1
TOSHKENT DAVLAT YURIDIK UNIVERSITETI
HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI
DSc.07/13.05.2020.Y.22.03. RAQAMLI ILMIY KENGASH
TOSHKENT DAVLAT YURIDIK UNIVERSITETI
TOSHPULATOV AKROM IKROMOVICH
JINOYAT-HUQUQIY PRINSIPLAR: NAZARIYA VA AMALIYOT
12.00.08 – Jinoyat huquqi. Kriminοlοgiya. Jinoyat-ijroiya huquqi
Yuridik fanlar doktori (DSc) dissertatsiyasi
AVTOREFERATI
Toshkent-2023
2
UDK: 343(043.5)(575.1)
Fan doktori (DSc) dissertatsiyasi avtoreferati mundarijasi
Оглавление автореферата докторской (DSc) диссертации
Content of the abstract of the dissertation of the Doctor of Science (DSc)
Toshpulatov Akrom Ikromovich
Jinoyat-huquqiy prinsiplar: nazariya va amaliyot ................................................3
Toshpulatov Akrom Ikromovich
Уголовно-правовые принципы: теория и практика …………………………29
Toshpulatov Akrom Ikromovich
Criminal law principles: theory and practice .......................................................57
E’lon qilingan ishlar rо‘yxati
Список опубликованных работ
List of published works ........................................................................................63
3
TOSHKENT DAVLAT YURIDIK UNIVERSITETI
HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI
DSc.07/13.05.2020.Y.22.03. RAQAMLI ILMIY KENGASH
TOSHKENT DAVLAT YURIDIK UNIVERSITETI
TOSHPULATOV AKROM IKROMOVICH
JINOYAT-HUQUQIY PRINSIPLAR: NAZARIYA VA AMALIYOT
12.00.08 – Jinoyat huquqi. Kriminοlοgiya. Jinoyat-ijroiya huquqi
Yuridik fanlar doktori (DSc) dissertatsiyasi
AVTOREFERATI
Toshkent-2023
4
Fan doktori (DSc) dissertatsiyasi mavzusi О‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va
innovatsiyalar vazirligi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasida В2022.4.DSc/Yu227 raqam bilan
rо‘yxatga olingan.
Dissertatsiya Toshkent davlat yuridik universitetida bajarilgan.
Dissertatsiya avtoreferati uch tilda (о‘zbek, rus, ingliz (rezyume)) Ilmiy kengashning veb-
sahifasida (www.tsul.uz/uz-ilmiy-kengash) va “ZiyoNET” Axborot-ta’lim portaliga (www.ziyonet.uz)
joylashtirilgan.
Ilmiy maslahatchi:
Abdurasulova Qumriniso Raimqulovna
yuridik fanlar doktori, prοfessοr
Rasmiy opponentlar:
Kabulov Rustam
yuridik fanlar doktori, professor
Rasulev Abdulaziz Karimovich
yuridik fanlar doktori, professor
Abduqodirov Sherzod Yoqubjonovich
yuridik fanlar doktori, dotsent
Yetakchi tashkilot:
O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi
universiteti
Dissertatsiya himoyasi Toshkent davlat yuridik universiteti huzuridagi DSc.07/13.05.2020.Y.22.03
raqamli Ilmiy kengashning 2023-yil 14-avgust kuni soat 14:00 dagi majlisida bо‘lib о‘tadi (Manzil:
100047, Toshkent sh., Sayilgoh kо‘chasi, 35. Tel.: +99871 233-66-36; faks: +998971 233-37-48; e-mail:
info@tsul.uz).
Dissertatsiya bilan Toshkent davlat yuridik universiteti Axborot-resurs markazida tanishish
mumkin (1161 raqami bilan rо‘yxatga olingan). (Manzil: 100047, Toshkent sh., A.Temur kо‘chasi, 13.
Tel.: +99871 233-66-36).
Dissertatsiya avtoreferati 2023-yil 31-iyulda tarqatildi.
(2023-yil 31-iyuldagi 05 raqamli reyestr bayonnomasi).
A.A.Otajonov
Ilmiy darajalar beruvchi ilmiy kengash
raisi,
yuridik
fanlar
doktori
(DSc),
professor
M.K.O‘razaliyev
Ilmiy darajalar beruvchi ilmiy kengash
ilmiy kotibi, yuridik fanlar doktori (DSc),
professor
N.S.Salayev
Ilmiy darajalar beruvchi ilmiy kengash
qoshidagi ilmiy seminar raisi, yuridik
fanlar doktori (DSc), professor
5
Kirish (fan doktori (DSc) dissertatsiyasining annotatsiyasi)
Dissertatsiya
mavzusining
dοlzarbligi
va
zarurati.
Dunyoda
jinoyatchilikka qarshi kurashishda jinoyat qonunchiligining umum e’tirof etilgan
prinsiplarga mos bо‘lishi toboro dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Globallashuv
jarayonining kuchayishi jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasida ham
qonunchilikni
zamon
talablariga
muvofiq
takomillashtirish
zarurligini
kо‘rsatmoqda. BMTning 137 ta davlatdagi jinoyatchilik darajasi bо‘yicha
ma’lumotlari tahliliga kо‘ra dunyo bо‘yicha har 100 ming nafar aholiga o‘rtacha
44,74 ta jinoyat tо‘g‘ri keladi. Kambag‘allik va ishsizlikning yuqoriligi
jinoyatchilik darajasining ortishiga sabab bо‘lsada, har doim ham iqtisodiy
rivojlanganlik jinoyatchilikni kamaytirishga olib kelmayotganligi, huquqni
muhofaza qiluvchi organlar faoliyatining tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yilganligi, jinoyat
qonunchiligining
jamiyatdagi
jinoyatchilik
darajasiga
mos
ravishda
takomillashganligi, javobgarlik muqarrarligining ta’minlanishi, jinoyat sodir qilgan
shaxslarning adolatli jazolanishi ham jinoyatchilik darajasiga ta’sir qilishi
kuzatilmoqda
1
. Bu esa jinoyat qonunchiligini takomillashtirish, jinoyatchilikka
qarshi kurashishning huquqiy asoslarida prinsipial qoidalarni belgilash va ularga
rioya qilinishi ta’minlashning dolzarb ekanligidan dalolat beradi.
Jahonda jinoyat qonunchiligini takomillashtirish, jinoyat sodir qilgan
shaxslar javobgarligining muqarrarligini ta’minlash, jinoyat sodir etishda
ayblanayotgan shaxslarning о‘zboshimchalik bilan jazolanishiga yо‘l qо‘ymaslik,
jinoiy jazolarning haddan ortiq og‘ir bо‘lib ketmasligi, aybdorlarga nisbatan
asossiz ravishda yengil jazo tayinlanmasligi, jinoyat sodir qilgan shaxslarga
nisbatan insonparvar munosabatni ta’minlashning samarali choralarini ishlab
chiqish, bu boradagi xalqaro huquq normalari qoidalarini milliy qonunchilikka
implementatsiya qilish bо‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda.
Respublikamizda jinoyat qonunchiligini turlicha sharhlash va korrupsiyaviy
huquqbuzarliklarning sodir etilishiga yо‘l qо‘yadigan yoxud ijtimoiy xavflilik
darajasi va xususiyati jinoyat qonunchiligi prinsiplariga mos kelmaydigan
qilmishlar uchun javobgarlik belgilangan normalardan voz kechish, jinoyat
qonunchiligidagi mavjud bо‘shliqlar, qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, xalqaro
standartlar talablaridan kelib chiqib, jinoyat qonunchiligini takomillashtirish
bо‘yicha salmoqli ishlar olib borilmoqda. О‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va
jinoyat-protsesual qonunchiligini takomillashtirish konsepsiyasi
2
doirasida
qonunchilikni takomillashtirish, jinoyat qonunchiligi normalarini unifikatsiya
qilish, jinoiy javobgarlik va jazo tizimini takomillashtirish bо‘yicha xalqaro tajriba,
amaliyotni о‘rganishga alohida e’tibor qaratilayotgan sharoitlarda jinoyat
qonunchiligining rahbariy qoidalari, asosi bо‘lgan jinoyat-huquqiy prinsiplar
mazmunini
tо‘g‘ri
belgilash,
prinsiplarning
jinoyat
qonunchiligini
takomillashtirishdagi о‘rnini tadqiq etish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
1
https://worldpopulationreview.com/country-rankings/crime-rate-by-country
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 14-maydagi PQ–3723-sonli qarori bilan tasdiqlangan
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va jinoyat-prosessual qonunchiligini takomillashtirish konsepsiyasi. Qonun
hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 15.05.2018-y., 07/18/3723/1225-son, 01.10.2018-y., 06/18/5547/1975-son
6
Dissertatsiya tadqiqοti О‘zbekistοn Respublikasi Prezidentining “Sud-tergοv
faοliyatida fuqarοlarning huquq va erkinliklari kafοlatlarini kuchaytirish bо‘yicha
qо‘shimcha chοra-tadbirlar tо‘g‘risida”gi (2017), “Jinοyat va jinοyat-prοsessual
qοnunchiligi tizimini tubdan takοmillashtirish chοra-tadbirlari tо‘g‘risida”gi
(2018), “2022-2026 yillarga mо‘ljallangan Yangi О‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi tо‘g‘risida”gi (2022), “Odil sudlovga erishish imkoniyatlarini yanada
kengaytirish va sudlar faoliyati samaradorligini oshirishga doir qо‘shimcha chora-
tadbirlar tо‘g‘risida”gi (2023) farmon va qarorlari va mavzuga οid bοshqa qοnun
hujjatlarida belgilangan vazifalarni amalga οshirishga muayyan darajada xizmat
qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor
yо‘nalishlariga mosligi.
Mazkur dissertatsiya respublika fan va texnologiyalar
rivojlanishining
I. “Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy va madaniy
rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyotni shakllantirishning ustuvor yо‘nalishi”ga
muvofiq bajarilgan.
Dissertatsiyaning mavzusi bо‘yicha xorijiy ilmiy-tadqiqotlar sharhi.
Jinoyat-
huquqiy prinsiplarni tadqiq qilish, tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy etilishi,
prinsiplarning jinoyat qonunchiligini takomillashtirishdagi ahamiyati masalalari
bо‘yicha tadqiqotlar BMTning Narkotik va jinoyatchilikka qarshi kurashish
boshqarmasi (UNODC), Xalqaro qizil xoch qо‘mitasi (ICRC),
Indiana University
(AQSh), Max Planck Institute for Foreign and International Criminal Law (GFR),
American Law Institute (AQSh), University of Oxford (Buyuk Britaniya),
Northwestern University (AQSh), University of Pennsylvania (AQSh), Violence
Research Centre University of Cambridge (Buyuk Britaniya), Stockholm University
(Shvetsiya), Moskva davlat universiteti (RF), Toshkent davlat yuridik universiteti, Ichki
ishlar vazirligi Akademiyasi, Jamoat xavfsizligi universiteti
1
kabi ilmiy va oliy ta’lim
muassasalarida amalga oshirilgan.
Jinoyat-huquqiy prinsiplarning nazariy va amaliy masalalarini о‘rganishga
oid tadqiqotlarda muayyan ilmiy natijalarga erishilgan. Jumladan, jinoyatchilikka
qarshi kurashishda javobgarlikning muqarrarligini ta’minlash, ishlarni odil sud
tomonidan kо‘rib chiqilishi, jinoyatchilikka qarshi kurashishda odil sudlovni ta’minlash
masalalari (BMTning Narkotik va jinoyatchilikka qarshi kurashish boshqarmasi
(UNODC), xalqaro harbiy jinoyatlarda muddatlarning о‘tishini hisobga olmaslik
prinsipi, rasmiy yoki mansab mavqeidan qat’iy nazar javobgarlikning muqarrarligini
ta’minlash prinsipi (Xalqaro qizil xoch qо‘mitasi (ICRC),
xalqaro huquq
prinsiplarining jinoyat qonunchiligiga implementatsiya qilinishi (Indiana
University), jinoyat-huquqiy prinsiplarning xalqaro harbiy jinoyatlar uchun
javobgarlikni ta’minlashdagi о‘rni Nyurnberg xalqaro tribunali misolida (Max Planck
Institute for Foreign and International Criminal Law), ayb uchun javobgarlik prinsipi
(American Law Institute), jinoiy jazolarni qо‘llashda insonparvarlik prinsipi
1
Dissertasiya mavzusi bo‘yicha xalqaro ilmiy tadqiqotlar sharhi: https://www.unodc.org, https://www.legal-
https://www.repository.law.indiana.edu,
https://www.researchgate.net/publication_Principles_of_Criminal_Law, https://www.britannica.com https://www.
justice.gov,
https://www.shs-conferences.org,
https://www.msu.ru va bοshqa manbalardan οlingan.
7
(University of Oxford), jinoyat-huquqiy taqiqlarning jazoning maqsadi va boshqa
jinoyat-huquqiy ta’sir choralari bilan bog‘liqligi jinoyat-huquqiy prinsiplar asosida
(Northwestern University), shaxs huquqlarini ta’minlashga oid prinsiplarning jinoyat
qonunchiligini takomillashtirishdagi ahamiyati (University of Pennsylvania), ayb uchun
javobgarlik va javobgarlikning muqarrarligi prinsipining jinoyatchilikka qarshi
kurashishdagi roli (Violence Research Centre University of Cambridge), ijtimoiy
adolat prinsipini ta’minlash (Stockholm University), jinoyat-huquqiy prinsiplar tizimi
(Moskva davlat universiteti), jinoyat qonunining vaqt bо‘yicha amal qilishi qonuniylik
prinsipini ta’minlash vositasi ekanligi (Toshkent davlat yuridik universiteti),
jinoyatchilikka qarshi kurashishda jinoyat-huquqiy prinsiplarning о‘rni (IIV
Akademiyasi, Jamoat xavfsizligi universiteti) mavzularida tadqiqotlar olib borilgan.
