ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
29
ZAMONAVIY OILA PSIXOLOGIYASI: TIZIMLI YONDASHUV, STRESS
OMILLARI VA FAROVONLIKNI QO‘LLAB-QUVVATLOVCHI
RESURSLAR
I.B.Xaydarov
Nizomiy nomidagi O‘zMPU
Magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15533764
Annotatsiya
Mazkur maqolada zamonaviy oila psixologiyasi masalalari tizimli
yondashuv asosida ko‘rib chiqilgan. Unda oilaviy muhitdagi stress omillari,
ularning psixologik salomatlikka ta’siri va bunday holatlarda qo‘llanilishi
mumkin bo‘lgan psixologik, ijtimoiy va madaniy resurslar tahlil qilinadi. Oila
a’zolari o‘rtasidagi kommunikatsiya, hissiy yaqinlik va qo‘llab-quvvatlovchi
muhit yaratish mexanizmlari asosiy tadqiqot yo‘nalishi sifatida qaraladi.
Shuningdek, maqolada oilaviy stresslarni yengishda yordam beruvchi
zamonaviy psixologik yondashuvlar, terapiya turlari hamda farovonlikni
oshiruvchi metodlar tavsiflanadi. Ilmiy-nazariy asoslar bilan bir qatorda amaliy
tavsiyalar ham berilgan bo‘lib, u psixologlar, pedagoglar va ota-onalar uchun
foydali bo‘lishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
zamonaviy oila, oila psixologiyasi, tizimli yondashuv, stress
omillari, psixologik farovonlik, emotsional qo‘llab-quvvatlash
Аннотация
В данной статье рассматривается современная психология семьи с
позиции системного подхода. Анализируются стрессовые факторы в
семейной среде, их влияние на психологическое здоровье, а также ресурсы
– психологические, социальные и культурные, – способствующие
поддержанию благополучия. Особое внимание уделяется механизмам
установления эмоциональной близости, эффективной коммуникации и
поддерживающей среды между членами семьи. Также представлены
современные подходы в психотерапии, методы преодоления семейных
стрессов и повышения качества жизни. Статья содержит как
теоретические основы, так и практические рекомендации для психологов,
педагогов и родителей.
Ключевые слова:
современная семья, семейная психология,
системный подход, стрессовые факторы, психологическое благополучие,
эмоциональная поддержка
Oila psixologiyasi insoniyatning psixologik, ijtimoiy va emotsional
farovonligida markaziy o‘rin egallaydi. Bu yo‘nalish oilaviy tizimlarning ichki
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
30
tuzilmasi, o‘zaro aloqalari, ijtimoiy rol va stressga nisbatan reaktsiyalarni
o‘rganadi. Zamonaviy oilalar ijtimoiy-psixologik bosimlar, iqtisodiy notinchlik,
gender rollarining o‘zgarishi, va yangi texnologiyalar ta'sirida murakkab
sharoitda faoliyat yuritmoqda (Carr, 2019; Walsh, 2016). Shu sababli oila
psixologiyasining tizimli va empirik asoslangan yondashuvi yanada dolzarb
bo‘lib bormoqda.
Asosiy qism
Oila tizimi nazariyasi asosida qarash.
Oila tizimi nazariyasiga ko‘ra (Emery,
2014), har bir oila - bu murakkab ijtimoiy tizim bo‘lib, uning a'zolari o‘zaro
chambarchas bog‘langan. Bu nazariya asosida oila kichik tizimlarga (juftlik, ota-
ona-bola, opa-uka) bo‘linadi. Har bir kichik tizimdagi o‘zgarish butun tizimga
ta’sir qiladi. Masalan, juftlikdagi ziddiyat bola tarbiyasiga ta’sir qilishi mumkin,
bola xatti-harakatidagi muammolar esa ota-onaning ruhiy holatini
yomonlashtiradi (Cummings et al., 2005).
Oilaviy stress modeli va spillover effekti.
Family Stress Model (FSM)
(Masarik & Conger, 2017) oiladagi tashqi yoki ichki stress omillari — iqtisodiy
qiyinchilik, ishsizlik, salomatlik muammolari — ota-onada psixologik siqilishga
olib kelishini, bu esa juftlik mojarolari va bolalar tarbiyasida salbiy natijalarga
olib kelishini ko‘rsatadi.
Stress oilaning bir qismini egallaganida, u boshqa qismlarga ham "to‘kilib
tushadi" — bu hodisa "spillover effekti" deb nomlanadi. Pu & Rodriguez (2021)
tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, onalarning stressi ko‘pincha boladagi xulq-atvor
muammolarini kuchaytiradi, otalarning esa oila ichidagi ziddiyatga olib keladi.
