ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
20
ARTUR HAQIDAGI MIFLAR SHAKLLANISHINING DASTLABKI
ASOSLARI
Durdona Boychayeva
NamDChTI tadqiqotchisi
dboychayeva@mail.ru
tel:(998) 99-917-74-45
https://doi.org/10.5281/zenodo.13893015
Annotatsiya
Qirol Artur haqidagi afsonalarning shakllanishida keltlar afsonalari bilan
bir qatorda xristian dini an’analarining ham o‘rni ulkan. Artur afsonasining
ijtimoiy-madaniy sabablar ta’sirida o‘zgarishi bilan Artur obrazining o‘zi ham
yangi ma’no kasb etadi. Ushbu maqolada Artur afsonasining ijtimoiy-madaniy
sabablar ta’sirida o‘zgarishi bilan nafaqat Gaveyn obrazi turli xil o‘zgarishlarga
uchrashi, balki Arturning o‘zi ham yangi ma’no kasb etishi, Artur haqidagi
miflarning shakllanishiga doir ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
mif, keltlar, afsona, ritsar, Ekskalibur, fordlar mavzusi,
genetic, Kamelot, ijtimoiy-madaniy.
Annotation
In the formation of legends about King Arthur, along with Celtic legends,
Christian traditions have a great role. As the legend of Arthur changes under the
influence of socio-cultural reasons, the image of Arthur itself acquires a new
meaning. In this article, with the change of the Arthurian legend under the
influence of socio-cultural reasons, not only the image of Gawain undergoes
various changes, but also Arthur himself acquires a new meaning of myths.
Key words:
myth, Celts, legend, knight, Excalibur, Ford theme, genetic,
Camelot, socio-cultural.
Аннотация
В формировании легенд о короле Артуре, наряду с кельтскими
легендами, большую роль играют христианские традиции. По мере того
как легенда об Артуре меняется под влиянием социокультурных причин,
сам образ Артура приобретает новый смысл. В данной статье с
изменением легенды о короле Артуре под влиянием социокультурных
причин не только образ Гавейна претерпевает различные изменения, но и
сам Артур приобретает новый смысл, приводятся сведения о
формировании мифов об Артуре.
Ключевые слова:
миф, кельты, легенда, рыцарь, Экскалибур, тема Форда,
генетическая, Камелот, социокультурная.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
21
Keltlar qirol Artur afsonalaridagi eng qadimgi va eng muhim element
hisoblanadi. Eramiz boshlariga kelib, Keltlar sivilizatsiyasi bir nechta avtonom
tarmoqlarga bo‘linib ketgan bo‘lishiga qaramasdan, ular o‘rtasida doimiy
almashinuv mavjud edi, ammo, qirol Artur afsonalari shakllanishiga qo‘shgan
hissalari kabi ularning yo‘llari va taqdirlari turlicha bo‘lgan. Ko‘plab Kelt
qabilalarida muqaddas va adabiy matnlarni yozish taqiqlangan edi. Ushbu taqiq
bekor qilinganda, to‘g‘rirog‘i unutilgandan keyin faqat Keltlar afsonalari va
an’analarining so‘nggi versiyalarigina qayd etilgan. Artur afsonalarida mif va
afsonalarning Irland va Uels variantlari izlari Keltlar elementiga qaraganda
ancha aniqroq ko‘rinadi. Biroq, masalan, Keltlarning ko‘llar va buloqlarga
sig‘inishi Artur an’analarigacha etib kelgan, unda suv haqida ko‘p aytilgan:
qahramonlar butun umrlarini ko‘llar tubida o‘tkazadilar (Lanselot suv osti
qal’asi xonimi tomonidan tarbiyalangan), qirol Arturning qilichi - Ekcaliburning
ko‘ldan paydo bo‘lishi va ko‘lga qaytishi. Qahramonlar o‘rtasidagi hal qiluvchi
janglar bo‘lib o‘tadigan va hamma ham topa olmaydigan fordlar mavzusi ham
Artur afsonalariga xosdir. Keltlar orasida ko‘pincha g‘ayritabiiy kuchlarga ega
bo‘lgan va odamlar bilan adovat yoki do‘stlik bilan murakkab munosabatlarda
bo‘lgan keng tarqalgan hayvonlarga sig‘inish odatini ta’kidlamaslik mumkin
emas. Artur afsonalarida otlar, qirg‘iylar va itlar deyarli har doim o‘z o‘rinlariga
ega bo‘lib, odamlar bilan faol muloqotga kirishadilar, shu bilan birga ulardan o‘z
mustaqilliklarini saqlaydilar. Shu o‘rinda qarg‘aning Artur afsonalaridagi rolini
eslatib o‘tish joiz: afsonaga ko‘ra, Artur o‘lmagan, balki qarg‘aga aylangan va
Britaniya o‘lim xavfi ostida qolganda, u qaytib kelib mamlakatni qutqaradi.