Bugungi kunda jahonda jinoyat-huquqiy prinsiplarga oid quyidagi ustuvor
yо‘nalishlarda tadqiqotlar olib borilmoqda: qonunda belgilanmagan jinoyat va jazoning
yо‘qligi (qonuniylik) prinsipining jinoyat qonunining vaqt va hudud bо‘yicha amal
qilishidagi о‘rni; jinoiy jazo choralarini qо‘llashda insonparvarlik prinsipini ta’minlash;
jinoyat qonunchiligini takomillashtirishda qaysi prinsiplarni huquqiy norma (prinsip-
norma) sifatida belgilash; xalqaro jinoyat huquqi prinsiplarini ichki qonunchilikka
implementatsiya qilish; jazoning odilligini ta’minlash; jinoyat-huquqiy prinsiplarning
jinoyat-huquqiy siyosat va jinoyat qonunchiligini takomillashtirishdagi о‘rni va
boshqalar.
Muammοning о‘rganilganlik darajasi.
Jinoyat-huquqiy prinsiplarning
nazariy va amaliy masalalarini о‘rganish ham milliy, ham xalqaro jinoyat
huquqi fanining dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Mamlakatimizda jinoyat -
huquqiy prinsiplarning nazariy va amaliy muammolarining ayrim jihatlari
M. H. Rustambayev,
A. S. Yakubov,
R
.
Kabulov,
Q. R. Abdurasulova,
R. A. Zufarov, E
.
Norbutayev, U. Sh. Xoliqulov, N. S. Salayev, R. S. Altiyev va
boshqalarning ilmiy ishlarida о‘rganilgan. Z. Shamsiddinovning yuridik fanlar
bо‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasida jinoyat qonunining vaqt
bо‘yicha amal qilishi qonuniylik prinsipining bir qismi sifatida tadqiq qilingan.
Xorijiy olimlardan A. V.
Naumov, V. D.
Filimonov, S. S.
Alekseyev,
V. V.
Malsev, A. I.
Rarog, N. F. Kuznetsova, B. T. Razgildiyev, A. L. Vyazov,
A. G. Berestinnikov, L. V. Inogamova-Xegay, R. S. Burganov, S. A. Galaktionov,
D. V. Kiyaykin, O. N. Kovalenko, R. N. Korablev, T. R. Sabitov, I. S. Semenova,
A. V. Sumachev,
D. Y. Fisenko,
S. Ye. Frolov,
Ye. Ye. Cherednichenko,
O. N. Shibkovlar jinoyat-huquqiy prinsiplarga oid tadqiqotlar olib borganlar.
Shuningdek, J. Dressler, F. Kuty, R. Legros, A. Cassese, L. N. Sadat,
C. W. Maris, A. Mokhtar kabi olimlar va mutaxassislar tomonidan jinoyat-huquqiy
prinsiplar tadqiq qilingan
1
.
Respublikamizda jinoyat-huquqiy prinsiplarning kompleks tadqiqiga oid
mοnοgrafik tadqiqοt о‘tkazilmagan.
Dissertatsiya tadqiqοtining dissertatsiya bajarilgan οliy ta’lim
muassasasining ilmiy-tadqiqοt ishlari bilan bοg‘liqligi.
Dissertatsiya mavzusi
Toshkent davlat yuridik universitetining ilmiy-tadqiqot ishlari rejasiga kiritilib,
1
Mazkur οlimlar ishlarining to‘liq ro‘yxati dissertasiyaning fοydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatida keltirilgan.
8
“Huquqbuzarliklarni oldini olish va profilaktika qilishning innovatsion usul va
vositalari” ilmiy-amaliy grant loyihasi ilmiy yо‘nalishlariga muvofiq bajarilgan.
Tadqiqotning maqsadi
jinoyat-huquqiy prinsiplar mohiyatini kompleks tadqiq
qilish asosida ushbu prinsiplarning qonun ijodkorligi jarayoni va sud amaliyotida
qо‘llashda mavjud bо‘lgan muammolarni aniqlash hamda jinoyat huquqi nazariyasi va
jinoyat qonunchiligini takomillashtirishga oid taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan
iboratdir.
Tadqiqοtning
vazifalari
:
jinoyat huquqi vazifa va funksiyalarining jinoyat-huquqiy prinsiplar
shakllanishidagi о‘rnini aniqlash;
jinoyat-huquqiy prinsiplar tushunchasi, uning belgilarini tadqiq qilish;
jinoyat-huquqiy prinsiplar tizimiga oid nazariyalarni tahlil qilish;
xalqaro jinoyat-huquqiy prinsiplarning milliy jinoyat-huquqiy prinsiplar
shakllanishidagi ahamiyatini о‘rganish;
ayrim xorijiy davlatlar JKlarida jinoyat-huquqiy prinsiplarning aks
ettirilishiga oid tajribani qiyosiy tahlil qilish;
О‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida prinsiplarning о‘ziga xos
xususiyatlarini aks ettirilishini tahlil qilish;
JK prinsiplarining qilmishlarning jinoiyligi va jazoga sazovorligini
belgilashga ta’sirini tadqiq qilish;
sud amaliyoti materiallari asosida jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish
jarayonida JK prinsiplariga rioya etilishi masalalarini tahlil qilish;
jazo tayinlash, javobgarlik yoki jazodan ozod qilishda JK prinsiplarining
ahamiyatini о‘rganish;
jinoyat huquqi nazariyasini va jinoyat qonunchiligini takomillashtirish
bо‘yicha taklif va tavsiyalarni ishlab chiqish.
Tadqiqotning obyekti
jinoyat-huquqiy prinsiplarning qonun ijodkorligi
jarayonida va sud amaliyotida qо‘llanilishiga oid ijtimoiy munosabatlar tizimi
hisoblanadi.
Tadqiqotning predmeti
jinoyat-huquqiy prinsiplarni tartibga solishga
qaratilgan normativ-huquqiy hujjatlar, qonunni qо‘llash amaliyoti, amaldagi
qonunchilik va ayrim xorijiy mamlakatlar amaliyoti, jinoyat-huquqi fanida mavjud
bо‘lgan konseptual yondashuvlar, ilmiy-nazariy qarashlar va huquqiy
kategoriyalardan iboratdir.
Tadqiqοtning usullari.
Qо‘yilgan vazifalarni hal etishda ilmiy tadqiqοtning
umumilmiy va maxsus usullaridan, ya’ni analiz va sintez, deduksiya va induksiya,
mantiqiylik, tarixiy-huquqiy, qiyosiy-huquqiy tahlil, sо‘rov о‘tkazish, amaliyot
materiallarni tahlil qilish va boshqa usullardan foydalanilgan. Mazkur usullarning
barchasi ma’lum darajada dissertatsiya tadqiqοti natijalarining aniqligi va
asοslanganligini ta’minlashga xizmat qilgan.
Tadqiqοtning ilmiy yangiligi
quyidagilardan ibοrat:
О‘zbekiston Respublikasi JKda jinoiy javobgarlik prinsiplari va JK
prinsiplari haqida sо‘z yuritilganligi, jinoiy javobgarlik prinsiplarining JK
prinsiplaridan farq qilishi asoslangan;
9
qonuniylik prinsipi jinoyat qonunining о‘xshashlik bо‘yicha qо‘llanilishi
talabi (analogiya)ni ham qamrab olishi asoslanib, jinoyat qonunini о‘xshashlik
bо‘yicha qо‘llash mumkin emasligini qonunda belgilash zarurligi isbotlangan;
fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipining mazmuni va nomlanishi
bir-biriga muvofiq emasligi va ushbu prinsipni JKda yangi tahrirda bayon etilishi
lozimligi asoslantirilgan;
javobgarlik yoki jazodan ozod qilish javobgarlikning muqarrarligi prinsipi
mazmuniga mos emasligi, jinoiy javobgarlikdan ozod qilishni prinsip sifatida
qonunchilikda aks ettirilishi kerakligi asoslangan;
ayb uchun javobgarlik prinsipining mohiyatini ochish asosida shaxsning aqli
rasoligini istisno qilmaydigan tarzda ruhiy holati buzilganligi umumiy asoslarda
javobgarlikni keltirib chiqarishi asoslantirilgan;
jismoniy va ruhiy majburlash tufayli jinoyat sodir qilish ayb uchun
javobgarlik prinsipi mazmuniga mos emasligi, bunday hollar qilmishning
jinoiyligini istisno qiladigan holat sifatida baholanishi kerakligi isbotlangan;
javobgarlikka tortish muddatlari о‘tib ketganligi tufayli javobgarlikdan ozod
qilishning qonunda belgilangan muddatlarini insonparvarlik va odillik prinsiplari
mazmuniga moslashtirish lozimligi asoslantirilgan;
javobgarlikning muqarrarligini ta’minlash uchun qonunda о‘zini-о‘zi
о‘ldirishga undaganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilash zarurligi asoslangan;
qilmishning jinoiyligi faqat JKda belgilanishi qoidasiga muvofiq,
giyohvandlik vositalari analoglarining qonunga xilof muomalasi uchun javobgarlik
belgilanishi zarurligi asoslangan.
Tadqiqotning amaliy natijalari
quyidagilardan iborat:
jinoyat-huquqiy prinsiplar ilmiy asosda tizimlashtirilgan, ularning jinoyat-
huquqiy siyosat va jinoyat qonunchiligi mohiyatini, yо‘nalishlarini belgilaydigan,
jinoyat huquqining tizimliligi va uzviyligini ta’minlaydigan fundamental g‘oyalar
va qadriyatlar yig‘indisi ekanligi asoslangan;
О‘zbekiston
Respublikasining
amaldagi
jinoyat
qonunchiligini
takomillashtirish bо‘yicha takliflar ishlab chiqilgan;
xalqaro hujjatlar va ayrim xorijiy davlatlar qonunchiligi tahlili asosida
jinoyat qonunining о‘xshashlik bо‘yicha qо‘llanilmasligini qonuniylik prinsipi
tarkibida JKda belgilash bо‘yicha taklif ilgari surilgan;
shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini,
mulkni, tabiiy muhitni, tinchlik va insoniyat xavfsizligini jinoiy tajovuzlardan
himoya qilish insonparvarlik prinsipining mohiyati ekanligi haqidagi xulosaga
kelingan;
JKga jinoyatlar kvalifikatsiyasiga oid normalarning kiritilishi zarurligi sud
amaliyoti materiallari asosida isbotlangan;
axloq tuzatish ishlari hamda ozodlikni cheklash jazolari belgilangan
normalarni takomillashtirish bо‘yicha takliflar ishlab chiqilgan;
mastlik holatida sodir qilingan qilmishni jazoni og‘irlashtiruvchi holat deb
topish tо‘g‘ri emasligi, bunday hollarda umumiy asoslarda javobgarlik qо‘llanilishi
zarurligi asoslangan;
10
sud amaliyoti materiallari, jinoyat-protsesual qonunchiligi tahlili asosida
jamoat birlashmalari, jamoalar tomonidan ta’sir choralari kо‘rilishi yoki ma’muriy
jazo qо‘llab, jazodan ozod qilishni JKga kiritish zarurligi asoslab berilgan;
JK Maxsus qismi normalarida ayrim jinoyatlar uchun belgilangan jazo
choralari qonuniylik, insonparvarlik va odillik prinsiplari talablariga mos
kelmasligi asoslanib, JKning yangi tahririda bunday holatlarni bartaraf qilish
bо‘yicha taklif va tavsiyalar berilgan.
Tadqiqot
natijalarining
ishonchliligi
.
Tadqiqot
natijalari
milliy
qonunchilik normalari, xalqaro hujjatlar, ayrim xorijiy davlatlar tajribasi, huquqni
qо‘llash amaliyotiga asoslangan, 1000 dan ortiq sud hujjatlari (hukmlar va
ajrimlar), 300 dan ortiq surishtiruvchi, tergovchi va sud xodimlari о‘rtasida
о‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar, statistik ma’lumotlar tahlili natijalarini
umumlashtirish orqali amaliy jihatdan asoslantirilgan, shuningdek olingan natijalar
vakolatli tuzilmalar tomonidan tasdiqlangan va amaliyotga joriy qilingan.
Xulosa, taklif va tavsiyalar aprobatsiyadan о‘tkazilib, ularning natijalari
yetakchi milliy va xorijiy nashrlarda e’lon qilingan.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati
. Dissertatsiya ishining
ilmiy ahamiyati undagi ilmiy-nazariy xulosalar, amaliy taklif va tavsiyalardan
kelgusida ilmiy tadqiqotlar olib borishda, amaldagi jinoyat qonunchiligini
takomillashtirishda, tegishli normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab
chiqishda, sud-tergov organlari faoliyatida, shuningdek jinoyat huquqi, jinoyat-
protsessual huquqi, jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish, jinoyat-ijroiya huquqi kabi
fanlarining nazariy qoidalarini boyitishda foydalanish mumkinligida namoyon
bо‘ladi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati jinoyat-huquqiy prinsiplarni jinoyat
qonunchiligida tо‘g‘ri aks ettirish, jinoyat qonunchiligini takomillashtirish
bо‘yicha yangi ilmiy izlanishlar olib borish uchun asos bо‘ladi. Shuningdek,
ulardan jinoyat huquqi, jinoyat-protsessual huquqi, jinoyatlarni kvalifikatsiya
qilish, jinoyat-ijroiya huquqi fanlari bо‘yicha dars mashg‘ulotlarida, о‘quv va
uslubiy qо‘llanmalar tayyorlashda foydalanish mumkin.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi
. Jinoyat-huquqiy prinsiplarning
nazariy va amaliy masalalarini tadqiq qilish asosida:
JK 2-moddasi ikkinchi qismida Jinoyat kodeksi prinsiplarini aks ettirish;
JKning 4-moddasini jinoyat qonunining o‘xshashlik bo‘yicha qo‘llashga yo‘l
qo‘yilmasligi haqidagi uchinchi qism bilan to‘ldirish; JK 5-moddasi nomini qonun
oldida tenglik prinsipi deb o‘zgartirish va ushbu prinsipni yangi tahrirda bayon
etish; JKda belgilangan hollarda shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi
mumkinligi haqidagi qoidani JK 10-moddasida nazarda tutilgan javobgarlikning
muqarrarligi prinsipi mazmunida aks ettirish haqidagi takliflar JK yangi tahririni
tayyorlash jarayonida inobatga olingan (О‘zbekiston Respublikasi Bosh
prokuraturasining 2022-yil 27-dekabrdagi 27/2-362-22-son ma’lumotnomasi).
