat va transport faoliyati
mahsuli sifatida 60 mln. t ―issiqxona‖ gazlari (SO
2
)
chiqarilmoqda,
– kuniga 55 ming gektar tropik o‗rmonlar payhon qi-
linmoqda va yo‗qotilmoqda;
– kuniga dunyo okeanining ifloslanishi oqibatida 220
ming t baliqlar o‗lmoqda;
– kuniga 220 ming gektar yer cholga aylanmoqda;
– kuniga 10-20 hayvon va o‗simlik olami turlari
yo‗qolmoqda.
―Tabiat – jamiyat‖ tizimidagi o‗zaro munosabatlar
ziddiyatlashuvining asosiy sabablari turlicha bo‗lib, ular
ham o‗zaro bir-biri bilan bog‗liq tarzda ro‗y beradi.
Ulardan asosiysi Yer shari aholisining tez sur‘atlarda
ko‗payishidir. 1790-yil ma‘lumoti bo‗yicha, sayyora ahol-
isi soni 1,9 mlrd. kishi bo‗lgan. 1890-1990-yillar
oralig‗ida dunyo aholisining soni 1,49 dan 5,32 mlrd. ki-
shiga ko‗paydi. 1999-yil 12-oktabrda sayyoramiz aholisi
soni 6 mlrd. ga yetdi, 2012-yilga kelib 7 mlrd. ga yetgani
holda, 2 022 -yi l 8 ml rd. li pog‗ona zabt etildi.
Aholi sonining bunday – muntazam tarzda, tezkorlik
bilan o‗sishi sanoat va qishloq xo‗jalik ishlab chiqarishning
o‗sishi, transport, urbanizatsiya, rekreatsiya va boshqa
sohalarni
ham
jadal
rivojlantirishga
olib
keldi.
Taraqqiyotning keyingi bosqichlarida insonning tabiatga
Ilim h
á
m jámiyet. №2.2024
39
nisbtan ―zo‗ravon‖ligi orta borib, ―tabiat – jamiyat‖
tizimidagi o‗zaro munosabatlarga putur yeta boshladi.
―Tabiat – jamiyat‖ tizimidagi ziddiyatlar barcha
geotizim (ekotizim)larda ekologik vaziyatlarni tubdan
o‗zgarishiga olib kela boshladi. Atmosfera havosi, Dunyo
okeani va boshqa suv havzalarining ifloslanishi, Yer
sayyorasi haroratining o‗zgarishi, ozon qatlamining
yemirilishi, ko‗plab hayvon va o‗simlik turlarining
yo‗qolishi, o‗rmonlarning betartib kesilishi ―tabiat –
jamiyat‖
tizimidagi
avvalgi
barqaror
ekologik
muvozanatning qo‗pol tarzda buzilganligidan dalolatdir.
Pirovard natijada vujudga kelgan ekologik muammolar
nafaqat Yer sharining ayrim mintaqa va geotizimlari
(o‗rmon, dasht, o‗tloq, tog‗ va h.k.), balki sayyora
(global), xususan biosfera miqyosida ham namoyon
bo‗lmoqda. Ushbu vujudga kelgan keskin ekologik
vaziyatlar Yerdagi hayot tarzi (ritmi)ning o‗zgarishiga,
kishilarning jismonan va ruhan toliqishiga, ularda turli
surunkali
xastaliklarni
kelib
chiqishi,
o‗lim
ko‗rsatkichlarining ortishi bilan birga, juda katta miqdorda
ijtimoiy-iqtisodiy zararlarga ham sabab bo‗lmoqda.
Tabiiy resurslarni o‗ylamasdan iste‘mol qilish tabiiy
resurslardan oqilona foydalanishga to‗liq va qaytarib
bo‗lmaydigan tarzda o‗rnini bosishi kerak. Turli tarixiy
davrlarda geografik muhit har xil bo‗lgan, lekin u doimo
aholi hayoti va faoliyati uchun zarur bo‗lgan resurslar
manbai bo‗lib kelgan va shunday bo‗lib qoladi. Inson aj-
dodlari tomonidan qit‘alarga joylashish qadimgi davrlarda
boshlangan. Eng muhim manba - bu har qanday etnik guruh
vakillari yashagan va hozirda ularning uzoq avlodlari
yashaydigan hudud. Turar joy uchun afzal qilingan hudud-
lar – qutb va qutb kengliklaridan tashqari barcha iqlim zon-
alarida tekislik va qirg‗oq pasttekisligi.
Tabiat va jamiyatning umumiy belgilari bilan bir qator-
da o‗ziga xos tomonlari ham bor. Butun ijtimoiy
hayot, ishlab chiqarish, inson va ongi tabiat qonunlariga
bo‗ysunadilar. Bu borada jamiyat tabiatning bir qismi, un-
ing sotsial mohiyatini aks ettiradi. Jamiyat va tabiat turli
yo‗nalishlarda doim muloqotda bo‗ladi. Tabiiy muhitsiz
jamiyat yashay olmaydi. Hayot insonni tabiat bilan
bog‗laydi. Insonni yashashi uchun zarur bo‗lgan barcha
narsalar – ozuqa, kiyim, qurilish materiallari va boshqalar
tabiatdan olinadi. Jamiayatda foydalaniladigan barcha
narsalar ikki element: tabiat mahsuloti va mehnat natijasida
hosil bo‗ladi.
Jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida uning tabi-
atga bo‗lgan munosabati o‗zgarib borgan. Ibtidoiy jamoa
tuzumida insoniyat tabiatga sezilarli ta‘sir o‗tkazmagan.
