ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
79
XVIII ASRDA ROSSIYADA DAVLAT BOSHQARUVI
Azimjonova Fotima Furqatovna
Termiz Davlat Pedagogika institute talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14651554
Annotatsiya:
XVIII asrning birinchi yarmida amalga oshirilgan davlat
boshqaruvining maqsad-vazifalarini ochib berish orqali Pyotr I islohotlarning
Rossiya tarixidagi ahamiyti va o’rnini yoritish.
Kalit so’zlar:
Pyotr, Senat, kollegiya, Muqaddas sinod, Bosh magistr
prokratura, voevod, guberniya, provensiya, okrug, uyezd.
Аннотация:
Разъяснение значения и места реформ Петра I в истории
России через раскрытие целей и задач государственного управления в
первой половине XVIII века.
Ключевые слова:
Петр, Сенат, коллегия, Священный Синод, Главный
магистрат, Прокуратура, «Уровневый стол», воевода, провинция,
происхождение, уезд, уезд.
Abstract:
Explaining the importance and place of Peter I's reforms in
Russian history by revealing the goals and objectives of public administration in
the first half of the 18th century.
Keywords:
Peter, Senate, board, Holy Synod, Chief Magistrate, Prosecutor's
Office, "Level Table", voivode, province, provenance, district, county.
Pyotr I davrida Rossiya davlatchiligining huquqiy asoslarini yaratishga
birinchi jiddiy urinishlar qilingan, birinchi marta monarxning oliy hokimiyati
qonuniy ravishda dunyoviy qonunlarda mustahkamlangan bo'lib, uning asosini
G'arbiy Yevropa davlatlarining huquqiy an'analari va tabiiy huquq tushunchasi
tashkil etgan. Pyotr I davrida davlat muassasalarining yangi tizimi shakllanib,
absolyut (mutlaq) monarxiyaning shakllanishi o‘z yakuniga yetdi. Pyotr I
o'zining islohotlari bilan Rossiyani Yevropaning rivojlangan kuchiga aylantirdi.
U amalga oshirgan o'zgarishlar jamiyatning barcha jabhalarini qamrab oldi,
iqtisodiyot va madaniyatning yuksalishi bilan birgalikda amalga oshirildi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR Mazkur maqolani tahlil qilish
jarayonida ilmiy bilishning tarixiylik, mantiqiylik, analiz, sintez va obyektivlik
usulidan foydalanildi. Mazkur tadqiqot jarayonida XVIII asrning birinchi
choragida Rossiyada davlat boshqaruvi islohoti obyektiv ochib berildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR 1716-yilda podshohning shaxsan ishtiroki bilan
tuzilgan Harbiy Nizomning 20- moddasida monarxning mutlaq hokimiyati
prinsipini qonuniy ravishda rasmiylashtirganligi, yuqori hokimiyatning yangi
ta'rifi Pyotr I tomonidan to'liq qabul qilingani xarakterlidir. 1721-yil 11-
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
80
oktyabrda Pyotr I yangi imperator unvonini qabul qildi va ―Buyuk‖ deb
nomlana boshladi. Biroz oldin Buyuk Pyotr islohotining idiologi Feofan
Prokopovich tomonidan tayyorlangan Diniy Reglamentda
:"Monarxlarning
hokimiyati samoderjaviya bo'lib, Xudoning o'zi vijdon bilan bo'ysunishni
buyuradi"- deb ta'kidlangan. Pyotr I tomonidan olib borilgan davlat
boshqaruvidagi islohotlar tizimli va qat'iy ketma-ketlik bilan ajralib turmasa
ham, sinchkovlik bilan o'rganib chiqilganda, u uchun doimo ustuvor bo'lib
kelgan ikkita vazifani, ya'ni: 1) davlat organlarini va butun boshqaruv tizimini
birlashtirish; 2) ochiq (prokuratura) va maxfiy (fiskal tizim) nazorati tizimi bilan
birgalikda podshoh hukmiga binoan hukumatda qonuniylikni ta'minlaydigan
kollegial prinsipni yuritish kerak bo'lgan2 . Umuman olganda, Pyotr I davlat
islohotlarining asosiy vazifasi davlat apparatini tubdan qayta qurish edi, chunki
Moskva knyazligi davrida shakllanib an'anaviy tarzda tashkil etilgan hokimiyat
va boshqaruv jamiyatni modernizatsiya qilish sharoitida iqtisodiy barcha
resurslarni safarbar qila olmadi. Davlat apparatini modernizatsiya qilish uni
qurishni mutlaqo yangi tamoyillarini nazarda tutgan. Davlat apparatini isloh
qilish 2 bosqichda amalga oshirildi. Birinchi bosqich 1699-1711 yillarda –