Mazkur takliflar jinoyat qonunidagi tushunchalarni bir xilda qо‘llanilishiga, tergov
va sud amaliyotida qonuniylik prinsipini amalga oshirishga, jinoiy qilmishlarni
о‘zboshimchalik bilan kvalifikatsiya qilish holatlarining oldini olishga, jinoyat
sodir qilgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishda tenglik ta’minlanishiga,
11
javobgarlikdan ozod qilish institutini javobgarlikning muqarrarligi prinsipiga
moslashtirishga xizmat qilgan;
ayb uchun javobgarlik prinsipi talablaridan kelib chiqib, aqli rasolikni istisno
qilmaydigan tarzda ruhiy holati buzilgan shaxsning jinoiy javobgarlikdan ozod
qilinmasligi haqidagi taklif 2019-yil 12-sentabrdagi “Psixiatriya yordami
kо‘rsatish
tizimi
takomillashtirilishi
munosabati
bilan
О‘zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish
tо‘g‘risida”gi О‘RQ–567-son Qonuni bilan JK 18- va 18
1
-moddalariga kiritilgan
o‘zgartish va qo‘shimchalarni ishlab chiqishda о‘z aksini topgan (О‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Korrupsiyaga qarshi kurashish va
sud-huquq masalalari qо‘mitasining 2021-yil 17-dekabrdagi 06/1-05/12-2171-son
ma’lumotnomasi). Mazkur taklif aqli rasolikni istisno qilmaydigan tarzda ruhiy
holati vaqtinchalik buzilgan shaxslar tomonidan sodir qilingan jinoyatlar uchun
umumiy asoslarda javobgarlik belgilanishiga xizmat qilgan;
shaxsning jismoniy yoki ruhiy majburlanganlik yoxud qо‘rqitilganlik
oqibatida sodir qilgan jinoyatlarini qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan
holatlar qatoriga kiritish bо‘yicha taklif 2018-yil 9-yanvardagi “О‘zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish
tо‘g‘risida”gi О‘RQ–459-son Qonuni bilan JKga kiritilgan 41
1
-moddasini ishlab
chiqishda о‘z aksini topgan (О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik
palatasi Korrupsiyaga qarshi kurashish va sud-huquq masalalari qо‘mitasining
2021-yil 17-dekabrdagi 06/1-05/12-2171-son ma’lumotnomasi). Ushbu taklif
odillik va ayb uchun javobgarlik prinsiplarining amalda tо‘g‘ri qо‘llanilishiga,
ya’ni shaxsga bog‘liq bо‘lmagan holda jinoyat sodir etganlik uchun jinoiy
javobgarlik istisno qilinishiga xizmat qilgan;
jinoyat qonunchiligidagi javobgarlikka tortish muddatlari о‘tib ketganligi
munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish muddatlarini qisqartirish haqidagi
taklif 2018-yil 20-iyuldagi “О‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-
protsessual va Ma’muriy javobgarlik tо‘g‘risidagi kodekslariga о‘zgartish va
qо‘shimchalar kiritish haqida”gi О‘RQ–485-son Qonuni bilan JK 64-moddasiga
kiritilgan o‘zgartishlarni ishlab chiqishda о‘z aksini topgan (О‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Korrupsiyaga qarshi kurashish va
sud-huquq masalalari qо‘mitasining 2021-yil 17-dekabrdagi 06/1-05/12-2171-son
ma’lumotnomasi). Ushbu taklif Jinoyat kodeksining 64-moddasida belgilangan
muddatlarning qisqarishi orqali insonparvarlik prinsipini amalga oshirishni yanada
takomillashtirishga xizmat qilgan;
о‘zini-о‘zi
о‘ldirish
darajasiga
yetkazish
uchun
javobgarlikni
takomillashtirish va о‘zini-о‘zi о‘ldirishga undaganlik uchun jinoiy javobgarlik
belgilashga oid takliflar 2017-yil 13-iyundagi “О‘zbekiston Respublikasining
ayrim qonun hujjatlariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish, shuningdek ayrim
qonun hujjatlarini о‘z kuchini yо‘qotgan deb topish tо‘g‘risida”gi О‘RQ–436-son
Qonuni bilan bilan JK 103- va 103
1
-moddalariga kiritilgan o‘zgartish va
qo‘shimchalarni ishlab chiqishda о‘z aksini topgan (О‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasi Korrupsiyaga qarshi kurashish va sud-huquq
masalalari
qо‘mitasining
2021-yil
17-dekabrdagi
06/1-05/12-2171-son
12
ma’lumotnomasi). Ushbu taklif qilmishning jinoiyligi va jazoga sazovorligi faqat
jinoyat qonuni bilan belgilanishi haqidagi qonuniylik prinsipini amalga oshirish
hamda о‘zini-о‘zi о‘ldirish darajasiga yetkazish yoki unga undaganlik uchun
javobgarlikning muqarrarligini ta’minlashga xizmat qilgan;
giyohvandlik vositasi hisoblanmaydigan, ammo kishining aql idrokiga ta’sir
qiluvchi moddalar g‘ayriqonuniy savdosining kо‘payib ketganligi munosabati
bilan giyovandlik vositalarining analoglari bilan bog‘liq qonunga xilof qilmishlar
uchun jinoiy javobgarlik belgilash haqidagi taklif 2018-yil 22-oktabrdagi
“О‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga jamoat xavfsizligini
ta’minlashga qaratilgan о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida”gi
О‘RQ–503-son Qonuni bilan bilan JK 271-, 273-, 274- va 276-moddalariga
kiritilgan o‘zgartishlarni ishlab chiqishda о‘z aksini topgan (О‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Korrupsiyaga qarshi kurashish va
sud-huquq masalalari qо‘mitasining 2021-yil 17-dekabrdagi 06/1-05/12-2171-son
ma’lumotnomasi). Ushbu taklif qilmishning jinoiyligi va jazoga sazovorligi faqat
jinoyat qonuni bilan belgilanishi haqidagi qonuniylik prinsipini amalga oshirish
hamda javobgarlikning muqarrarligini ta’minlashga xizmat qilgan.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi
. Mazkur tadqiqot natijalari 6 ta, shu
jamladan 3 ta xalqaro, 3 ta respublika ilmiy-amaliy konferensiyalarida
muhokamadan о‘tkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi
. Dissertatsiya mavzusi bо‘yicha
jami 24 ta ilmiy ish, jumladan, 1 ta monografiya, 17 ta ilmiy maqola (ulardan 3 tasi
xorijiy nashrlarda) chop etilgan.
Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi
. Dissertatsiya tarkibi kirish, tо‘rtta
bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati va ilovalardan iborat. Dissertatsiya
hajmi 253 betni tashkil qiladi.
DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI
Tadqiqot ishining kirishi (doktorlik dissertatsiyasi annotatsiyasi)da tadqiqot
mavzusining dolzarbligi va zarurati, tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari
rivojlanishining asosiy ustuvor yо‘nalishlariga mosligi, tadqiq etilayotgan
muammoning о‘rganilganlik darajasi, dissertatsiya mavzusining dissertatsiya
bajarilayotgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan
bog‘liqligi, tadqiqotning maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti, usullari,
tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy natijasi, tadqiqot natijalarining ishonchliligi,
ilmiy va amaliy ahamiyati, ularning joriy qilinganligi, tadqiqot natijalarining
aprobatsiyasi, natijalarning e’lon qilinganligi hamda dissertatsiyaning hajmi va
tuzilishi yoritib berilgan.
Disertatsiyaning
“Jinoyat-huquqiy prinsiplar tushunchasi, belgilari va
tizimi”
deb nomlangan birinchi bobida jinoyat huquqi vazifalari va
funksiyalarining jinoyat-huquqiy prinsiplarning shakllanishidagi о‘rni, jinoyat-
huquqiy prinsiplar tushunchasi va belgilari, funksiyalari, jinoyat-huquqiy prinsiplar
tizimiga oid nazariyalar tahlil qilingan.
13
“Jinoyat huquqi vazifa va funksiyalarining jinoyat-huquqiy prinsiplar
shakllanishidagi о‘rni” deb nomlangan birinchi paragrafda muallif, jinoyat-
huquqiy prinsiplar masalasini tadqiq qilish bevosita jinoyat huquqi tushunchasi,
jinoyat huquqi vazifalari va funksiyalarini aniqlab olish bilan bog‘liq ekanligini
ta’kidlaydi.
Jinoyat huquqi tushunchasi, mohiyatiga oid nuqtai nazarlar tahlili asosida
jinoyat huquqining asosiy funksiyasi boshqa huquq sohalaridan farqli ravishda
mavjud ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish emas, balki shaxs, jamiyat, davlatni
jinoiy tajovuzlardan muhofaza qilish hisoblanadi. Muallif jinoyat-huquqiy
munosabatlar qо‘riqlash mazmunidagi, shaxsni jinoyat sodir etishdan tiyib turishga
oid hamda regulyativ jinoyat-huquqiy munosabatlar turlariga bо‘linishini
asoslaydi.
Jinoyat huquqining funksiyalari jinoyat huquqi tomonidan tartibga
solinadigan ijtimoiy munosabatlarga ta’sir kо‘rsatuvchi, jinoyat-huquqiy tartibga
solish metodlari orqali amalga oshiriladigan hamda jinoyat huquqi vazifalarining
ijrosini ta’minlaydigan yо‘nalishlardir. Jinoyat huquqining vazifalari va
funksiyalari jinoyat-huquqiy prinsiplarda ifodalangan g‘oyalar, yо‘nalishlarga
muvofiq amalga oshiriladi.
“Jinoyat-huquqiy prinsiplar tushunchasi va belgilari” deb nomlangan
ikkinchi
paragrafda
jinoyat-huquqiy
prinsiplarning
mohiyatini
insoniyat
taraqqiyotining barcha bosqichlarida taraqqiy etgan axloqiy qadriyatlar, muayyan
davrda jamiyat va davlat oldida turgan vazifalar, funksiyalarni hal qilishga
qaratilgan g‘oyalar tashkil qilishi asoslangan.
Adabiyotlarning tahlili jinoyat-huquqiy prinsiplar borasida turlicha qarashlar
mavjudligini kо‘rsatdi, ammo umumiy ma’noda mualliflarning barchasi
prinsiplarni jinoiy javobgarlikning umumiy asoslari, yо‘nalishi va hajmini
belgilovchi tayanch g‘oyalar sifatida e’tirof etilganligi aniqlandi.
Dissertant jinoyat-huquqiy prinsiplarning quyidagi belgilari mavjudligini
kо‘rsatgan: 1) prinsiplar normalar bо‘lib, ular faqat siyosiy-huquqiy dasturlar
bandlari yoki normalarning siyosiy-huquqiy umumlashmasi emas; 2) prinsiplar
universal normalar hisoblanadi; umume’tirof etilgan barcha normalar prinsip
hisoblanmaydi, ammo barcha prinsiplar faqat universal normalar hisoblanadi;
3) asosiy prinsiplar umume’tirof etilgan boshqa normalardan tarixiy taraqqiyotning
muayyan asosiy qonuniyatlarini aks ettirishi bilan farq qiladi; 4) jinoyat-huquqiy
prinsiplar imperativ normalar bо‘lib, boshqa normalar ushbu prinsiplarga
moslashtirilishi lozim; 5) prinsiplar nafaqat boshqa normalarning huquqiyligi
mezoni, balki ayna paytda xalqaro huquq normalarini yanada takomillashtirish
uchun yо‘l-yо‘riq kо‘rsatuvchi qoidalardir.
Dissertant “jinoyat-huquqiy prinsiplarga jamiyat oldida turgan vazifalardan
kelib chiqadigan, jinoyat-huquqiy siyosat va jinoyat qonunchiligi mohiyatini,
yо‘nalishlarini belgilaydigan, jinoyat huquqining tizimliligi va uzviyligini
ta’minlash uchun xizmat qiladigan fundamental g‘oyalar va qoidalar yig‘indisi”,
degan ta’rifni bergan.
Huquqni qо‘llovchi idoralarda qilmishni jinoyat deb topish yoki topmaslik,
javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilish yoki qilmaslik, muqobil jazolardan birini
14
tayinlash huquqining mavjudligi, bunday huquqni amalga oshirishning maqsadga
muvofiqligini qanday mezonlar asosida aniqlashda maqsadga muvofiqlik
prinsipidan foydalanish kerakligi taklif qilingan.
Korrupsiyaga
qarshi
kurashish
samaradorligini
oshirish,
davlat
xizmatchilarining g‘ayriqonuniy boylik orttirishining oldini olish, bu boradagi
xalqaro
majburiyatlarga
rioya etilishini ta’minlash maqsadida ayblilik
prezumpsiyasi prinsipini jinoyat-huquqiy prinsip sifatida tadqiq qilish zarurati
yuzaga kelganligi asoslangan.
Birinchi bobning uchinchi paragrafi “Jinoyat-huquqiy prinsiplarning
funksiyalari”ga bag‘ishlangan bо‘lib, muallif huquq funksiyalarining mazmunidan
kelib chiqib, jinoyat-huquqiy prinsiplarning ham funksiyalari mavjudligini, ular
bir-biriga yaqin va о‘xshash bо‘lgan ma’lum bir munosabatlarni tartibga solishga
qaratilgan, kishilarning ongi va xulqiga ta’sir qiladigan yо‘nalishlarda
ifodalanishini ta’kidlaydi. Jinoyat-huquqiy prinsiplarning g‘oyaviy, siyosiy va
tartibga soluvchi funksiyalari mavjudligi asoslantirilgan.
О‘zbekiston Respublikasi sud hujjatlarini internet tarmog‘ida chop etish
(https://public.sud.uz/report/CRIMINAL)
bazasidagi
sud
hujjatlari
tahlili
hukmlarning asoslantirish qismida bevosita JK prinsiplariga murojaat qilish
kо‘payib borayotganligini kо‘rsatdi. Muallif tomonidan ushbu platformadan
2020-2022-yillarda qabul qilingan 1000 dan ortiq sud hujjat (hukm va ajrim)lari,
jumladan 100 dan ortiq oqlov hukmlari о‘rganilganida, sudyalar hukmlarning 22 %
asoslantirish qismida jinoyat huquqi prinsiplariga murojaat qilganligi aniqlangan.
