«География – келешекке нәзер» атамасындағы Республикалық илимий-теориялық конференция
56
QORAQALPOG`ISTON HUDUDINING TABIATI VA TABIIY
BOYLIKLARINING GEOGRAFIK O`RGANILISH TARIXI
1
Radjapov M.Ya.,
1
To’lepov E.T.,
2
Baltabayev K.A.
1
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
2
Amudaryo tumani XTB qarashli 29-sonli o’rta maktab tarix fani
o’qituvchisi
Xalqning ma`naviyati va madaniyati, uning xaqiqiy tarixi o`ziga xosligi qayta
tiklanayotgan jamiyatimizni yangilash va taraqqiy ettirish yo`lidan muvaqqiyatli
ravishda olg`a siljitishda hal qiluvchi, belgilovchi ahamiyatga egadir.
Amudaryoning hozirgi, qadimiy del`tasida madaniy hayot juda erta boshlangan.
Shu sababdan Qoraqalpog`iston hududida qadimiy arxitektura yodgorliklari,
qadimgi odamlar yashagan makonlar juda ko`plab uchraydi. Arxeologik
ma`lumotlarga ko`ra Qoraqalpog`istonda eramizdan avvalgi yillardayok ibtidoiy
odamlar ovchilik, chorvachilik xatto dexqonchilik bilan shug`ullangan. Bularning
hammasi shu davr odamlarining tabiat haqida ma`lum darajada bilimga ega
bo`lganligini ko`rsatadi. O`lkamizning geografik o`rganilish tarixi ikki yarim ming
yillik vaqtni o`z ichiga oladi. Buyuk grek olimi Gerodot, Arrian, Strabon va
Ptolomey o`z asarlarida Orol bo`yi tabiati, rel`efi, dashtlari, daryolari, ko`llari va
aholisi to`g`risida dastlabki ma`lumotlarni yozib qoldirgan. Qoraqalpog`iston hududi
tabiati haqidagi geografik bilimlarning rivojlanib borishi o`rta asrlarda yashab o`tgan
arab sayyohlari Ibn Xurdodbek, Ibn Rustad, Al`-Ma`sudiy, Istarxiy, exud ibn Batuta
va boshqalar yozib qoldirgan ma`lumotlar sirasiga kiritiladi.
Hozirgi Qoraqalpog`iston hududidagi o`zi yashagan davr geografiyasi bo`yicha
ko`pgina ma`lumotlarni o`rta asrlarda yashagan mashxur Xorazm olimlari Xorazmiy
va Beruniylarning asarlarida ko`rish mumkin.
Qoraqalpog`iston o`lkasini o`rganishda tabiiy geograik tasavvurlarning
rivojlanishida buyuk komusiy olim, hamyurtimiz Abu Rayxon Beruniyning
xizmatlari juda katta. U astronomiya, fizika, matematika, geografiya, geologiya,
mineralogiya, kartografiya, etnografiya, botanika, tarix, adabiyot va boshqa
fanlarning rivojlanishiga katta hissa qo`shgan va shu sohalarga bog`liq 150 dan ortiq
asarlar
yozgan. Shulardan
«Xindiston», «Geodeziya», «Mineralogiya»,
«Kartografiya» kabi asarlar bizgacha etib kelgan.
XVII asrdan boshlab Turkiston o`lkasi bilan ruslar ham qizikib, Chor Rossiyasi
hukumati hozirgi Qoraqalpog`iston hududida uning iqtisodi va tabiiy sharoitini
o`rganish bo`yicha bir nechta kompleks ekspeditsiyalari tashkil etdi. Eng dastlabki
tadqiqot ishlari Amudaryoning Uzboy orqali Kaspiy dengiziga tutashishini
aniqlashga yo`naltirildi. 1879-1880 yillari rus olimi A.A.Gluxovskiy boshchiligidagi
ekspeditsiya tadqiqot ishlarini olib bordi.
XX asrning ikkinchi yarmida Qoraqalpog`iston hududida geografik tadqiqot
ishlarining hajmi ancha kengaydi. Gidrometeorologik kuzatish joylari ko`paydi.
