ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
46
EMOTSIONAL CHARCHASH (BURNOUT) SINDROMINING YOSHLAR
ORASIDA TARQALISHI VA OLDINI OLISH YO‘LLARI
Xudoyorova Marvarid Mahmud qizi
Termiz davlat universiteti Ijtimoiy fanlar fakulteti
Psixologiya (faoliyat turlari bo’yicha) magistratura bitiruvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15623337
Annotatsiya:
Ushbu maqolada yoshlar orasida emotsional charchash
(burnout) sindromining tarqalishi, uning asosiy sabablari va alomatlari,
shuningdek, oldini olishning samarali usullari tahlil qilinadi. Emotsional
charchashning ijtimoiy va psixologik omillari ko‘rib chiqilib, yoshlarning ruhiy
salomatligini saqlash va mustahkamlash uchun tavsiyalar beriladi.
Kalit so‘zlar:
Emotsional charchash, burnout sindromi, yoshlar, psixologik
salomatlik, stress, oldini olish.
Abstract:
This article analyzes the prevalence of emotional exhaustion
(burnout) syndrome among young people, its main causes and symptoms, as
well as effective prevention methods. Social and psychological factors
contributing to emotional exhaustion are examined, and recommendations for
maintaining and strengthening mental health in youth are provided.
Keywords:
emotional exhaustion, burnout syndrome, youth, psychological
health, stress, prevention
Аннотация:
В статье анализируется распространенность синдрома
эмоционального выгорания (burnout) среди молодежи, основные причины
и
симптомы,
а
также
эффективные
методы
профилактики.
Рассматриваются
социальные
и
психологические
факторы,
способствующие эмоциональному выгоранию, и даются рекомендации по
поддержанию и укреплению психического здоровья молодежи.
Ключевые слова:
эмоциональное выгорание, синдром burnout,
молодежь, психологическое здоровье, стресс, профилактика.
Zamonaviy dunyoda stress va psixologik bosimlarning ortishi insonlarning
ruhiy holatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Uzoq davom etgan zo‘riqish va
doimiy tashvish hissi natijasida emotsional charchash, ya’ni burnout sindromi
paydo bo‘ladi. Bu sindrom asosan professional sohalarda keng o‘rganilgan
bo‘lsa-da, so‘nggi yillarda yoshlar orasida ham keng tarqalib borayotgani
aniqlanmoqda.
Burnout tushunchasi birinchi marta 1970-yillarda amerikalik psixolog
Herbert Freydenberger tomonidan ilgari surilgan. U bu atamani ish faoliyatidagi
kuchli charchoq va ruhiy tushkunlikni ifodalash uchun ishlatgan. Burnout
sindromi, asosan, uzoq muddat davomida yuqori bosim ostida ishlash, stressli
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
47
vaziyatlar va haddan tashqari talablar natijasida yuzaga keladi. Bu holat ruhiy,
jismoniy va hissiy quvvatning kamayishiga olib keladi, shuningdek, insonning
ishga va atrofdagilarga bo‘lgan munosabatini salbiy tomonga o‘zgartiradi.
Yoshlar hayotining o‘ziga xos xususiyatlari – bilim olish jarayoni, kasbiy
yo‘nalish tanlashdagi noaniqliklar, ijtimoiy munosabatlar, shaxsiy rivojlanish
kabi omillar burnout sindromining paydo bo‘lish xavfini oshiradi. Yoshlar
doimiy ravishda o‘zlarini namoyon etish, ijtimoiy tarmoqlarda faol bo‘lish, va
zamonaviy dunyoning tezkor o‘zgarishlariga moslashishga harakat qilishadi. Bu
jarayonda yuzaga keladigan psixologik zo‘riqishlar, ko‘pincha ularning ruhiy
salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Emotsional charchash sindromining asosiy belgilari uch asosiy
komponentni o‘z ichiga oladi: hissiy charchoq, ya’ni insonning o‘z ishiga yoki
faoliyatiga bo‘lgan ruhiy kuchining kamayishi; shaxsiy samaradorlikning
pasayishi, ya’ni o‘zini qadr-qimmatini yo‘qotganlik va ishda muvaffaqiyatsizlikka
uchrayotganlik hissi; hamda depersonalizatsiya, bu – odamning atrofdagilarga
nisbatan befarqligi yoki salbiy munosabatda bo‘lishidir. Ushbu simptomlar uzoq
davom etganda, insonning nafaqat ish faoliyati, balki kundalik hayoti,
munosabatlari va sog‘lig‘iga ham salbiy ta’sir qiladi. Burnout sindromi nafaqat
ish joyida, balki ta’lim muassasalarida ham keng tarqalganligi haqida tadqiqotlar
ko‘rsatmoqda. Talabalar orasida emotsional charchash — o‘rganish va ijtimoiy
faoliyatga bo‘lgan motivatsiyaning susayishi, doimiy charchoq hissi, ruhiy
tushkunlik, kelajakka nisbatan ishonchsizlik va o‘zini qadrsiz his qilish kabi
alomatlar bilan namoyon bo‘ladi.