2020-yilda 19 %, 2021-yilda 24%, 2022-yilning 9 oyida 22 % holatda hukmlarda
bevosita JK prinsiplariga asoslanilganligi dissertant fikrining tо‘g‘riligini
tasdiqlaydi.
О‘rganilgan hukmlarining tahlili sudlar hukmning asoslantirish qismida
asosan insonparvarlik va odillik prinsipiga tayanishgan, prinsiplarga asoslanib
chiqarilgan hukmlarning deyarli barchasi (93,5 %)da insonparvarlik prinsipiga
murojaat qilingan, faqat insonparvarlik prinsipiga 20%, insonparvarlik va odillik
prinsipi birgalikda 60%, faqat odillik prinsipiga 6,5%, demokratizm,
insonparvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlik, javobgarlikning muqarrarligi
prinsiplariga bir vaqtda murojaat qilish 13,5 %ni tashkil qilganligini ko‘rsatdi.
“Jinoyat-huquqiy prinsiplar tizimiga oid qarashlar” deb nomlangan tо‘rtinchi
paragrafda muallif, jinoyat huquqi nazariyasida jinoyat-huquqiy prinsiplarning
tizimiga oid bir qancha qarashlar mavjudligini asoslab bergan. Huquq nazariyasida
huquqiy prinsiplar ma’lum bir iyerarxik tuzilishga ega bо‘lishi va turli darajalarga
bо‘linishi haqidagi qarashlar asosida jinoyat-huquqiy prinsiplarni ikkiga (umumiy
va sohaviy); uchga (umumhuquqiy, umumjinoyat-huquqiy va maxsus); tо‘rtga
(umumiy, sohalararo, sohaviy va huquqning ma’lum bir institutiga tegishli prinsip)
bо‘lishga oid nazariyalar tahlil qilingan.
Dissertant jinoyat-huquqiy prinsiplarni tuzilishiga kо‘ra oddiy va murakkab
tuzilishga ega bо‘lgan; bir-biriga о‘zaro aloqadorligi jihatidan jinoiy javobgarlik
shartlarini belgilaydigan; jinoiy javobgarlik asoslari va mazmunini belgilaydigan
hamda javobgarlikning muqarrarligini belgilaydigan prinsiplar; prinsiplarning
15
nazariy qarashlarda va normativ-hujjatlarda aks ettirilishiga qarab doktrinal va
legal prinsiplarga bо‘lishni taklif qilgan.
Dissertatsiyaning
ikkinchi
bobi
“
Jinoyat-huquqiy
prinsiplarni
qonunchilikda aks ettirilishi masalalari
”
deb nomlanib, unda xalqaro huquqiy
hujjatlarda jinoyat-huquqiy prinsiplarning ifodalanishi, prinsiplarni jinoyat
qonunchiligida aks ettirishga oid yondashuvlar hamda bu boradagi xalqaro tajriba
о‘rganilgan.
Ikkinchi bobning birinchi paragrafi “Xalqaro huquqiy hujjatlarda jinoyat-
huquqiy prinsiplarning ifoda etilishi”
deb nomlanib, mazkur paragrafda xalqaro
jinoyat-huquqi prinsiplarining rivojlanishi tarixi, xalqaro hujjatlarda belgilangan
prinsiplarning milliy qonunchilikka va aksincha, milliy qonunchilikning xalqaro
hujjatlarga ta’siri masalalari tahlil qilingan. Muallif, 20-asrdan boshlab ilm-fanning
tez rivojlanishi, davlatlaro munosabatlarning kengayishi, zamonaviy transportning
tez rivojlanishi davlatlar о‘rtasidagi chegaralar ahamiyatining kamayishiga,
insonlarga dunyoning istalgan joyiga tezda yetib borish imkoni berilganligi,
boshqa sohalar kabi jinoyatlarchilikning ham globallashuviga olib kelganligi bois,
xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashish uchun standartlarni belgilash zarurati
yuzaga kelganligi sababli, ushbu standartlarning xalqaro hujjatlarda begilanishi
natijasida xalqaro jinoyat huquqi prinsiplari shakllanganligini kо‘rsatgan.
Dissertant xalqaro jinoyat huquqi prinsiplarini milliy jinoyat qonunchiligi
prinsiplarining xalqaro asoslari sifatida quyidagilarni kо‘rsatgan:
qonunda belgilanmagan jinoyat (nullum crimen sine lege) va jazo (nullum
poena sine lege) mavjud emasligi (JK 4-moddasi, qonuniylik prinsipi);
qonun orqaga qaytishining taqiqlanishi (JK 4-moddasi, qonuniylik prinsipi,
JK 13-moddasi, qonunning vaqt bо‘yicha amal qilishi);
bir jinoyat uchun ikki marta javobgarlikka tortishning mumkin emasligi (ne
bis in idem) prinsipi (JK 8-moddasi, odillik prinsipi);
shaxsiy javobgarlik va ayb uchun javobgarlik (JK 9-moddasi, ayb uchun
javobgarlik prinsipi);
javobgarlikning muqarrarligi (JK 10-moddasi);
jinoyat ishini odil sud tomonidan kо‘rib chiqilishi (JK 4-moddasi,
qonuniylik prinsipi va 8-moddasi, odillik prinsipi);
insoniy munosabatda bо‘lish (JK 7-moddasi, insonparvarlik prinsipi);
shaxsning rasmiy yoki mansab vakolatiga havola qilinishining ta’qiqlanishi
prinsipi (JK 5-moddasi, fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi);
xalqaro jinoyatlar uchun muddatlarning qо‘llanilmasligi prinsipi (JK 64-
moddasi yettinchi qismi, 69-moddasi oltinchi qismi).
Ikkinchi bobning ikkinchi paragrafi “Jinoyat-huquqiy prinsiplarning jinoyat
qonunchiligida aks ettirilishiga oid yondashuvlar” deb nomlanadi. Ushbu
paragrafda huquqiy prinsiplarni umumhuquqiy, sohalararo va sohaviy prinsiplarga
bо‘linishi haqidagi qarashlar tahlil qilinib, jinoyat-huquqiy prinsiplarni
qonunchilikda
aks
ettirilishiga
oid
muammolar
yoritilgan.
Dissertant,
A. V. Sumachyov,
K. P. Urjinskiy,
V. N. Ronjin,
I. V. Korshikov,
V. D. Filimonov,
Y. Lyapunov,
V. V. Malsev,
N. F. Kuznetsova,
M. X. Rustambayev, A. S. Yakubov, M. Usmonaliyevlarning jinoyat-huquqiy
16
prinsiplarni jinoyat qonunchiligida aks ettirilishiga oid fikrlarini tahlil qilib, jinoyat
qonunchiligida prinsiplarning mazmuni tо‘liq aks ettirilmaganligi, jinoiy
javobgarlik prinsiplari va Jinoyat kodeksi prinsiplari bо‘yicha nomuvofiqlik
mavjudligini e’tirof etib,
javobgarlikning asoslari va prinsiplari
belgilangani JK
2-moddasining ikkinchi qismi va
Kodeksning prinsiplari
haqida sо‘z yuritilgan
3-moddadagi nomuvofiqlikni bartaraf etish uchun JK 2-moddasi ikkinchi qismini
quyidagi tahrirda bayon etishni taklif qilgan:
“Ana shu vazifalarni amalga oshirish uchun Kodeksda jinoyat
qonunchiligining prinsiplari, jinoiy javobgarlikning asoslari, qanday ijtimoiy xavfli
qilmishlar jinoyat ekanligi aniqlanadi, ijtimoiy xavfli qilmishlarni sodir etgan
shaxslarga nisbatan qо‘llanilishi mumkin bо‘lgan jazo va boshqa huquqiy ta’sir
choralari belgilanadi”.
Ikkinchi bobning “Jinoyat-huquqiy prinsiplarni qonunchilikda aks ettirishga
oid xalqaro tajriba” deb nomlangan uchinchi paragrafida, Mustaqil Davlatlar
Hamdо‘stligi davlatlari uchun Namunaviy jinoyat kodeksi, Rossiya, Ukraina,
Belarus, Armaniston, Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston,
Turkmaniston, Moldova, Yaponiya, Xitoy, Germaniya, Fransiya, AQShning
jinoyat qonunchiligida jinoyat-huquqiy prinsiplarning aks ettirilishiga oid tajriba
о‘rganilgan. Dissertant, yuqoridagi mamlakatlar qonunchiligi tahlili hamda
mamlakatimizda 2022-yilda sudlar tomonidan kо‘rib chiqilgan jinoyat ishlarining
24,6% yarashilganligi munosabati bilan tugatilganligidan kelib chiqib, jinoiy
javobgarlikdan ozod qilishni prinsip sifatida jinoyat qonunida aks ettirilishini
maqsadga muvofiq, deb hisoblaydi. Chunki, javobgarlikdan ozod qilish
institutining mavjudligi javobgarlikning muqarrarligi prinsipi mazmuniga zid
hisoblanadi, javobgarlikdan ozod qilishning prinsip sifatida jinoyat qonunida aks
ettirish, mazkur nomuvofiqlikni bartaraf qilishga xizmat qiladi.
Disertatsiyaning
“
Jinoyat-huquqiy
prinsiplarning
О‘zbekiston
Respublikasi Jinoyat kodeksida aks ettirilishi
” deb nomlangan uchinchi bobida
JK 4-10-moddalarida mustahkamlangan prinsiplar tahlil qilingan.
Ushbu bobning birinchi paragrafi “Qonuniylik prinsipi”ga bag‘ishlangan
bо‘lib, ushbu prinsipning jinoyat qonunida aks ettirilishi, uning mazmuni, shaxsni,
jamiyat va davlatning huquq va manfaatlarini himoya qilishdagi ahamiyati ochib
berilgan. Qonuniylik prinsipining qonunga aniq rioya qilinishi, javobgarlik va jazo
masalasi
sudning
ixtiyorida
ekanligi,
qonun
analogiyasi,
blanket
dispozitsiyalarning mavjudligi, qonun normalarining kengaytirilib sharhlanishi
kabi tushunmovchilik va nomuvofiqliklar mavjudligi ta’kidlangan, qonunni
о‘xshashlik bо‘yicha qо‘llashning taqiqlanishi haqidagi alohida qoidani ushbu
prinsip tarkibida JKga kiritish zarurati mavjudligi asoslangan. О‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudi ma’lumotlariga kо‘ra о‘tgan tо‘rt yarim yilda 3 266 nafar
fuqaroga nisbatan oqlov hukmi chiqarilgan. Shuningdek, 16 545 nafar shaxs sud
zalidan ozod qilinib, 31 111 nafar fuqaroga nisbatan asossiz qо‘yilgan ayblovlar
bekor qilinganligi, qonunni kengaytirilib talqin qilinishi, qonunni о‘xshashlik
bо‘yicha qо‘llanishini ta’qiqlashga oid aniq normalarning qonunda bо‘lishi zarurati
mavjudligini kо‘rsatadi.
17
Tadqiqot davomida о‘tkazilgan sо‘rovda JK 4-moddasiga analogiya
(о‘xshashlik bо‘yicha qо‘llash)ni taqiqlashga oid norma kiritish zarurati bormi?,
degan savolga
sudyalar
ning 47% bunday normani kiritish kerakligini; 47 %
bunday norma kiritishga zarurat yо‘qligini, 6% о‘zga fikrda ekanligini;
surishtiruvchilar va tergovchilar
ining 48% kiritish zarurligini, 52% kiritish zarur
emasligini bildirishgan. Muallif JK 4-moddasini “Jinoyat qonunini о‘xshashlik
bо‘yicha qо‘llashga yо‘l qо‘yilmaydi” degan qism bilan to‘ldirishni asoslagan.
Ushbu bobning “Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi” masalasiga
bag‘ishlangan ikkinchi paragrafida fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi
nomi va matni bir-biriga mos emasligi, ushbu prinsip faqat jinoyat sodir qilgan
shaxslarning tengligini e’tirof etishi asoslangan. I. E. Zvecharovskiy, N. G. Ivanov,
T. R. Sabitov, V. V. Malsevlarning ushbu prinsip nafaqat jinoyat sodir qilgan
shaxslar, balki barcha fuqarolarning tengligini ifodalashi zarurligi haqida fikrlariga
qо‘shilib, jazo tayinlashda ayollar, voyaga yetmagan shaxslar, qariyalarning jinsga
oid, yosh va jismoniy xususiyatlarini hisobga olinishi tenglik prinsipini buzish
emas, aksincha ma’lum bir ma’noda teng imkoniyatga ega bо‘lmagan shaxslarni
kuchliroq muhofaza qilinishi nazarda tutishi qayd etilgan.
Tadqiqot davomida о‘tkazilgan sо‘rovda JK 5-moddasi “Fuqarolarning
qonun oldida tengligi prinsipi”ning nomida “fuqarolar”, matnida esa “...
shaxslar”ning qonun oldida tengligi nazarda tutilgan, shu sababdan JK 5-moddasi
nomini “Qonun oldida tenglik prinsipi” deb о‘zgartirish fikriga qanday qaraysiz?
degan savolga surishtiruvchi va tergovchilarning 48% ijobiy, ya’ni fuqaro va shaxs
ikki xil tushuncha bо‘lganligi sababli 5-modda nomi ham о‘zgartirilishi kerak,
51% salbiy, uni о‘zgartirish huquqni qо‘llash amaliyoti uchun hech qanday
ahamiyatga ega emas, deb fikr bildirgan bо‘lsa, Sudyalar oliy maktabi
magistrantlari va sudyalarning 87% JK 5-moddasi nomini о‘zgartirishni, 13%
ushbu taklifni qо‘llamasligini kо‘rsatishganligi ham, ushbu moddaning nomi va
matnini yangi tahrirda berish etish zarurligini namoyon etilishi asoslangan.