burmistr palatasini tashkil qilishdan to senat tuzilgungacha davom etdi. Bu
davrdagi islohotlar shoshma-shosharlik bilan, aniq ishlangan rejalarsiz amalga
oshirilgan edi. Ikkinchi bosqich esa ancha tinch, ―Shimoliy urush‖ ning eng og‘ir
davri orqada qolgan vaqtda amalga oshirildi. Mahalliy hokimiyatni isloh qilish
Pyotr I hukmronligining islohotchilik faoliyati davomida juda muhim
ahamiyatga ega bo'ldi. Ko'p jihatdan, mahalliy muassasalar tizimidagi ishlarning
holatiga islohotchi shohning bunday e'tibori davlat oldida turgan pragmatik
vazifalar: faol tashqi siyosat uchun mablag ' topishga harakat qilib, Boltiq
dengiziga chiqish uchun uzoq muddatli kurashga jalb qilinganligi bilan
izohlanadi. Mahalliy boshqaruvning eski tizimi urush sharoitida davlatning
soliqlarni o'z vaqtida yig'ib olish va harbiy majburiyatlarni bajarish bilan bog'liq
bo'lgan fiskal vazifalarini hal qilishni ta'minlay olmas edi. Shuningdek, XVII asr
davomida prikaz boshqarmasi va zemstvo hokimiyati o'rtasidagi munosabatlar
tartibsiz bo'lib, tartib joriy etish dolzarb vazifa edi. Mahalliy hokimiyatni isloh
qilish avvalgi davrda vujudga kelgan hududiy muassasalar va mahalliy
hokimiyat organlarini yanada markazlashtirish va byurokratlashtirish orqali
amalga oshirildi. Pyotr I hukmronligining boshida, guba oqsoqqollar
instituti
bekor qilindi, mahalliy boshqaruvdagi asosiy rol nihoyat markaziy hukumat
tomonidan tayinlangan voevodlarga o'tkazildi. Shu bilan birga, Pyotr I
tomonidan amalga oshirilgan oliy va markaziy boshqaruv islohotlaridan farqli
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
81
o'laroq, mahalliy boshqaruvdagi o'zgarishlar qat'iy ketma-ketlik bilan ajralib
turmadi va kamroq muvaffaqiyatli bo'ldi. Pyotr I bir vaqtning o'zida G'arbiy
Yevropa kameralizmi ruhidagi ma'lum bir elementlarni kiritishga harakat qildi.
Olimlarning fikriga ko'ra, markaziy hukumatning mahalliy ma'muriyatda o'zaro
bir-birini istisno qiladigan ikkita tamoyilni birlashtirishga urinishidan iborat
bo'lgan ushbu asosiy ziddiyat asosan Pyotr I davrida amalga oshirilgan mahalliy
boshqaruvdagi ko'plab qayta tuzilishlarining muvaffaqiyatsiz bo'lishini oldindan
belgilab qo'ydi. Pyotr markaziy hukumatning mahalliy ma'muriyatdagi
byurokratik prinsipini mahalliy hukumatlar bilan birlashtirishga intilgan. Buni
aks ettiruvchi uning boshqaruv tizimidagi o'zgarishlarining mohiyati 1713-yilda
dvoryanlardan saylangan va gubernator huzurida o‘z toifasi kengashini tashkil
qilgan landrat institutini yaratish misolida aniq ko'rinib turibdi. Ularning
roziligisiz gubernator hech qanday ish qilmasligi kerak edi, ular ustidan sud
qilish huquqidan mahrum etildi (Landratlar faqat Senatda sud qilingan). Biroq,
aslida, Landrlatlar dvoryanlar tomonidan saylanmagan, balki Senat yoki
gubernatorning o'zi tomonidan tayinlangan, ular bu lavozimga o'zlari uchun
kerakli bo'lgan odamlarni tanlagan. Besh yildan kamroq vaqt mobaynida ular
bekor qilindi. Shu bilan birga, mustaqil sud muassasalarini tashkil etish orqali
sudni ma'muriyatdan ajratishga birinchi urinish amalga oshirildi. 1715- yilda
uyezd shaharlarida sud voevoddan olib qo'yilib, maxsus mansabdor shaxslarga
— landrixterlarga (mahalliy sudyalarga) topshirildi. Aytish mumkinki, bu
Rossiya sharoiti uchun juda g'ayrioddiy tashabbus bo'lib, urinish
muvaffaqiyatsiz tugadi. Boshidanoq provinsiya sudlari faoliyati gubernatorlar va
voevodlarning qat'iy nazorati ostida bo'lgan. 1722-yilda provinsiya sudlari
umuman bekor qilindi. Mahalliy hokimiyatni kuchaytirish orqali soliqlar
yig'ilishini va davlat bojlarini bajarilishini yaxshilash maqsadida hukumat 1719-
yilda yangi mintaqaviy islohotni amalga oshirdi va mahalliy ma'muriyat tuzilishi
o'zgartirildi. Mahalliy dvoryanlarni hukumat ishlariga jalb qilish uchun
dvoryanlardan saylangan yangi zemstvo komissarlari instituti tashkil etildi,
ularga uyezdlardagi barcha moliya va politsiya idoralari ishonib topshirildi.