Ruhiy salomatlik va oilaviy funksionallik. Tadqiqotlar ota-onalarning ruhiy
salomatligi bilan oilaviy funksionallik o‘rtasida kuchli bog‘liqlik borligini
ko‘rsatmoqda. Letourneau et al. (2010) ma’lumotlariga ko‘ra, onalardagi
depressiya 0-12 yoshdagi bolalarda xavotir, uyatchanlik va tajovuzkorlikning
ortishiga olib keladi. Eddy et al. (2019) esa otalardagi postnatal depressiyaning
ko‘pincha aniqlanmasligi va bu bolaning emotsional rivojiga salbiy ta’siri
borligini ta’kidlaydi.
Himoya qiluvchi psixologik resurslar.
Oilaviy farovonlikni qo‘llab-
quvvatlovchi asosiy omillar quyidagilar:
Koping (moslashish) strategiyalari: ota-
onaning muammolarni hal qilishdagi ishonchi va yondashuvi (Chesney et al.,
2006);
Hissiy nazorat: emotsiyalarni boshqarish qobiliyati ruhiy siqilish va
agressiyani kamaytiradi (Berking et al., 2014);
Empatiya: ota-onaning bolaga
nisbatan hamdardligi bolada ijobiy xulq shakllanishiga yordam beradi (Farrant
et al., 2012).
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, kuchli shaxsiy resurslarga ega ota-
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
31
onalar mojaroli vaziyatlarda barqarorlikni saqlab, sog‘lom oila muhitini
shakllantira oladi.
Gender farqlari va otalarning roli. Zamonaviy tadqiqotlar otalarning faolligi
va hissiy ishtiroki bolalarning psixologik rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini
ko‘rsatmoqda (Barker et al., 2017). Shunga qaramay, otalarning hissiy holati va
ularning oila hayotidagi rolini baholash tadqiqotlarda ko‘pincha e'tibordan
chetda qoladi.
Pu & Rodriguez (2023) tadqiqotlarida otalarning bolaning xatti-harakat
muammolarini qanday idrok etishi, o‘z ruhiy holatiga qanday ta’sir qilishi, va bu
oilaviy mojarolarga qanday olib kelishini tahlil qilgan. Ota-onalar orasidagi
farqlarni aniqlash oilaviy psixoterapiyada genderga xos yondashuvlar ishlab
chiqishda muhim ahamiyatga ega.
Oila psixologiyasida amaliy yondashuvlar. Bugungi kunda oilaviy
terapiyada foydalanilayotgan asosiy yondashuvlar: Kognitiv-harakat terapiyasi
(CBT) — ota-onalarning salbiy fikrlash uslublarini aniqlab, ijobiy strategiyalar
bilan almashtirish; Emotion-Focused Therapy — oilaviy mojarolarda
hissiyotlarni aniqlash, qabul qilish va ifoda etish yo‘li bilan emotsional
rishtalarni kuchaytirish; Parent Management Training (PMT) — bolalarning
salbiy xulq-atvorini nazorat qilishda ota-onaga ijobiy tarbiya ko‘nikmalarini
o‘rgatish. Bularning barchasi oiladagi stressni kamaytirish va farovonlikni
oshirishda samarali hisoblanadi (Walsh, 2016)
Xulosa
Zamonaviy oila psixologiyasi oilaning psixologik va emotsional
salomatligini saqlashda asosiy fanlardan biridir. Oilaning har bir a'zosi o‘zaro
bog‘liq va bir-birining ruhiy holatiga ta’sir qiladi. Ota-onaning ruhiy salomatligi,
ularning shaxsiy resurslari, stress omillariga munosabati oilaviy funksionallikni
belgilovchi asosiy omillardandir.
Kelajakdagi psixologik amaliyotlarda ota-onalarning ruhiy holatini erta
aniqlash, empatiya va hissiy nazoratni rivojlantirish, hamda otalarning faol
ishtirokini rag‘batlantirish muhim yo‘nalish bo‘lib qoladi. Shu orqali nafaqat
oilaning hozirgi farovonligi, balki kelajak avlodning psixologik salomatligi ham
ta'minlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Carr, A. (2019). Family therapy and systemic interventions for child-
focused problems. Journal of Family Therapy.
2.
Emery, R.E. (2014). Families as systems: Emerging methods in family
research.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
32
3.
Masarik, A. S., & Conger, R. D. (2017). Family Stress Model. Current
Opinion in Psychology.
4.
Pu, D. F., & Rodriguez, C. M. (2021, 2023). Spillover and crossover in
families. Child Maltreatment, J Fam Psychol.
5.
Eddy, B. et al. (2019). Postpartum depression in men. Journal of Family
Issues.
6.
Farrant, B. et al. (2012). Empathy and parenting. Infant and Child
Development.
7.
Berking, M. et al. (2014). Emotion regulation predicts depression.
Behaviour Research and Therapy.
8.
Chesney, M. et al. (2006). Coping Self-Efficacy Scale. British Journal of
Health Psychology.
9.
Walsh, F. (2016). Family resilience. Family Process.
10.
Barker, B. et al. (2017). Fathers and child psychopathology. Current
Opinion in Psychology.