Uchinchi paragraf “Demokratizm prinsipi”ga bag‘ishlangan bо‘lib, muallif
ushbu prinsip kо‘proq umumhuquqiy prinsip bо‘lganligi sababli faqat bir nechta
davlatlar jinoyat qonunchiligida prinsip sifatida aks ettirilganligi, ushbu prinsip о‘z
mazmuniga kо‘ra jinoyat sodir etgan shaxslarning axloqini tuzatish yо‘nalishida
jinoyat-ijroiya qonunchiligi, sudda ishlarni kо‘rishda jamoatchilik ishtiroki
masalasida jinoyat-protsessual qonunchiligining mazmuniga mos kelishini
ta’kidlagan. Sо‘nggi yillarda, sudlarda ishlarni kо‘rishda jamoatchilik ishtirokining
shakli bо‘lgan sayyor sudlar majlislarining kо‘lami oshib borayotganligi, jumladan
2016-yilda sayyor sudda kо‘rilgan jinoyat ishlari sudlarda kо‘rilgan umumiy
jinoyat ishlarining 6,2%ini tashkil qilgan bо‘lsa, 2017-yilda ushbu kо‘rsatkich
28,5%ni, 2018-yilda 46,1%, 2019-yilda 48,1%, 2020-yilda 22%, 2021-yilda
39,8%ga kо‘payganligi ta’kidlangan.
“
Insonparvarlik
prinsipi”ga
bag‘ishlangan
tо‘rtinchi
paragrafda
insonparvarlik prinsipining jinoyat qonunchiligini takomillashtirishdagi ahamiyati
haqida M. X. Rustambayev, Q. R. Abdurasulova, A. S. Yakubov, R. Kabulovlar
fikrlari tahlil qilinib, jinoiy jazo jinoyat sodir qilgan shaxsga qilmishi uchun
davlatning javob ta’sir chorasi bо‘lib, ushbu choraning haddan tashqari qattiq
18
bо‘lmasligi, jinoyat sodir qilgan shaxsga jismoniy yoki boshqacha azob bermasligi,
jazo jinoyatga va jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan mos (adekvat) bо‘lishini
ta’kidlagan.
Sо‘rovda ishtirok etgan respondentlarga jinoyat ishi bо‘yicha qaror
chiqarishda bevosita JK 4-10-moddalarida belgilangan prinsiplarga havola
qilganmisiz (о‘z qaroringizni asoslantirishda prinsiplarni kо‘rsatganmisiz)?, degan
savolga surishtiruvchi va tergovchilarning 32% ha deb, 68% yо‘q, qarorlarni
asoslantirishda JK tegishli moddalarini kо‘rsatib о‘tish yetarli, deb javob berishgan
bо‘lsa, xuddi shu savolga sudyalarning 67% prinsiplarni qarorlarida kо‘rsatishini,
33% esa, kо‘rsatmasligini bildirishgan.
Dissertant sо‘nggi vaqtlarda insonparvarlik prinsipini faqat bir tomonlama,
ya’ni jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan rahm-shafqat qilish, yengilroq jazo
berish sifatida talqin qilinishiga yо‘l qо‘yib bо‘lmasligini ta’kidlab, insonparvarlik
prinsipi belgilangan normada boshqa shaxslarning ham huquqlari о‘z aksini topishi
kerakligini taklif qilgan.
Muallif 1 000 dan ortiq sud qaror (hukm va ajrim)larini о‘rganib, sudlar
tomonidan odatda sanksiyada belgilanganidan ham kamroq yoki sanksiyada
belgilanmagan boshqa engilroq jazo tayinlashda asoslantirish qismini kuchaytirish
uchun, albatta, insonparvarlik prinsipiga murojaat qilinganligi, aksincha
belgilangan sanksiya doirasida jazo tayinlangan birorta sud hukmida prinsiplarga
havola qilinmaganligini aniqlagan.
Tadqiqotchi insonparvarlik prinsipi JK 7-moddasida faqat jinoyat sodir
qilgan shaxsga nisbatan insonparvar munosabatda bо‘lishga qaratilganligi tо‘g‘ri
emas, deb, ushbu prinsip JK 2-moddasi talablaridan kelib chiqib, jabrlanuvchining
huquqlarini ham ta’minlashga nisbatan qо‘llanilishi va bu JKning 7-moddasida о‘z
aksini topishi kerakligini qayd etgan holda, JK 7-moddasini yangi tahrirda bayon
etishni taklif qilgan.
Beshinchi paragraf “Odillik prinsipi”ga bag‘ishlangan bо‘lib, unda odillik
(adolat) jinoyat huquqining dolzarb masalalardan hisoblanishi, chunki, qonuniylik,
tenglik va insonparvarlik har doim ham adolat (odillik)ni ta’minlay olmasligi
asoslangan. Odillik prinsipi qonun va jazoning odil bо‘lishini nazarda tutadi.
Jinoyat qonuni odil bо‘lishi uchun birinchidan, asoslangan bо‘lishi, ya’ni jinoyat
qonuni oldiga qо‘yilgan vazifalarni bajaradigan darajada javobgarlik belgilangan
bо‘lishi; ikkinchidan, jamiyatdagi jinoyatchilik darajasini hisobga olib, uni
kamaytirishga yо‘naltirilgan bо‘lishi, uchinchidan, jamiyatda yuzaga kelayotgan
о‘zgarishlar tufayli paydo bо‘layotgan yangi jinoyatlar turlariga nisbatan о‘z
vaqtida javob reaksiyasi (qilmishlarni jinoyat deb topish) orqali huquqiy bо‘shliqni
tо‘ldirishi kerak. Tadqiqotchi jinoyat qonunchiligida aks etmagan, ammo jinoyat
huquqi nazariyasida mavjud jazoning individualligi prinsipini odillik prinsipini
amalga oshirishning asosiy vositasidir, deb hisoblaydi.
“Ayb uchun javobgarlik prinsipi”ga bag‘ishlangan oltinchi paragrafda ayb
tushunchasi, uning jinoiy javobgarlikka ta’siri, aybsiz holda zarar yetkazganlikning
oqibatlari, yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligi masalalari tahlil qilingan.
Ayb uchun javobgarlik prinsipi О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining
28-moddasida belgilangan jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan shaxs uning aybi
19
qonunda nazarda tutilgan tartibda, oshkora sud muhokamasi yо‘li bilan
isbotlanmaguncha va sudning qonuniy uchga kirgan hukmi bilan aniqlanmaguncha
aybsiz deb hisoblanishi haqidagi qoidadan kelib chiqadi. Qilmishning jinoiyligi
belgilari va jinoyat tarkibi elementlaridan biri sifatida ayb, shaxsning о‘z qilmishi
va uning natijasida kelib chiqadigan oqibatlariga nisbatan ruhiy munosabatini aks
ettirganligi sababli, dissertant faqat aqli raso, qonunda belgilangan javobgarlik
yoshiga yetgan shaxslar jinoyat subyekti bо‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi.
Dissertant, ayb ijtimoiy xavfli qilmishni sodir qilgan shaxsning о‘z qilmishi
va uning oqibatlariga nisbatan ruhiy munosabati ekanligi hamda yuridik shaxsning
qilmishiga nisbatan ruhiy munosabati bо‘lishi mumkin emasligi sababli, JKda
yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligini belgilash maqsadga muvofiq emasligini
ta’kidlaydi.
Yettinchi paragrafda “Javobgarlikning muqarrarligi prinsipi” haqida sо‘z
yuritilib, unda jinoyat qonunida belgilangan javobgarlikdan yoki jazodan ozod
qilishga oid normalar mazkur prinsip mazmuniga qanchalik mosligi adabiyotlarni
о‘rganish va amaliyot xodimlari о‘rtasida о‘tkazilgan sо‘rov natijalari asosida
tahlil qilingan. Tadqiqot jarayonida JK 10-moddasida qilmishida jinoyat
tarkibining mavjudligi aniqlangan har qanday shaxs javobgarlikka tortilishi
belgilanganligi JK 64-68-moddalarida nazarda tutilgan javobgarlikdan ozod qilish
haqidagi normalarga zid emasmi? degan savolga surishtiruvchi va tergovchilarning
46% JK 10-moddasiga shaxs javobgarlikdan ozod qilinishi mumkinligi haqidagi
normani kiritish kerak, 50% javobgarlikdan ozod qilish insonparvarlik prinsipiga
asoslanadi, 4% esa boshqa fikrda ekanligini bildirishgan bо‘lsa, sudyalarning 50%
JK 10-moddasiga shaxs javobgarlikdan ozod qilinishi mumkinligi haqidagi
normani kiritish kerak deb, 37% javobgarlikdan ozod qilish insonparvarlik
prinsipiga asoslanishini, 13% esa boshqa fikrda ekanligini bildirishgan.
2022-yilda sudlar tomonidan 75 078 nafar shaxsga nisbatan jinoyat ishlari
kо‘rib chiqilgan bо‘lsa, bunda sudlanganlar 56 542 (sudlarda ishi kо‘rilgan jami
shaxslarga nisbatan 75%) nafarni tashkil qilganligi aniqlangan. Ya’ni, jinoyat
sudlarida ishi kо‘rilgan shaxslarning har tо‘rttadan bittasi (25%) javobgarlikdan
yoki jazodan ozod qilingan. Bunda, faqat yarashuv asosida javobgarlikdan ozod
qilinganlar 15 315 nafarni (sudda ishi kо‘rilib, sudlanmagan shaxslarning umumiy
soniga nisbatan 82%) tashkil qilganligi, javobgarlikning muqarrarligi haqida sо‘z
yuritishning tо‘g‘riligini shubha ostiga qо‘yadi. Shuningdek, javobgarlikning
muqarrarligi prinsipi jinoyat qonunchiligidagi javobgarlikdan yoki jazodan ozod
qilish institutlari, qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar hamda
javobgarlikka tortishdan ozod qiladigan alohida holatlar bilan hamda JPKning 325-
moddasida nazarda tutilgan faqat jabrlanuvchi shikoyati bilan qо‘zg‘atiladigan
jinoyat ishlari mazmuni bilan muvofiq emasligi asoslangan.
Shu sababdan dissertant, JK 10-moddasini JKda belgilangan holatlarda
shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkinligi haqidagi ikkinchi qism bilan
tо‘ldirish lozimligini asoslagan.
“Jinoyat kodeksi prinsiplarining qonun ijodkorligi jarayoni va sud
amaliyotida qо‘llanilishi masalalari”
deb nomlangan tо‘rtinchi bobda
qilmishlarning jinoiyligi va jazoga sazovorligini belgilashda, jinoyatlarni
20
kvalifikatsiya qilishda, jazo tayinlashda, javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilishda
JK prinsiplarning ahamiyati tahlil qilingan.
“Qilmishlarning jinoiyligi va jazoga sazovorligini belgilashda Jinoyat
kodeksi prinsiplarning ahamiyati” deb nomlangan birinchi paragrafda shaxsning
sud tomonidan belgilangan jazoni о‘tashdan bо‘yin tovlagani uchun unga sudning
ajrimi bilan og‘irroq jazo berilishi (sud hukmida belgilangan jazoning og‘irroq jazo
bilan almashtirilishi) qonuniylik prinsipiga qanchalik mos kelishi, eng yengil jazo
turi hisoblangan jarima jazosi amalda majburiy jamoat ishlari, axloq tuzatish
ishlari, ozodlikni cheklash jazolaridan kо‘ra og‘irroq jazo bо‘lib qolganligi qonun
normalari tahlili va amaliyotdan olingan misollar bilan asoslangan. Jinoiy jazoni
о‘tashdan bо‘yin tovlaganlik va sud hujjatini ijro etmaslikni farqlashda jiddiy
qarama-qarshiliklar borligi aniqlanib, JKning yangi tahriri loyihasida sud hukmi
bilan tayinlangan jazolarni ijro etmaslik oqibatida ularni og‘irroq jazo turi bilan
almashtirish hamda sud hujjatlarini ijro etmaganlik uchun javobgarlik belgilangan
norma о‘rtasidagi farq aniq belgilanishi, sud hujjatlarini bajarmaganlik bо‘yicha
О‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Sud hujjatlarini bajarishdan
bо‘yin tovlash va ularning ijro etilishiga tо‘sqinlik qilish uchun jinoiy
javobgarlikka doir qonunlarni qо‘llashning ayrim masalalari tо‘g‘risida”gi qarorida
berilgan tushuntirish qayta kо‘rib chiqilishi zarurligi ta’kidlangan.
Ushbu bobning ikkinchi paragrafi
“Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda
Jinoyat kodeksi prinsiplarining о‘rni”
deb nomlanib, unda jinoyatlarni
kvalifikatsiya qilish jarayonlari kodeksning prinsiplariga qanchalik mosligi,
kvalifikatsiyaning qonuniylik prinsipiga asoslanishi Belarus, Moldova, Tojikiston,
Qozog‘iston va Qirg‘iziston jinoyat qonunchiligi asosida tahlil qilingan. Muallif,
qonuniylik prinsipi mazmunidan kelib chiqib, jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishga
oid quyidagi: jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish davlatning butun hududida bir xilda
amalga oshirilishi; JKning muayyan moddasi, qismi, bandida nazarda tutilgan
holatlar bir xilda kvalifikatsiya qilinishi ta’minlanishi; har qanday jinoiy hodisaga
nisbatan bir xil metodologik va yuridik munosabat bildirilishi; jinoyatni
kvalifikatsiya qilishning asosi JPKda belgilangan talablarga javob beradigan tarzda
olingan dalillarga asoslanishi; jinoyat qonunining o‘xshashlik bо‘yicha
qо‘llanilishiga yо‘l qо‘yilmasligi kabi talablarini tahlil qilgan.
Tadqiqot jarayonida JKga qilmishlarni kvalifikatsiya qilishga oid alohida
normalar kiritilishi bо‘yicha qanday fikrdasiz? degan savolga surishtiruvchi va
tergovchilarning 56% ijobiy qarayman, bu amaliyotda duch kelinayotgan
tushunmovchiliklarni bartaraf qilishga xizmat qiladi, 44%, salbiy qarayman, bu
masala JK Umumiy qismida yetarlicha aks ettirilgan, Oliy sud Plenumi
tushuntirishlari ham mavjud, deb javob berishgan bо‘lsa, xuddi shu savolga
sudyalarning 78% ijobiy, 11% salbiy, 11% boshqa fikrda ekanligini bildirgan.
Muallif JKga qilmishlarni kvalifikatsiya qilishga oid munosabatlarni tartibga
soladigan alohida bob kiritishni, bunda jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish
tushunchasi, murakkab aybli, tamom bо‘lmagan, takroran sodir etilgan
jinoyatlarni, jinoyatlar majmuini, retsidiv jinoyatlarni va normalar raqobatida
yuzaga kelgan holatlarda jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishga oid qoidalar
aniqlashtirilishi kerakligi taklif qilingan.