Ko‘plab psixologik izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, bu sindromning asosiy
omillari — ta’lim yuklamasining ortiqligi, muddatli topshiriqlarning haddan
tashqari ko‘pligi, baholash tizimining bosimi, o‘qituvchilarning yuqori
talabchanligi, ota-onalarning kutgan natijalari va eng muhimi, shaxsning o‘zidan
doimiy mukammallikni kutishidir.
Shuningdek, raqamli texnologiyalarning haddan tashqari ishlatilishi,
ijtimoiy tarmoqlarda ideal hayot obrazlari bilan solishtirish va ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash yetishmasligi ham burnout sindromining kuchayishiga olib keladi.
Bu sindrom yoshlar o‘rtasida nafaqat o‘quv faoliyatida, balki psixologik
salomatlikda ham jiddiy muammolarni yuzaga keltiradi. Emotsional charchagan
talaba o‘z bilimini to‘liq namoyon eta olmaydi, muloqotda qiyinchiliklarga duch
keladi va ijtimoiy faolligi pasayadi. Uzoq davom etgan burnout holatlari esa
depressiya, xavotir buzilishi yoki o‘ziga ishonchsizlik kabi holatlarga sabab
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, emotsional charchash sindromining erta
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
48
bosqichlarini aniqlash va uning oldini olish choralari haqida xabardorlikni
oshirish, bu boradagi psixoprofilaktik va psixokorreksion ishlarga e’tibor
qaratish — zamonaviy psixologik amaliyotda ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib
qolmoqda.
Emotsional charchash sindromining sabablari
. Emotsional charchash
sindromi (burnout) ko‘plab psixologik, ijtimoiy va individual omillar ta’sirida
yuzaga keladi. Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat:
1.Doimiy stress va ortiqcha yuklama
– Talabalik yillari o‘z ichiga o‘qish,
imtihonlar, muddatli ishlar, oila va shaxsiy hayotdagi mas’uliyatlarni oladi. Bu
omillar birgalikda insonning psixologik resurslarini tezda tugatib qo‘yadi.
2.
Motivatsiya va maqsadning yo‘qligi
– O‘z oldiga aniq maqsad
qo‘ymagan, kelajakka ishonchsizlik bilan qaraydigan shaxslar burnoutga ko‘proq
moyil bo‘ladi.
3.Ijtimoiy ta’sirlar va raqobat bosimi
– Yoshlar ko‘pincha ijtimoiy
tarmoqlarda o‘zlarini boshqalar bilan solishtirib, o‘zini past baholaydi. Bu esa
o‘z-o‘ziga nisbatan salbiy munosabat, charchoq va ruhiy tushkunlikni keltirib
chiqaradi.
4.O‘zini anglashda qiyinchilik
– Kasbiy yo‘nalishini tanlash, jamiyatdagi
rolini aniqlash, o‘z qadrini bilishdagi muammolar emotsional resurslarning
zaiflashuviga olib keladi.
5.Uyqu rejimining buzilishi va jismoniy passivlik
– Sog‘lom turmush
tarzining yo‘qligi, to‘yib uxlamaslik, jismoniy faoliyatning yetishmasligi ruhiy
charchoqqa olib keladi.
Yoshlar orasida tarqalishi. So‘nggi yillarda o‘tkazilgan ko‘plab tadqiqotlar
emotsional
charchash
sindromining
aynan
yoshlar
orasida
keng
tarqalayotganini ko‘rsatmoqda. Bu, bir tomondan, yoshlarning ruhiy jihatdan
hali to‘liq shakllanmaganligi, ikkinchi tomondan, ularning hayoti keskin
o‘zgarishlar, qarorlar va talablar bilan bog‘liq bo‘lgan davr ekanligi bilan
izohlanadi.