Keltlar orasida qarg‘a afsonaviy xarakter kasb etadi. “bu qush avval... quyoshga
sig‘inish bilan bog‘liq edi, keyingi davrda esa ... jangchi xudolar bilan bog‘lanb
istifoda etildi ...” .
Kelt afsonalari qirol Arturning dumaloq stol haqidagi afsonalarning to‘g‘ridan-
to‘g‘ri manbai, deb aytish noto‘g‘ri bo‘lar edi, lekin ular bu afsonalar asosida
yotadi. Ehtimol, A.D.Mixaylov ta’kidlaganidek, "... irland dostonlari ... qirol Artur
afsonalarining parallel, hatto ma’lum darajada namunasidir. Bu erda chiziqli
genetik qatorlarni yaratmaslik kerak . Qirol Ulad Konxobarni qirol Arturning
prototipi sifatida ko‘rish aqlsizlikdir, lekin uning donoligi va adolati Armorika
qirolining fazilatlariga o‘xshaydi va uning Emayn-maxedagi saroyi Arturning
Kamelotini eslatadi.
Biroq, dumaloq stol va boshqa barcha o‘xshashliklarga qaramay, Konxobar
saroyi Artur saroyidan ko‘ra ibtidoiy va qo‘polroq ekanligini va Konxobarning
o‘zida esa feodal qirol emas, balki ideal qabila boshlig‘i sifati mavjud ekanini
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
22
hisobga olmaslik mumkin emas. Buning ajablanarli joyi yo‘q. Axir, qirol Ulad
haqidagi afsonalar ancha qadimgi davrlarda, ibtidoiy qabila muhitida
shakllangan, bu erda urug‘lar tizimining parchalanishi endigina boshlangan va
ijtimoiy tuzilma o‘sha paytdagiga qaraganda ancha ibtidoiy bo‘lgan.
Shunga qaramay, qirol Arturning afsonalarida biz Kelt afsonalarining aks-
sadolarini topamiz. A.D.Mixaylov ta’kidlaganidek: “shu bilan birga, miflarning
ko‘p qatlamliligini etarli darajada aniqlik bilan hisobga olinmagan. Uels
matnlarida yozilgan Artur haqidagi ertaklar ikkinchi darajali <...> ularda ko‘plab
irlandcha elementlar ko‘zga tashlanadi. Keltlar mifologik tizimida bir nechta
qatlam mavjud. Ushbu tizim piktlar mifologiyasi asoslari (dunyo madaniyatiga
Tristan prototipini bergan) va qo‘shni xalqlarning ertaklari (xususan, uzoq
vaqtdan beri Britaniya orollariga bostirib kirgan skandinaviyaliklar) bilan
doimiy o‘zaro ta’sir va to‘qnashuvda rivojlangan.” . Qirol Arturning dumaloq stoli
haqidagi afsonalarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan ko‘p qatlamli madaniy
an’analardan tashqari, nasroniylik ularning rivojlanishida juda samarali omil
bo‘ldi. Britaniya orollari, ayniqsa Irlandiya, juda erta va juda tinch tarzda
xristianlashtirilgan. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, Kelt butparast madaniyati
yo‘q qilinmadi, balki nasroniylikni boyitdi, bu esa o‘z navbatida yunon va rim
adabiyoti an’analarini olib keldi va ular bu erda mustahkam zamin topdilar.
Xristianlik tomonidan siqib chiqarilmagan, balki unga moslashgan xalq
e’tiqodlari tufayli Artur afsonalari g‘ayritabiiy, mo‘jizaviy va hayoliy motivlar
bilan to‘yingan. Keltlar dunyoqarashining o‘ziga xos xususiyatlari xristianlik
tufayli yuzaga kelgan o‘zgarishlar tufayli ma’lum ma’noda mustahkamlandi.