21
Tо‘rtinchi bobning
“Jazo tayinlashda Jinoyat kodeksi prinsiplariga rioya
etish” deb nomlangan uchinchi paragrafida utilitar falsafa, qо‘rqitish nazariyasi,
sotsiologik yо‘nalishlarda jazoning mohiyati haqidagi qarashlar tahlil qilinib, jazo
tayinlashda insonparvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlik va javobgarlikning
muqarrarligi prinsiplarшga rioya etilishi amaliyotni о‘rganilgan.
2022-yilda sudlar tomonidan jarima jazosi 5 846 ta (jami jazolar soniga
nisbatan 10,6%); muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi 34 ta (jami jazolarning
0,06 %); majburiy jamoat ishlari 644 ta (jami jazolarning 1,16%); axloq tuzatish
ishlari jazosi 16 897 ta (jami jazolarning 30,6%); ozodlikni cheklash jazosi 14 081
ta (jami jazolarning 25,5%); ozodlikdan mahrum qilish jazosi 17 610 ta (jami
jazolarning 31,9 %); umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi 1 ta tayinlangani
(jami jazolarning 0,001%); 1 429 nafar shaxs shartli hukm qilinganligi, 14 446 ta
ish (15 315 nafar shaxs) yarashuvga asosan tugatilganligi aniqlangan. Yuqoridagi
raqamlar sо‘nggi yillarda shaxsni jamiyatdan ajratmaydigan jazolar
kо‘payotganligi, xalqaro tajribadan hamda mamlakatimizda probatsiya xizmati
yо‘lga qо‘yilganligidan kelib chiqib, jinoiy jazo va probatsiya choralarini jinoyat
qonunining alohida normalarida belgilanishi zarurligi asoslangan.
“Javobgarlik yoki jazodan ozod qilishda Jinoyat kodeksi prinsiplarning
ahamiyati”
deb nomlangan tо‘rtinchi paragrafda JK Umumiy qismida
javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilishga oid normalar mavjudligiga qaramasdan
Maxsus qismning 27 ta moddasida javobgarlikdan, 6 ta moddasida jazodan ozod
qilishga oid maxsus normalar mavjudligi, bu normalar qanday mezonlar asosida
tanlab olinganligi tahlil qilingan. Ijtimoiy xavfliligi bir xil bо‘lgan jinoyatlarning
ayrimlari uchun javobgarlikdan ozod qilish qо‘llanilishi mumkinligi, boshqalari
uchun bunday imkoniyat berilmaganligi kо‘rsatib о‘tilgan.
Shuningdek, JKda jazodan ozod qilish turi hisoblangan shartli hukm qilish
AQSh, Avstraliya va Shveytsiyada probatsiya chorasi sifatida, Rossiyada jazo
tayinlashning umumiy asosi sifatida, Belarusda jinoiy javobgarlikning boshqa
choralari sifatida, Qozog‘istonda jazo tayinlashning umumiy asosi sifatida
belgilanganligini e’tiborga olib, JKga boshqa jinoyat-huquqiy choralar deb
nomlangan yangi bob kiritish va unga shartli hukm qilish, probatsiya choralarini
kiritish taklif qilingan.
Tadqiqotchi jazodan ozod qilish masalasida JK va JPK о‘rtasida
nomuvofiqlik borligini, ya’ni JPKning 463-moddasi uchinchi qismi 4-bandida
mahkumning
tuzalishiga
jamoat
birlashmalari
va
jamoalar
tomonidan
qо‘llaniladigan jamoat ta’sir choralari yoki ma’muriy jazo choralari kо‘rish yо‘li
bilan erishish mumkin bо‘lsa,
sud jazo tayinlamasdan ayblov hukmi chiqarishi
mumkinligi belgilangani, JKda esa jazodan ozod qilishning bunday asosi yо‘qligini
kо‘rsatib, JKga jamoat birlashmalari, jamoalar kafilligi asosida javobgarlikdan
yoki jazodan ozod qilishga oid normalar kiritilishi zaruratini asoslagan.
22
XULOSA
Jinoyat-huquqiy prinsiplarning nazariy va amaliy masalalarini о‘rganish va
tahlil qilishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishining natijalari bо‘yicha quyidagi
xulosa, taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan:
I. Jinoyat huquqi nazariyasini rivojlantirishga qaratilgan ilmiy xulosa
va tavsiyalar:
1. “Jinoyat-huquqiy prinsiplar jamiyat oldida turgan vazifalardan kelib
chiqadigan, jinoyat-huquqiy siyosat va jinoyat qonunchiligining mohiyatini,
yо‘nalishlarini belgilaydigan, jinoyat huquqining tizimliligi va uzviyligini
ta’minlash uchun xizmat qiladigan fundamental g‘oyalar va qoidalar yig‘indisidir”,
degan mualliflik ta’rifi ishlab chiqilgan.
2.
Jinoyat-huquqiy
prinsiplarning:
ilmiy
asoslanganlik,
siyosiy
asoslanganlik, imperativlik, universallik, tizimlilik belgilariga ega ekanligi
asoslangan.
3. Jinoyat-huquqiy prinsiplarni tizimlashtirishda ularning mazmuni va
tuzilishiga kо‘ra quyidagicha tasniflash taklif etilgan:
1) jinoiy javobgarlik shartlarini belgilaydigan prinsiplar (qonuniylik va
fuqarolarning qonun oldida tengligi, demokratizm);
2) jinoiy javobgarlik asoslari va mazmunini belgilovchi prinsiplar
(insonparvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlik);
3) jinoiy javobgarlikning majburiyligini belgilaydigan javobgarlikning
muqarrarligi prinsipi.
Tuzilishiga ko‘ra JK prinsiplarini oddiy va murakkab prinsiplar sifatida ham
tizimlashtirish mumkin:
oddiy tuzilishga ega prinsiplarga bitta talab (odatda bitta qismdan iborat
normalarda ifodalangan) nazarda tutilgan prinsiplar kiradi. Fuqarolarning qonun
oldida tengligi (5-modda), demokratizm (6-modda), ayb uchun javobgarlik
(9-modda), javobgarlikning muqarrarligi (10-modda) prinsiplari bir talab
(qism)dan iborat norma sifatida shakllantirilgan;
murakkab tuzilishiga ega prinsiplar bir nechta talabdan iborat (bir normaning
bir necha qismlaridan tarkib topgan) prinsiplar hisoblanadi. Qonuniylik (4-modda),
insonparvarlik (7-modda), odillik (8-modda) prinsiplarida 2-3 tadan talablar
mavjuddir.
4. Jinoyat-huquqiy prinsiplar legal va doktrinal prinsiplar sifatida ham
tasniflangan. Legal prinsiplar deganda, JKsida prinsip-norma sifatida belgilangan
prinsiplar, doktrinal prinsiplar deganda esa, yuridik adabiyotlarda, olimlarning
qarashlarida ifodalangan, jinoyat qonunida norma sifatida aks ettirilmagan
prinsiplar tushuniladi.
5.
Jinoyat-huquqiy prinsiplar nafaqat davlat jinoyat-huquqiy siyosatining
normada ifodalanishi, balki jinoyat huquqi rivojlanishining istiqbollarini
belgilovchi yо‘nalishi hisoblanadi, degan pozitsiya ilgari suriladi. Shu ma’noda
olganda, jinoyat-huquqiy norma ijodkorligi, kriminalizatsiya va dekriminalizatsiya,
jinoiy qilmishlarni kvalifikatsiya qilish, jazo tayinlash, jinoyat-huquqiy
23
rag‘batlantirish, JK normalarini kodifikatsiya qilish kabi doktrinal prinsiplarni
davlatning jinoyat-huquqiy siyosatini amalga oshirish vazifalaridan kelib chiqib,
legal prinsiplar mazmunini ochib beradigan, ularni aniqlashtiradigan, tо‘ldiradigan
prinsiplar sifatida baholash lozim.
6. Qonuniylik prinsipining mohiyati quyidagilarda namoyon bо‘ladi:
qonuniylik prinsipi hech kim qonundan ustun emasligi, barchaning qonun
oldida tengligi, biror-bir shaxs qonunda belgilangan tartibda va faqat qonunni
buzganlikdan tashqari jazolanishi mumkin emasligi haqidagi huquq ustuvorligi
doktrinasi (rule of law) mazmunidan kelib chiqadi;
qilmishning jinoiyligi va jazoga sazovorligi va boshqa huquqiy oqibatlari
faqat jinoyat qonuni bilan belgilanadi;
jinoyat ishlarini kо‘rib chiqib hal qilishda qonun normalari bir xilda talqin
qilinadi va qо‘llanadi;
jinoyatchilikka qarshi kurashish bо‘yicha huquqni qо‘llash faoliyati jinoyat
qonunchiligiga asoslanadi;
shaxsni aybdor deb hisoblash faqat jinoyat qonuniga asoslanadi;
jinoyat qonunini о‘xshashlik bо‘yicha qо‘llashga yо‘l qо‘yilmaydi.
Qonuniylik prinsipi huquqni belgilovchi prinsip bо‘lib, insonparvarlik,
odillik, javobgarlikning muqarrarligi kabi prinsiplar mavjud bо‘lishining zaruriy
sharti hisoblanadi.
7. Sо‘nggi yillarda jinoyat qonunchiligiga yangi turdagi jinoyatlarni kiritish
(kriminalizatsiya) va yangi jazolarni kiritish, mavjud jazolarni og‘irlashtirish
(penalizatsiya)ga oid kо‘plab о‘zgartish va qо‘shimchalarning kiritilayotganligi
qilmishlarning jinoiyligini belgilash yoki jazoni og‘irlashtirishning qanday
mezonlarga asoslanishi haqidagi masalalarni dolzarb qilib qо‘ymoqda.
Qonuniylik prinsipining tarkibiy qismi sifatida qilmishning jinoiyligini
belgilash va uni jinoyat qonunchiligiga kiritishning umumiy mezoni sifatida
qilmishning ijtimoiy xavfliligi asos qilib olinadi. Ammo, nima uchun aynan bir
qilmishning ijtimoiy xavfli deb topilishi, boshqasi esa ijtimoiy xavfli deb
topilmasligining mezonlari adabiyotlarda aniq berilmaganligi bois alohida olingan
har bir holat uchun umumiy bо‘lgan mezonni о‘rnatib bо‘lmasligi, ayrim hollarda
qilmish huquqqa xilof bо‘lsada, ammo ijtimoiy xavfi yuqori bо‘lmasligi, jamiyat
va davlat uchun jiddiy xavf tug‘dirmasligi, qilmishning tarqalganlik darajasi,
jamiyatda qilmishga nisbatan munosabatning darajasidan kelib chiqib, qilmishni
jinoiy deb topish uchun universal bо‘lgan mezonni о‘rnatib bо‘lmasligi haqidagi
xulosaga kelindi.
8. Qilmishlarni jinoiyligini belgilash quyidagi usullar bilan amalga
oshirilishi mumkinligi ko‘rsatildi:
jinoiy javobgarlikning umumiy asoslarini belgilash orqali (masalan jinoyat
subyektining yoshi, aybning shakli);
Jinoyat kodeksi Maxsus qismiga yangi normalarni kiritish;
Maxsus
qism
normalarining
dispozitsiyasini
о‘zgartirish, yangi
kvalifikatsiya qiluvchi belgilarni kiritish.
9. Qilmishning jinoiyligini belgilashda quyidagi muammolar mavjudligi
aniqlandi:
24
qilmishlarni jinoiyligini belgilashga oid ilmiy tadqiqotlarning yetarli
emasligi;
umumiy norma mavjud bо‘lgani holda maxsus normalarni yaratishga
kо‘proq e’tibor berilayotganligi, bunda bir qilmish uchun umumiy va maxsus
normada belgilangan jazo choralarining mutanosib emasligi;
blanket normalarning kо‘payib ketayotganligi;
jinoyat qonunchiligiga yangi normalarni kiritishda yuridik texnika
qoidalariga rioya qilinmayotganligi.
10. Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi quyidagilarni aks ettirishi
lozim:
birinchidan, tenglik prinsipi jinoyat qonunida faqat bir holatda, ya’ni jinoyat
sodir qilgan shaxslarning bir xilda jinoiy javobgarlikka tortilishi zarurligida
namoyon bо‘ladi;
ikkinchidan, tenglik prinsipi barchaning bir xil javobgar bо‘lishi kerakligi va
jazolanishi zarurligini bildirmaydi;
uchinchidan, jinoiy jazo tayinlashda ayrim toifadagi shaxslarga nisbatan
qо‘llaniladigan о‘ziga xos yengilliklarni tenglik prinsipiga mos emas deb hisoblash
mumkin emas, chunki qonuniylik, insonparvarlik va odillik prinsiplariga muvofiq
har bir shaxsning yoshi, jismoniy imkoniyatlari va boshqa о‘ziga xos xususiyatlari
jazo tayinlashda hisobga olinishi kafolatlanadi;
tо‘rtinchidan, tenglik bir xil jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlikdan yoki
jazodan ozod qilish asoslarining bir xilda bо‘lishini ta’minlaydi;
beshinchidan,
jamiyatdagi
о‘zgarishlardan
kelib
chiqib,
jinoyat
qonunchiligini
kriminalizatsiya,
penalizatsiya,
dekriminalizatsiya
va
depenalizatsiya qilishning bir xil, teng va mos bо‘lishiga xizmat qilishi kerak.
11. Insonparvarlik prinsipi jinoyat sodir qilgan shaxsga qilmishi uchun
davlat javob chorasining haddan tashqari qattiq bо‘lmasligi, jinoyat sodir qilgan
shaxsga jismoniy yoki boshqacha azob berilmasligi, belgilangan jazo jinoyatga va
jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan mos (adekvat) bо‘lishi kerakligida namoyon
bо‘ladi.
Sud amaliyotinong tahlili faqat jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan JK
Maxsus qismi muayyan moddasida belgilangan jazoning eng kam qismidan ham
kamroq yoki ushbu moddada nazarda tutilmagan boshqa yengilroq jazo qо‘llash,
javobgarlikdan ozod qilishni asoslantirishda sudlar insonparvarlik prinsipiga
murojaat qilayotganligini kо‘rsatdi.