Quldorlik tuzumida dehqonchilik va chorvachilikning
vujudga kelishi tabiatga ta‘sirning keskin kuchayishiga olib
keldi. Feodalizm tuzimida mehnat vositalarinig takomil-
lashuvi, aholi sonining ortib borishi natijasida insonning
ta‘sir doirasi va sur‘ati o‗sib brogan. Kapitalistik ijtimoiy-
iqtisodiy tuzum qaror topishi bilan fan va texnika rivoji,
sanoat, transportning vujudga kelishi, tabiiy boyliklarning
tezkor o‗zlashtirilishi tabiatga ta‘sirning yuqori darajasiga
yetkazdi. Atrof muhitning zararli chiqindilar bilan ifloslani-
shi muammosi kelib chiqdi. Tabiat va jamiyat o‗rtasida
o‗ziga xos antripogen moddda va energuya almashinuvi,
ya‘ni xom-ashyolarni tabiatdan ortig‗i bilan olinishi va
zararli chiqindi holiday atrof muhitga tashlanishi tabiat va
jamiyat o‗rtasidagi azaliy muvozanatning buzilishiga olib
keldi. Tabiat va jamiyat munosabatlarining rovijlanishida
biogen, antropogen va texnogen bosqichlar ajratiladi.
Toshqinlarga yordam berish, butun xalqlarni oziq-
ovqatsiz qoldiradigan qurg‗oqchilikdan qutqarish, texnogen
falokatlarning oldini olish – bular hal etilishi kerak bo‗lgan
masalalarning bir qismi, xolos. Asosiysi, tabiatning
jamiyatga ta‘siri katta insoniy yo‗qotishlarga va tabiiy
ofatlardan keyin tiklanish uchun katta moddiy xarajatlarga
olib kelmaydi.
Tabiatning jamiyatga ta‘siri tabiiy fanlarning: fizika,
kimyo, biologiyaning paydo bo‗lishi va rivojlanishi
jarayonini ko‗rsatadi. Atrof-muhitni o‗rganishga bo‗lgan
qiziqish Uyg‗onish davrida va Yangi asrning boshida
ayniqsa kuchaygan. XVII-asr ingliz faylasufi F.Bekon
tabiatni bilish orqali jamiyat o‗ziga zarur bo‗lgan
farovonlikka erishadi, deb taʼkidlagan. Geografik muhit
haqidagi bilimlarni to‗plash va ulardan foydalanishning
turli shakllari paydo bo‗ldi.
Afsuski, ko‗pincha fan oldiga maqsad qo‗yilgan -
tabiatni inson irodasi va aqli bilan zabt etish. XX asrning
o‗rtalariga kelib atrof-muhitdagi o‗zgarishlar shu qadar
keng ko‗lamli bo‗ldiki, ―Inson tabiat podshohi‖ aforizmi,
keyinroq unga ―Podshoh emas, balki kasallik‖ degan izoh
paydo bo‗ldi. Ilmiy va texnologik taraqqiyot uchun atrof-
muhitning alohida elementlari talab qilinadi va uning
yutuqlari ko‗pincha butun geografik qobiqda, masalan,
issiqxona gazlari yoki iqlimiy qurilmalarning ta‘sirida aks
etadi.
Shu bois 1992-yil Rio-de-Janeyro shahrida bo‗lib o‗tgan
BMTning ―Atrof-muhit va rivojlanish‖ga bag‗ishlangan
xalqaro anjumanida quyidagicha yakuniy qarorga kelingan:
―Agarda bizning sivilizatsiyamizning taraqqiyot xarakteri
o‗zgartirilmasa, uni halokat kutmoqda‖. Anjumanda qabul
qilingan ―XXI asr kun tartibi‖ nomli hujjatda shunday
jumlalar mavjud: 1) atrof-muhitni muhofaza qilishda
iqtisodiy taraqqiyotga e‘tibor bermaslik qashshoqlikka olib
keladi; 2) atrof-muhitga e‘tibor bermagan iqtisodiy
rivojlanish sayyoramizni cho‗lga aylantiradi; 3) ijtimoiy
adolatsiz
dunyoda
ekologik xavfsizlikni ta‘minlab
bo‗lmaydi. Garchand shunday ekan tabiatda amalga
oshirilayotgan barcha o‗zgarishlar chuqur ilmiy asosga
ega bo‗lmog‗i lozim.
Аdabiyotlar
1. O‗zbekiston Respublikasida atrof-muhit holati va tabiiy resurslardan oydalanish to‗g‗risida Milliy ma‘ruza. –T.: Chi-
nor ENK, 2002, 2006, 2008, 2012.
2. O‗zbekiston ekologik harakati dasturi. –T.: 2009.
3. Xodjimatov A.N., Alimqulov N.R., Xolmurodov Sh.A., Djurayev M.E. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish. –T.:
«Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi» - 2020.
4. Baratov P.Tabiyatni muhofaza qilish. –T.: « O‗zbekiston», 1998.
REZYUME.
Maqolada tabiat bilan jamiyat o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlar, uning murakkabligi, insonning tabiatga
ongli munosabati haqida fikr yuritilgan.
РЕЗЮМЕ.
В статье рассматривается взаимодействие природы и общества, его сложность, сознательное отно-
шение человека к природе.
SUMMARY.
The article examines the interaction of nature and society, its complexity, and man‘s conscious attitude to
nature.