Buni aniq misollarda ko‘rish mumkin. Merlin, ehtimol, Kelt shoiri va folbin
Mirdinning o‘tmish, hozirgi va kelajak sirlarini o‘rganishga qodir bo‘lgan
fazilatlarini meros qilib olgan. Bu belgi, Keltlarga ko‘ra, filidlarga xos bo‘lgan
barcha g‘ayritabiiy xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan. O‘rta asr afsonalarida
Merlinga aylangan Mirdin bokira ayoldan tug‘ilgan va go‘daklik chog‘idayoq chol
kabi dono edi. Qirol Arturning kelib chiqishi tarixi va uning taxtga chiqish
yo‘lining tavsifi juda qiziq. Keltlar an’analariga ko‘ra, "taxtga yangi qirol
o‘tirgandan so‘ng, filid nomzodning asl kelib chiqishini tasdiqlashi va undan
qadimgi urf-odatlarga sodiqlik qasamyodini qabul qilishi kerak edi" . Artur
Ekskalibur qilichini toshdan sug‘urib olganida, sehrgar Merlin Arturning
olijanob kelib chiqishiga guvohlik beradi va xristian arxiyepiskopi uni shohlik
uchun duo qiladi, shuningdek, undan haqiqiy shoh bo‘lishga va adolat tarafdori
bo‘lishga qasamyodni oladi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
23
Ayrim tadqiqotchilar Uter va Igernaning o‘g‘li Arturning qanday tug‘ilganligi
haqidagi hikoyada Kelt afsonalarining aks-sadolarini topadilar. X.Adolf o‘zining
“Arturning ritsarlik romantikasida asl gunohni aks ettirish tushunchasi” essesida
shunday yozadi: “Biz aslida Uter nima ekanligini bilmaymiz: ismmi, odammi yoki
Xudoning noto‘g‘ri o‘qilishimi; biz Igernaning aynan nima qilganini bilmaymiz;
bu oddiy "harbiy rahbar" hukmron oilaga tegishlimi, u yangi Gerkulesmi, yoki
Keltlar xudosidan kelib chiqqanmi? .
Qirol Artur haqidagi afsonalar siklida ayollarning roli ham diqqatga sazovordir.
Keltlar “ayol nasli orqali meros olish odati”ni qabul qildilar. Misol uchun, Keltlar
kelib chiqishi bo‘lgan o‘rta asr afsonasining qahramoni Tristan onasining ukasi
qirol Markning o‘rnini egalladi. Shunisi qiziqki, afsonada muhim rol o‘ynaydigan
qirol Arturning rafiqasining ismi eski Uels matnlarida uchraydi. U ism Gvinfevar
bo‘lib, “oq ruh” ma’nosini beradi. Artur miflarining rivojlanishi va o‘zgarishi
davrida bokira Maryamga sig‘inish Keltlarning an’analariga qo‘shiladi, bu
siklning eng keng tarqalgan mavzularidan biri – Go‘zal Xonim mavzusini keltirib
chiqaradi. Artur afsonalarining yana bir qiyofasi Gaveyn. Artur afsonasining
butun rivojlanishi davomida Artur haqidagi miflarning shakllanishining
dastlabki bosqichini tavsiflovchi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarini saqlab
qoladi. Valveyn yoki Guolchmay nomi ostida u Artur siklidagi eng qadimgi
personajlardan biriga aylanadi.
Kelib chiqishi uelslik bo‘lgan bu personaj shunday ibtidoiy va qo‘pol xususiyatlar
bilan ta’minlanganki, buni Anglo-normanlarning uni qabul qilishlari qiyin
kechgan.
Gaveyn butun sikl davomida bu xususiyatlarning bir nechtasini o‘z personaji
xarakterida saqlab qoladi. Ular hatto Melorining 15-asr oxirigacha bo‘lgan
matnida ham saqlanib qolgan: uning kuchi tongdan peshingacha o‘sib boradi va
quyosh botishi bilan yo‘qoladi; uning onalik qarindoshligi otalik
qarindoshligidan ancha muhimroqdir; Gaveyn bilan bog‘liq bo‘lgan hamma
narsa sehrli muhrga ega va umuman olganda, uning sarguzashtlarida fantaziya
va hatto grotesklikning o‘ziga xos elementi mavjud. U taniqli shaxs va Arturning
eng ko‘zga ko‘ringan sheriklaridan biri ediki, qirol Artur siklidagi afsonalar
bayonidan g‘oyib bo‘lib qolishi qiyin masala edi. Biroq bunday bo‘lmadi,
Gaveynning ko‘plab fazilatlari va sarguzashtlarini "o‘zlashtirgan" yangi
qahramonlar paydo bo‘lgach, u asta-sekin soyaga aylana boshladi. Professor
E.Vinaver shunday yozadi: “Gaveynning hikoyasi ayniqsa qiziq. U dumaloq
stolning eng mashhur ritsarlaridan biri bo‘lib, Lanselotdan keyin ikkinchi o‘rinda
turadi. Qiroliga cheksiz sadoqatli, u saxovatli va olijanob, jasur va qudratli. U
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
24
erdagi barcha insoniy fazilatlarga ega, uni vatandoshlar ham, chet elliklar ham
ulug‘laydilar, sevadilar... Biroq uning mardonavor ishlariga parvardigorning
e’tibori bo‘lmagani uchun hech qanday fazilat unga yordam bermaydi va oxir-
oqibat uning shon-shuxrati oxir-oqibat jinoyatchi kabi yakun topadi. Gunohkorni
shu qadar jozibali qilish xavfli bo‘lsa kerak va Gaveynning fazilatlari va
muvaffaqiyatlari hali ham unga mukofot bermasligini ko‘rsatish kerak edi.” U
hatto insoniy qadr-qimmatini ham saqlay olmaydi. XIII asrning oxiriga kelib,
Gaveyndan keyin sahnaga chiqqan ko‘plab ritsarlar undan o‘zib ketishdi.