Palata-kollegiyasi nomidan guberniyalarda barcha daromadlar uchun mas'ul
bo'lgan kamerirlarga bo'ysungan zemstvo komissarlari 1724-yilda kiritilgan jon
boshidan olinadigan soliqning to'g'ri yig'ilishini nazorat qildilar. Shuningdek,
ularga yo'llar va ko'priklarning holatini nazorat qilish, politsiya vazifasini
bajarish, dehqonlar axloqini nazorat qilish topshirilgan. Biroq, landratda
bo'lgani kabi, bu islohot kutilgan natijani bermadi. Davlat va harbiy xizmat bilan
shug'ullanadigan dvoryanlar o'zlariga yangi tashvishlar yuklashni xohlamadilar.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
82
Pyotr I Rossiyada shaharliklar tabaqasini tashkil qilish uchun birinchi jiddiy
urinishni amalga oshirdi, natijada shaharlar yangi maqom va huquqlarga ega
bo'ldi. Bu rus shaharlarini G'arbiy Yevropa shaharlariga yaqinlashtirishda o'z
ifodasini topdi13. Rossiya shaharlarining o'zgarishi Pyotr I uchun edi, sababi u
shahar savdosi va sanoat sinfining ko'tarilishini mamlakat farovonligining asosiy
omili deb hisoblardi. 1699-yilda savdogarlarga katta huquqlar berish,
shuningdek, Shvetsiya bilan urushga tayyorgarlik ko'rish maqsadida, Pyotr
birinchi shahar islohotini amalga oshirdi va shahar aholisi uchun o'z-o'zini
boshqarishni joriy qildi. Ularning markazdagi mahalliy voevodlar va prikaz
tashkilotlariga bo'ysunishni bekor qildi. Aksariyat shaharlarda boshqaruv
shahar aholisi tomonidan saylangan burmistrlarga o'tdi. Moskvada Burmisterlar
palatasi tashkil qilindi, u tez orada mahalliy burmistlar bo'ysunadigan Ratusha
deb nomlandi. Boshqa shaharlarda boshqaruv zemstvo mahkamalari tomonidan
saylangan burmistrlar bilan amalga oshirildi. Biroq, haqiqiqatda shaharlarning
o'zini o'zi boshqarishi natija bermadi. Islohot asosiy maqsadga, ya'ni davlat
soliqlarini undirishning samarali tizimini tashkil etishga bo'ysundirildi va tez
orada Ratushaning o'zi to'g'ridan-to'g'ri markaziy xazina uchun soliqlar, bojxona
va boshqa bojlarning mas'ul yig'uvchisiga aylantirildi.
XULOSA.
Pyotr I davrida shakllangan davlat boshqaruvining harbiy-byurokratik
modeli demokratik tamoyillarni mahalliy o'zini o'zi boshqarish shaklida
rivojlantirishga ko'p ham yordam bermadi. Pyotr I hukmronligi oxirida
byurokratik institutlar (gubernatorlar, voevodlar) va zemstvo muassasalari
(uyezd va shaharlarda) o'rtasidagi qarama-qarshilik kuchaygan. Byurokratiya
asta-sekin mahalliy hokimiyatning saylanadigan organlari faoliyatini pasaytiradi
va bo'ysundiradi. Manbalarda mahalliy magistratlarga zulm o'tkazgan,
savdogarlarning mablag'lariga qurilgan ratusha binolarini olib qo'ygan
voevodlarning o'zboshimchaliklariga qarshi saylanadigan shahar organlarining
huquqlari to'liq yo'qligi haqida ko'plab misollar keltirilgan, shu sababli ular Bosh
Magistratda himoya izlashga majbur bo'ldilar. Shunday qilib, mahalliy
boshqaruv islohotlari avvalgi davrda yuzaga kelgan hududiy muassasalar va
mahalliy hokimiyat organlarini markazlashtirish va byurokratlashtirish orqali
amalga oshirildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Орлов А.С., Георгиев В.А ва бошқ. История России. M. ―Проспект‖,
2000.,
2.
Медушевский, А. Н. Административные реформы в России XVIII—XIX
вв. М., 1990. С.123
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
83
3.
Анисимов Е. В. Время петровских реформ. — Л., 1989.
4.
Волков В. А. История России. Конец XVII – начало ХХ вв. —
«Прометей», 2019. С. 20
5.
Костомаров Н.Н. Русская история в жизнеопесаниях ее главнейших
деятелей. М.―Книга и бизнес‖.1992.