Masalan, oliy ta’lim muassasalarida o‘qiyotgan talabalar orasida burnout
darajasi 30–50% atrofida deb baholanadi. Bu ularning o‘qishdagi muvaffaqiyati,
sog‘lig‘i va ijtimoiy munosabatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Eng ko‘p tarqalgan belgilarga quyidagilar kiradi:
Doimiy charchoq va dangasalik hissi
O‘qishga bo‘lgan qiziqishning pasayishi
Motivatsiyaning yo‘qolishi
O‘zini yakkalangan, tushkun his etish
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
49
Ijtimoiy aloqalardan chekinish
Bu holatlar vaqtida e’tibor berilmasa, depressiya, xavotir buzilishlari va
hatto jismoniy kasalliklarga ham olib kelishi mumkin.
Oldini olish yo‘llari
. Emotsional charchash sindromining oldini olishda
profilaktik choralar, shuningdek, psixologik va ijtimoiy yondashuvlar muhim
o‘rin tutadi.
1.
Psixogigiyena va o‘zini anglash
– Yoshlar o‘z his-tuyg‘ularini anglash,
boshqarish, stressni kamaytirish usullarini o‘rganishlari kerak. Emotsional
savodxonlikni rivojlantirish burnout xavfini kamaytiradi.
2.Vaqtni boshqarish va rejalashtirish
– Vaqtni samarali boshqarish,
ortiqcha yuklamalarni kamaytirish, dam olish vaqtiga e’tibor berish muhim.
3.
Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash
– Oila, do‘stlar va o‘qituvchilar tomonidan
beriladigan ijobiy munosabat, tushunish va dalda ruhiy barqarorlikni
ta’minlaydi.
4.Fizik faoliyat va sog‘lom turmush
– Sport bilan shug‘ullanish,
meditatsiya, yetarli uyqu va to‘g‘ri ovqatlanish ruhiy kuchni tiklashga yordam
beradi.
5.Psixologik maslahat va korreksiya
– Burnout belgilarini erta bosqichda
aniqlab, professional psixolog yordamiga murojaat qilish salbiy oqibatlarning
oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak,Yoshlar orasida emotsional charchash
(burnout) sindromining keng tarqalishi zamonaviy psixologiyaning dolzarb
muammolaridan biri sanaladi. Bu holat ta’lim jarayonida yuqori bosim, shaxsiy
va ijtimoiy omillar, psixologik himoyaning sustligi va o‘z-o‘zini boshqarishdagi
qiyinchiliklar bilan chambarchas bog‘liq. Burnout sindromi talabalarning o‘quv
motivatsiyasi, ijtimoiy faolligi va ruhiy salomatligiga bevosita salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Maqolada yoshlar orasida emotsional charchash sindromining asosiy sabab
omillari, psixologik mexanizmlari va uning oqibatlari tahlil qilindi. Shuningdek,
bu sindromning oldini olish uchun psixoprofilaktik tadbirlar, stressni
boshqarish texnikalari, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlov tizimini kuchaytirish, o‘z-o‘zini
anglash va refleksiya ko‘nikmalarini rivojlantirish muhim ekani ta’kidlandi.
Emotsional charchashning erta belgilari va u bilan bog‘liq xavf omillarini
aniqlash, unga qarshi kurashishda kompleks yondashuvdan foydalanish –
yoshlar psixologik farovonligini ta’minlash va ta’lim samaradorligini
oshirishning muhim omillaridan biridir.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
50
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Maslach, C., & Jackson, S. E. (1981). The measurement of experienced
burnout. Journal of Occupational Behavior, 2(2), 99–113.
2. Schaufeli, W. B., & Enzmann, D. (1998). The Burnout Companion to Study and
Practice: A Critical Analysis. London: Taylor & Francis.
3. Бойко, В. В. (1996). Энергия эмоций в общении: взгляд на себя и на
других. Москва: Издательство «Филинъ».
4. Савенкова, Л. Г. (2015). Психологические особенности эмоционального
выгорания студентов вузов. Психологическая наука и образование, №2.
5. Хожин, Ш.Х. (2020). Yoshlar psixologiyasi. Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi.
6. Юлдашева, Д. М. (2022). Stress va emotsional charchashning psixologik
asoslari. Ijtimoiy fanlar jurnali, 1(3), 45–52.
7. Pines, A., & Aronson, E. (1988). Career Burnout: Causes and Cures. New York:
Free Press.
8. Salmela-Aro, K., & Read, S. (2017). Study engagement and burnout profiles
among Finnish higher education students. Burnout Research, 7, 21–28..