Gaveyn obrazi feodalizmgacha bo‘lgan davrga xos xususiyatlar hali ham kuchli
aks etgan oddiy va qo‘pol tabiatli personaj sifatida cherkov va feodal me’yorlari
nuqtai nazaridan axloqiy jihatdan qabul qilinishi mumkin emas edi. Dastlab, u
qirolichani u dunyodagi qamoqdan qutqargan sevikli yor sifatida harakat qilgan.
Ko‘p o‘tmay, Gvineverning sevgilisi Gaveyn emas, balki Lanselot bo‘ldi. Va,
albatta, Lanselot ham dastlab Gaveynga xos bo‘lgan ko‘plab xususiyatlarni meros
qilib oldi.
Ayni paytda, endi faqat namunali xarakter deb hisoblanmaydigan Gaveynga
o‘zining eski "axloqsiz" xususiyatlarini qayta tiklashga "ruxsat berildi". Natijada,
Gaveynning roli juda noaniq bo‘lib qoldi. Misol uchun, T.Melorida, bir tomondan,
Gaveyn Lamorakni o‘ldirdi, ochiqchasiga so‘zini buzdi. Bularning barchasi
ritsarlik shon-shuhrat kodeksiga mutlaqo to‘g‘ri kelmacdi. Gaveyn shu qadar
shoshqaloq, shahvoniy va shafqatsiz bo‘lib qoldiki, hatto o‘z ukasi ham uni
qoralaydi. Boshqa tomondan, Artur va imperator Lutsiy o‘rtasidagi urush
hikoyasida Gaveynga qahramonlik roli berilgan. Kitob oxirida Gaveynning
Lanselotdan nafratlanishi va qarindoshlaridan qasos olishga bo‘lgan qat’iyati
fojiali oqibatlarga olib kelishiga qaramay, uning qiyofasi chinakam epik
ulug‘vorlikka ega bo‘lib, hatto uning kamchiliklari ham bunga hissa qo‘shgandek
tuyuladi. Bu yerda Malori ham fransuz, ham ingliz manbalaridan
foydalanganligini va bu nomuvofiqliklarning ba'zilari uning ana shu ish uslubi
bilan izohlanishi mumkinligini yodda tutish kerak.
T.Malori asaridagi Gaveyn va Lanselot oʻrtasidagi ziddiyat ikki xil gʻoya, ikki
dunyo o‘rtasidagi kurashni ifodalaydi. Gaveyn eski dunyoni, uning eng teran his-
tuyg'ularini (masalan, qon qarindoshlik hissi) ifodalaydi. Lanselot esa yangilikni
ifodalaydi, uning sadoqati esa vassalning o‘z xo‘jayiniga sodiqligidir. Ushbu
jangda Dumaloq Stol tomonidan saqlanib kelingan ikki dunyo o‘rtasidagi
muvozanat buzildi.
Artur afsonasining ijtimoiy-madaniy sabablar ta’sirida o‘zgarishi bilan nafaqat
Gaveyn obrazi turli xil o‘zgarishlarga uchraydi, balki Arturning o‘zi ham yangi
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
25
ma’no kasb etadi (ilk miflarda uning o‘zi, harakatlari va boshqalar bilan
munosabatlari katta qiziqish uyg‘otgan bo‘lsa, keyingi versiyalarda bosh
qahramon, qoida tariqasida, dumaloq stolning ritsarlaridan biri bo‘lgan, Arturga
ramz roli berilgan, xolos).
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, qirol Artur haqidagi afsonalarning
shakllanishida keltlar afsonalari bilan bir qatorda xristian dini an’analarining
ham o‘rni ulkan. Artur afsonasining ijtimoiy-madaniy sabablar ta’sirida
o‘zgarishi bilan Artur obrazining o‘zi ham yangi ma’no kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Mixaylov A.D. Arturovskiye legendi i ix evolyutsiya // Melori T. Smert
Artura. – M., 1974. – S. 796.
2.
V mire mifov i legend. –Sankt-Peterburg. Spb,TOO, «Diamant», 1995..
3.
Adolf H. The Concept of Original Sin as Reflected in Arthurian Romance
//Studies in Language and Literature in Honour of Margaret Schlauch. -
Warzawa, 1966.
4.
Vinaver E. Malory. - Oxford, 1929