1932 yili A.I.Smol`ko Qoraqalpog`iston hududining neft` va gazga boy ekanligini
isbotlab berdi. 1937 yildan boshlab S.R.Tolstov boshqargan «Xorazm» etnografik
«География – келешекке нәзер» атамасындағы Республикалық илимий-теориялық конференция
57
ekspeditsiyasi uzoq yillar davomida o`lkamizda ishlab, 1960 yili Amudaryoning
quyi oqimi, Sariqamish, Uzboy haqida asarni nashrdan chiqardi.
Qoraqalpog`iston hududining er osti qazilma boylik konlarini, o`simlik va
hayvonotlar dunyosini, agroiqlim resurslarini, tuprog`ini. ekologik muhitni, iqtisodiy
geografik muammolarini o`rganishda taniqli olim akademik O.Akramxodjaev,
professor A.Rafikov, professor J.Matmuratov, dotsent A.Bekbo`latov, olim
J.Samanov, professor E.Umarov, professor B.Jollibekov va boshqalarning hissalari
benihoya katta bo`ldi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Baratov P. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. –T., O`qituvchi, 1996.
2. Hasanov I., G`ulomov P.N. O`zbekiston tabiiy geografiyasi (1-qism). O`quv
qo`llanma.-T.: O`qituvchi, 2007.
3. Umarov E.K. Qaraqalpaqstanning ekonomikaliq ha’m sotsialliq geografiyasi.
JOO lari ushin sabaqliq. - Nokis.: Qaraqalpaqstan, 2014.
ХАЛЫҚҚА ХЫЗМЕТ КӨРСЕТИЎ ДƏРЕЖЕСИНИҢ ƏПИЎАЙЫ
КӨРСЕТКИШЛЕРИ
Узақбаев Қ.К.
Əжинияз атындағы Нөкис мәмлекетлик педагогикалық институты
Ҳəзирги ўақытта хызмет көрсетиў тараўлары ямаса үшинши сектор
(третичный сектор) дүнья жүзиниң көплеген мəмлекетлеринде экономикалық
раўажланыўдың тийкарғы бағдарына айланды.
Хызмет көрсетиў дегенде, халықтың хызметлерге болған талапларының
туўрыдан-туўры қанаатландырыў ушын өндирислик ҳəм өндирислик емес
тараўлардың улыўма ўазыйпаны бирлестиргени түсиниледи (1).
Хызмет көрсетиў тараўлари географиясы
халықтың хызметлерге
болған мутəжликлери ҳəм қанаатланыў дəрежеси бойынша аймақлық
айырмашылықларды, сондай-ақ хызмет көрсетиў тараўының аймақлық
шөлкемлестирилиўин үйренеди (2).
География пəнинде хызмет көрсетиў тараўлары географиясы, əсиресе
оның базар шараятында раўажланыўы, экономиканың басқа тармақларына
қарағанда кемирек үйренилген.
Хызмет көрсетиў тараўлары бойынша илимий-изертлеўлер Абрамов
М.А., Алексеев А.И., Ковалев С.А., Ткаченко А.А., Покшишевский В.В.,
Меркушова Л.А., Беленкий В.Р., Манак Б.А., Николский И.В. ҳəм басқалар
тəрепинен əмелге асырылған. Өзбекстанда хызмет көрсетиў тараўларын
географиялық жақтан үйрениў бойынша Эргашев О., Абдурашидов Б., Солиев
А., Назаров М., Оллояров Н., Жураев Т. ҳəм басқалардың мийнетлери
жəрияланған (3).
Хызмет көрсетиў дəрежесин математикалық есаплаў жоллары арқалы
хызмет көрсетиў дəрежесин анықлаў мүмкин. Өз алдына пайдаланыўға
болатуғын ямаса əдеўир қыйынырақ болған, интеграллық көрсеткишлер
сыпатында пайдаланыўға болатуғын хызмет көрсетиў дəрежесиниң əпиўайы