Insonparvarlik prinsipi jinoyat qonunchiligida faqat jinoyat sodir qilgan
shaxslarga nisbatan insoniy muomalada bо‘lish va qilmishiga mos jazo tayinlashni
kafolatlab, jinoyatdan jabr kо‘rganlar huquqini tiklash masalasi e’tibordan chetda
qolgan, insonparvarlik nafaqat jinoyat sodir qqilgan, balki jinoyatdan jabr kо‘rgan
shaxsga nisbatan ham bо‘lishi kerak, degan g‘oya ilgari suriladi.
12. Odillik prinsipi о‘z mohiyatiga kо‘ra jinoyat huquqining birlamchi,
markaziy prinsipi hisoblanadi, chunki aynan ushbu prinsip qonuniylik, tenglik,
insonparvarlik har doim ham adolat (odillik)ni ta’minlay olmasligi mumkin, degan
pozitsiya ilgari suriladi.
25
Odillik nafaqat jinoyat sodir qilgan shaxsga jazo tayinlashda, balki jinoyat
qonunining mazmunida ham aks etishi taklif qilinadi.
Jinoyat qonuni odil bо‘lishi uchun birinchidan muayyan qilmish uchun
belgilangan jazo asoslangan bо‘lishi, ya’ni qonunda belgilangan bо‘lishi;
ikkinchidan, jamiyatdagi jinoyatchilik darajasini hisobga olib, uni kamaytirishga
yо‘naltirilgan bо‘lishi, uchinchidan, jamiyatda yuzaga kelayotgan о‘zgarishlar
tufayli paydo bо‘layotgan yangi jinoyatlar turlariga nisbatan о‘z vaqtida javob
reaksiyasi (qilmishlarni jinoyat deb topish) orqali huquqiy bо‘shliq tо‘ldirilishi
kerak.
Bir qancha xorijiy davlatlar jinoyat qonunchiligida hamda yuridik
adabiyotlarda odillik ijtimoiy adolatni tiklashda ifodalanadi, degan qarashlarning
tahlili asosida, JKda ijtimoiy adolatni tiklashni jazoning maqsadi sifatida
belgilashning zarurati yо‘qligi quyidagicha asoslanadi:
birinchidan, ijtimoiy adolat yuridik mezonlar bilan о‘lchanmaydi va uning
buzilganligi va tiklanganligini aniqlash imkoni mavjud emas;
ikkinchidan, jazoning maqsadi buzilgan ijtimoiy adolatni tiklash deb
olinadigan bо‘lsa, unda jazo jinoyat sodir qilgan shaxsdan о‘ch olishga aylanib
qoladi;
uchinchidan, agar jinoyat sodir etilganligi tufayli ijtimoiy adolat buzilgan
deb hisoblansa, uni tiklashni jazosiz ham amalga oshirish mumkin (yetkazilgan
zararni qoplab berish va h.k.) va bu jinoiy javobgarlik mohiyatiga zid bо‘lib
qoladi.
13. JKning 135-, 137-, 166-moddasining birinchi va ikkinchi qismlari, 186
va 1861-moddalari, 180, 181, 1811-moddalari misolida jinoyatlar uchun nazarda
tutilgan jazolar odillik prinsipi mos emasligi kо‘rsatilib, JK Maxsus qismida
jinoyatlar
uchun
jazolarni
belgilashda
qilmishning
ijtimoiy
xavfliligi,
obyektlarning muhimligiga qarab belgilanishi zarurligi asoslantirilgan.
14. Ayb uchun javobgarlik prinsipi о‘zida о‘zaro bir-birini tо‘ldiruvchi ikki
tushuncha “ayb” va “aybdorlik”ni ifoda etadi. Ayb deganda jinoiy javobgarlikning
subyektiv asosini, aybdorlik deganda subyektning aybini huquqni qо‘llovchi organ
tomonidan protsessual rasmiylashtirilganligi holati tushuniladi.
Ayb shaxsning о‘z qilmishiga nisbatan ruhiy holatini ifodalashidan kelib
chiqqan holda, muallif mastlik holatida sodir etilgan qilmishni jazoni
og‘irlashtiruvchi holat deb topish tо‘g‘ri emasligi, mastlik holatidagi shaxs о‘z
harakatlarini har doim ham boshqara olmasligiga asoslanib, bunday holatda sodir
qilingan jinoyatlar uchun umumiy asoslarda javobgarlikka tortishning yetarli
bо‘lishini taklif qilgan.
15. Ayb uchun javobgarlik prinsipi mazmunidan kelib chiqqan holda,
yuridik shaxslarning jinoiy javobgarligini JKga kiritilishi maqsadga muvofiq emas,
degan xulosaga kelindi, chunki jinoiy javobgarlikning asosiy shartlaridan biri
ijtimoiy xavfli qilmishda aybning mavjudligidir. Ayb ijtimoiy xavfli qilmishni
sodir qilgan shaxsning о‘z qilmishi va uning oqibatlariga nisbatan ruhiy
munosabatidir. Yuridik shaxsning qilmishga nisbatan ruhiy munosabati bо‘lishi
mumkin emasligi sababli, о‘z-о‘zidan jinoyat tarkibi ham mavjud bо‘lmaydi.
26
16. Javobgarlikning muqarrarligi prinsipi jinoyat qonunchiligidagi
javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilish institutlari, qilmishning jinoiyligini istisno
qiluvchi holatlar hamda javobgarlikka tortishdan ozod qiladigan alohida holatlar
(JK 177-moddasi beshinchi qismi; JK 240-moddasi ikkinchi qismi) bilan hamda
JPK 325-moddasida nazarda tutilgan faqat jabrlanuvchi shikoyati bilan
qо‘zg‘atiladigan jinoyat ishlari mazmuni bilan о‘zaro muvofiq emas, degan
xulosaga kelindi.
Xorijiy davlatlar qonunchiligi tajribasi hamda mamlakatimizda sudlarda
kо‘rilayotgan jinoyat ishlari bо‘yicha har tо‘rtta shaxsdan biri javobgarlikdan yoki
jazodan ozod qilinganligidan kelib chiqqan holda qonunda nazarda tutilgan
hollarda shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkinligi mazkur prinsip
mazmunida aks etishi kerakligi taklif etiladi.
17. Surishtiruv va dastlabki tergov jarayonida asossiz ravishda bitta
qilmishni JK bir nechta moddalari bilan kvalifikatsiya qilish, sudlar tomonidan
dastlabki tergovda qо‘yilgan ayblovlarni о‘zgartirish, ortiqcha qо‘yilgan
ayblovlarni chiqarib tashlash darajasi yuqoriligidan kelib chiqib, JKga jinoyatlarni
kvalifikatsiya qilishga oid normalarni kiritish lozimligi asoslantirildi.
18. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda quyidagi talablarga rioya qilinishi
zarurligi asoslangan:
jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish davlatning butun hududida bir xilda amalga
oshirilishi;
har qanday jinoiy hodisaga nisbatan metodologik va yuridik munosabat bir
xilda bо‘lishi;
JKdagi normalar raqobatiga oid qoidalar aniqlashtirilishi;
javobgarlikni yengillashtiradigan normalarning ustunligi;
kvalifikatsiyaning tо‘liqligi va aniqligi;
jinoyatni kvalifikatsiya qilishning asosi JPKda belgilangan talablarga javob
beradigan tarzda olingan dalillarga asoslanishi;
jinoyat qonunining o‘xshashlik bо‘yicha qо‘llanilishiga yо‘l qо‘yilmasligi.
19. Qonuniylik prinsipiga muvofiq, jinoyat sodir qilishning jazo bilan
birgalikda boshqa huquqiy oqibatlari ham faqat JK bilan belgilanishi zarur. Ammo,
jinoyat sodir qilgan shaxsni tutib berish, shaxsni О‘zbekiston Respublikasi
hududidan chiqarib yuborish yoki uning hududida bо‘lishni taqiqlash, kafillik
instituti orqali javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilish, jinoyatni sodir qilish
qurollari yoki predmetlarini musodara qilish kabi jinoyat-huquqiy ta’sir choralarini
JKda aks ettirish zarurligi asoslantirildi.
20.
Jinoyat-huquqiy prinsiplar mohiyati haqida quyidagi konsepsiya ilgari
surilgan:
jinoyat-huquqiy prinsiplar huquqiy ongning elementlaridan biri bо‘lib,
davlatning jinoyat-huquqiy siyosati uchun asos hisoblangan huquqiy qarashlar,
jamiyatning muayyan davr uchun ehtiyoj va talablari, huquq ijodkorligi va huquqni
qо‘llash faoliyatini о‘zida aks ettiradigan tizimli, ilmiy asoslangan huquqiy
qarashlar yig‘indisidir;
jinoyat-huquqiy prinsiplar jinoyat huquqi tizimidan tashqarida turadi, chunki
huquqiy prinsiplarning universalligi uning ma’lum bir huquq sohasi bilan
27
cheklanib qolgan qoidalardan ajratib turadi, ulardan ustunligini kо‘rsatadi
(qonuniylik, tenglik, demokratizm, insonparvarlik nafaqat jinoyat huquqi, balki
boshqa huquq sohalarida ham prinsip hisoblanadi;
jinoyat-huquqiy
prinsiplar
xalqaro
huquq
normalariga
asoslangan
umumhuquqiy prinsiplar mazmunidan kelib chiqadi va ularga asoslanadi;
jinoyat-huquqiy prinsiplar jamiyatda jinoyatchilikka qarshi kurashish
vazifalaridan kelib chiqqan holda jinoyat qonunchiligi rivojlanishi yо‘nalishlarini
belgilab beradi.
21. Garchi ayrim qilmishlarda jinoyat tarkibi barcha elementlari mavjud
bо‘lsada, ularni kam ahamiyatligi sababli jinoyat deb topmaslik mumkinligi, sharoit
о‘zgarganligi tufayli qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yо‘qotganligi,
pushaymonlik, yarashuv kabi sabablar asosida jinoiy javobgarlikdan ozod qilish
mumkinligi kabi normalarni tadqiq qilish, ularni nazariy asoslash uchun “
maqsadga
muvofiqlik prinsipi
”ni; korrupsiyaga qarshi kurashish bо‘yicha qonunchilikning
takomillashtirilishi, soliq sohasidagi jinoyatlar, fuqarolik-huquqiy munosabatlar
bajarilmasligidan kelib chiqadigan jinoyatlarda aybning mavjudligini aniqlashni
nazariy jihatdan tadqiq qilish uchun “
ayblilik prezumpsiyasi prinsipi”
ni doktrinal
jinoyat-huquqiy prinsiplar sifatida tadqiq qilish lozimligi taklif qilinadi.
II. О‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksini takomillashtirish
bо‘yicha takliflar:
22. JK 2-moddasi ikkinchi qismini quyidagi tahrirda bayon etish taklif
qilinadi:
“Ana shu vazifalarni amalga oshirish uchun Kodeks jinoyat qonunchiligi
prinsiplarini, jinoiy javobgarlikning asoslarini, qanday ijtimoiy xavfli qilmishlar jinoyat
ekanligini aniqlaydi, ijtimoiy xavfli qilmishlar sodir etgan shaxslarga nisbatan
qо‘llanilishi mumkin bо‘lgan jazo va boshqa huquqiy ta’sir choralarini belgilaydi”.
23. JKning 4-moddasini quyidagi tahrirdagi uchinchi qism bilan tо‘ldirish
taklif qilinadi:
“Jinoyat qonunini о‘xshashlik bо‘yicha qо‘llashga yо‘l qо‘yilmaydi”.
24. Jinoyat kodeksining 5-moddasi quyidagi tahrirda bayon etilishi taklif
qilinadi:
“5-modda. Qonun oldida tenglik prinsipi
Ushbu Kodeksda nazarda tutilgan jinoyatni sodir etgan shaxslar jinsi, irqi,
millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan
qat’i nazar, bir xil huquq va majburiyatlarga ega bо‘lib, qonun oldida tengdirlar.
Mazkur Kodeksda nazarda tutilgan ayrim toifadagi shaxslarning jinoiy
javobgarligiga oid normalar tenglik prinsipiga zid hisoblanmaydi”.
25. JK 7-moddasini quyidagi tahrirda bayon etish taklif etiladi:
“7-modda. Insonparvarlik prinsipi
Jinoyat kodeksi shaxsning shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, jamiyat va
davlat manfaatlarini, mulkni, tabiiy muhitni, tinchlikni, insoniyat xavfsizligini
jinoiy tajovuzlardan qо‘riqlaydi.
Jazo va boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralari jismoniy azob berish yoki
inson qadr-qimmatini kamsitish maqsadini kо‘zlamaydi.
Hech kim qiynoqqa
28
solinishi, zо‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa
tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas.
Jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan u axloqan tuzalishi va yangi jinoyat
sodir etishining oldini olish uchun zarur hamda yetarli bо‘ladigan jazo tayinlanishi
yoki boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir chorasi qо‘llanilishi kerak.
Jazolashdan kо‘zlangan maqsadga ushbu Kodeks Maxsus qismining tegishli
moddalarida nazarda tutilgan yengilroq choralarni qо‘llash orqali erishib
bо‘lmaydigan taqdirdagina og‘irroq jazo choralari tayinlanishi mumkin”.
26. JKning 10-moddasini quyidagi tahrirda bayon etish taklif etiladi:
“
10-modda. Jinoiy javobgarlikning muqarrarligi prinsipi
Qilmishida jinoyat tarkibining mavjudligi aniqlangan har bir shaxs jinoiy
javobgarlikka tortilishi shart.
Ushbu Kodeksda belgilangan holatlarda shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod
qilinishi mumkin”.
27. JKni “Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning asoslari” deb nomlangan
alohida bob bilan tо‘ldirish, jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish tushunchasi,
normalari raqobati, murakkab aybli, tamom bо‘lmagan, takroran sodir etilgan
jinoyatlarni, jinoyatlar majmuini, retsidiv jinoyatlarni kvalifikatsiya asoslari
mustahkamlab qо‘yilishi taklif etiladi.
28. JK 35-moddasi ikkinchi qismini quyidagi tahrirda bayon etish taklif
qilinadi:
“Quyidagi holatlar, ya’ni kam ahamiyatli qilmishlar; zaruriy mudofaa; oxirgi
zarurat; ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash chog‘ida zarar
yetkazish; buyruqni yoki boshqacha tarzdagi vazifani bajarish; kasb yoki xо‘jalik
faoliyati bilan bog‘liq bо‘lgan asosli tavakkalchilik; jismoniy yoki ruhiy
majburlash yoxud qо‘rqitish natijasida qilmish sodir etish, jabrlanuvchining
shikoyatiga asosan qо‘zg‘atiladigan ishlarda jabrlanuvchining shikoyati mavjud
emasligi jinoyatni istisno qiluvchi holatlar deb topiladi”.
29. Quyidagi mazmundagi 41
2
-modda bilan tо‘ldirish taklif etiladi:
“
41
2
-modda. Jabrlanuvchining shikoyati mavjud emasligi
Jabrlanuvchining aybdorni javobgarlikka tortishni sо‘rab bergan shikoyati
asosida jinoyat ishi qо‘zg‘atilishi shartligi qonunchilikda belgilangan hollarda,
bunday shikoyatning mavjud emasligi shaxsni jinoiy javobgarlikka tortishni istisno
qiladi”.
30. JK 48
1
-moddasi amaliyotda probatsiya choralari kirib kelganligi hamda
JKning yangi tahriri loyihasida probatsiya choralari alohida jinoyat-huquqiy ta’sir
chorasi sifatida kiritilayotganligi munosabati bilan takomillashtirilishi kerak.
Bunda ozodlikni cheklash jazosi va uni ijro etmaganlik shartlari jazo sifatida,
ma’lum bir cheklashlar va ta’qiqlarni esa probatsiya choralari sifatida ajratish taklif
etiladi.
31.
Sud amaliyotidan kelib chiqqan holda jamoa, jamoat birlashmasi,
fuqarolarning о‘zini-о‘zi boshqarish organlari kafilligi asosida jinoiy
javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilish haqidagi normalarni JKga kiritish taklif
etiladi.
29
НАУЧНЫЙ СОВЕТ DSc.07/13.05.2020.Yu.22.03 ПО ПРИСУЖДЕНИЮ
УЧЕНЫХ СТЕПЕНЕЙ ПРИ ТАШКЕНТСКОМ
ГОСУДАРСТВЕННОМ ЮРИДИЧЕСКОМ УНИВЕРСИТЕТЕ
ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЮРИДИЧЕСКИЙ
УНИВЕРСИТЕТ
ТОШПУЛАТОВ АКРОМ ИКРОМОВИЧ
УГОЛОВНО-ПРАВОВЫЕ ПРИНЦИПЫ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
12.00.08 – Уголовное право. Криминология. Уголовно-исполнительное право.
АВТОРЕФЕРАТ
диссертации доктора юридических наук (DSc)
Ташкент-2023
30
Тема диссертации доктора наук (DSc) зарегистрирована Высшей аттестационной
комиссией при Министерстве высшего образования, науки и инноваций Республики
Узбекистан за № В2022.4.DSc/Yu227.
Диссертация выполнена в Ташкентском государственном юридическом университете.
Автореферат диссертации размещен на трех языках (узбекском, русском, английском
(резюме)) на веб-сайте Научного совета (https://tsul.uz/uz/fan/avtoreferatlar) и Информационно-
образовательном портале «Ziyonet» (www.ziyonet.uz).
Научный консультант:
Абдурасулова Кумринисо Раимқуловна
доктор юридических наук, профессор
Официальные оппоненты:
Кабулов Рустам
доктор юридических наук, профессор
Расулев Абдулазиз Каримович
доктор юридических наук, профессор
Абдукадиров Шерзод Ёкубжонович
доктор юридических наук, доцент
Ведущая организация:
Университет общественной безопасности
Республики Узбекистан
Защита диссертации состоится 14 августа 2023 года в 14-00 на заседании Научного совета
DSc.07/13.05.20120.Yu.22.03 при Ташкентском государственном юридическом университете
(Адрес: 100047, г. Ташкент, улица Сайилгох, 35. Тел.: +99871 233-66-36; факс: +99871 233-37-48;
e-mail: info@tsul.uz).
С диссертацией можно ознакомиться в Информационно-ресурсном центре Ташкентского
государственного юридического университета (зарегистрировано за № 1161). (Адрес: 100047, г.
Ташкент, ул. Амира Темура, 13. Тел.: +99871 233-66-36).
Автореферат диссертации разослан 31 июля 2023 года.
(протокол реестра № 05 от 31 июля 2023 года).
А.А.Отажонов
Председатель
Научного
совета
по
присуждению ученых степеней, доктор
юридических наук (DSc), профессор
М.К.Уразалиев
Научный секретарь Научного совета по
присуждению ученых степеней, доктор
юридических наук (DSc), профессор
Н.С.Салаев
Председатель Научного семинара при
Научном совете по присуждению ученых
степеней, доктор юридических наук
(DSc), профессор.
31
Введение (аннотация диссертации доктора наук (DSc))
Актуальность и востребованность темы диссертации.
В мире в борьбе
с преступностью все более актуальным становится соответствие уголовного
законодательства требованиям общепризнанных принципов. Усиление
процесса
глобализации
также
свидетельствует
о
необходимости
совершенствования законодательства в области борьбы с преступностью в
соответствии с требованиями времени. Согласно анализу данных ООН по
уровню преступности в 137 странах, в среднем в мире на каждые 100 000
населения приходится 44,74 преступления. При этом, несмотря на то, что
уровень преступности обусловлен высоким уровнем бедности и безработицы,
экономическое развитие не всегда приводит к снижению уровня преступности,
наблюдается, что правильная налаженность деятельности правоохранительных
органов, совершенствование уголовного законодательства соответствующему
уровню
преступности
в
обществе,
обеспечение
неотвратимости
ответственности, справедливое наказание лиц, совершивших преступления
также влияют на уровень преступности
1
. Это свидетельствует об актуальности
совершенствования
уголовного
законодательства,
установления
принципиальных положений и обеспечения их соблюдения при установлении
правовых основ борьбы с преступностью.
В мире проводятся исследования по совершенствованию уголовного
законодательства, обеспечению неотвратимости ответственности лиц,
совершивших преступления, недопущению произвольного наказания лиц,
обвиняемых в совершении преступлений, разработке эффективных мер по
обеспечению того, чтобы уголовные наказания не становились чрезмерно
суровыми, не назначалось необоснованно мягкое наказание виновным,
гуманного отношения к лицам, совершившим преступления, имплементации
положений норм международного права в этой области, в национальное
законодательство.
В нашей республике проводится значительная работа по отказу от норм,
допускающих различное толкование уголовного законодательства и
совершение коррупционных деяний, установление ответственности за деяния,
степень и характер общественной опасности которых не соответствуют
принципам уголовного законодательства, устранению имеющихся пробелов,
противоречий в уголовном законодательстве, совершенствованию уголовного
законодательства, исходя из требований международных стандартов. В рамках
Концепции совершенствования уголовного и уголовно-процессуального
законодательства Республики Узбекистан
2
особое внимание уделяется
изучению
международного
опыта,
практики
совершенствования
законодательства,
унификации
норм
уголовного
законодательства,
совершенствования уголовной ответственности и системы наказаний. При этом
1
https://worldpopulationreview.com/country-rankings/crime-rate-by-country
2
Концепция совершенствования уголовного и уголовно-процессуального законодательства Республики
Узбекистан, утвержденная постановлением Президента Республики Узбекистан № 3723 от 14 мая 2018 года.
Национальная база данных законодательства, 15.05.2018 г., № 07/18/3723/1225, 01.10.2018 г., №
06/18/5547/1975
32
актуальное значение приобретают руководящие положения уголовного
законодательства, правильное установление содержания уголовно-правовых
принципов, лежащих в его основе, исследование роли принципов в
совершенствовании уголовного законодательства.
Диссертационное исследование в определенной мере способствует
реализации задач, предусмотренных в Указах и постановлениях Президента
Республики Узбекистан «О дополнительных мерах по усилению гарантий прав
и свобод граждан в судебно-следственной деятельности» (2017), «О мерах по
коренному совершенствованию уголовно-исполнительного законодательства»
(2018), «О стратегии развития Нового Узбекистана на 2022-2026 годы» (2022),
«О дополнительных мерах по дальнейшему расширению доступа к правосудию
и повышению эффективности деятельности судов» (2023) и в других
законодательных актах касающихся темы.
Соответствие исследования приоритетным направлениям развития
науки и технологий республики.
Диссертация выполнена в соответствии с
приоритетным направлением развития науки и технологий республики
I. «Духовно-нравственное и культурное развитие демократического и правового
общества,
приоритетное
направление
формирования
инновационной
экономики».
Обзор зарубежных научных исследований по теме диссертации
1
.
Исследование
уголовно-правовых
принципов,
внедрение
результатов
исследований в практику, исследования по вопросам значения принципов в
совершенствовании
уголовного
законодательства
проводились
в
международных, научных и образовательных учреждениях, таких как
Управление по борьбе с наркотиками и преступностью (UNODC),
Международный комитет Красного Креста (ICRC), Indiana University (США),
Max Planck Institute for Foreign and International Criminal Law (ГФР), American
Law Institute (США), University of Oxford (Великобритания),
Northwestern
University (США), University of Pennsylvania (США), Violence Research Centre
University of Cambridge (Великобритания), Stockholm University (Швеция),
Московский
государственный
университет
(РФ),
Ташкентский
государственный юридический университет, Академия Министерства
внутренних дел, Университет общественной безопасности.
Определенные научные результаты получены в исследованиях,
связанных с изучением теоретических и практических вопросов уголовно-
правовых принципов. В частности, были проведены исследования по темам:
вопросы обеспечения неотвратимости ответственности в борьбе с
преступностью, рассмотрения дел справедливым судом, обеспечения
справедливости в борьбе с преступностью (Управление по борьбе с
наркотиками и преступностью (UNODC), принцип о неприменимости срока
1
Обзор зарубежных научных исследований по теме диссертации: https://www.unodc.org, https://www.legal-
https://www.repository.law.indiana.edu,
https://www.researchgate.net/publication_Principles_of_Criminal_Law, https://www.britannica.com https://www.
justice.gov,
https://www.shs-conferences.org,
https://www.msu.ru и на основании других источников.
33
давности к военным преступлениям, принцип обеспечения неотвратимости
ответственности независимо от официального или служебного положения
(Международный комитет Красного Креста (ICRC),
имплементация принципов
международного права в уголовное право (Indiana University), роль уголовно-
правовых принципов в обеспечении ответственности за международные
военные преступления на примере Нюрнбергского международного трибунала
(Max Planck Institute for Foreign and International Criminal Law), принцип
виновной ответственности (American Law Institute), принцип гуманизма при
применении уголовных наказаний (University of Oxford), связь уголовно-
правовых запретов с целью наказания и другими мерами уголовно-правового
воздействия на основе уголовно-правовых принципов (Northwestern University),
значение принципов, связанных с обеспечением прав личности, при
совершенствовании уголовного законодательства (University of Pennsylvania),
роль принципа виновной ответственности и неотвратимости ответственности в
борьбе с преступностью (Violence Research Centre University of Cambridge),
обеспечение принципа социальной справедливости (Stockholm University),
система уголовно-правовых принципов (Московский государственный
университет), действие уголовного закона во времени является средством
обеспечения
принципа
законности
(Ташкентский
государственный
юридический университет), роль уголовно-правовых принципов в борьбе с
преступностью (Академия МВД, Университет общественной безопасности).
На сегодняшний день в мире проводятся исследования по следующим
приоритетным направлениям, связанным с уголовно-правовыми принципами:
роль принципа отсутствия преступления и наказания, не установленного
законом (принципа законности), в действии уголовного закона во времени и
пространстве; обеспечение принципа гуманизма при применении уголовных
наказаний; определение того, какие принципы являются правовыми нормами
(принципами-нормами) при совершенствовании уголовного законодательства;
имплементация принципов международного уголовного права во национальное
законодательство; обеспечение справедливости наказания; роль уголовно-
правовых принципов в совершенствовании уголовно-правовой политики и
уголовного законодательства и др.
Степень изученности проблемы.
Изучение теоретических и
практических вопросов уголовно-правовых принципов является одним из
актуальных вопросов как национального, так и международного уголовного
права. В нашей стране некоторые аспекты теоретических и практических
проблем уголовно-правовых принципов изучены в научных работах
M. Х. Рустамбаева,
А. С. Якубова,
Р. Кабулова,
К. Р. Абдурасуловой,
Р. А. Зуфарова, Э. Норбутаева, У. Ш. Холикулова, Н. С. Салаева, Р. С. Алтиева
и др.
З. Шамсиддиновым в диссертации доктора философии (PhD) по
юридическим наукам действие уголовного закона во времени была исследована
как часть принципа законности.
Из зарубежных ученых А. В. Наумов, В. Д. Филимонов, С. С. Алексеев,
В. В. Мальцев, А. И. Рарог, Н. Ф. Кузнецова, А. Л. Вязов, Б. Т. Разгильдиев,
А. Г. Берестинников, Л. В. Иногамова-Хегай, Р. С. Бурганов, С. А. Галактионов,
34
Д. В. Кияйкин, О. Н. Коваленко, Р. Н. Кораблев, Т. Р. Сабитов, И. С. Семенова,
А. В. Сумачев,
Д. Ю. Фисенко,
С. Е. Фролов,
Е. Е. Чередниченко,
О. Н. Шибковы провели исследование на тему уголовно-правовых принципов.
Также, такими учеными и экспертами, как
Дж. Дресслер, Ф. Кути,
Р. Легрос, А. Кассезе, Л. Н. Садат, К. В. Марис, А. Мохтар уголовно-правовые
принципы были исследованы
1
.
В нашей республике монографическое исследование, посвященное
комплексному изучению уголовно-правовых принципов, не проводилось.
Связь диссертационного исследования с планами научно-
исследовательских работ высшего образовательного учреждения, где
выполнена диссертация.
Тема диссертации включена в план научно-
исследовательской работы Ташкентского государственного юридического
университета, выполнена в соответствии с научными направлениями научно-
практического грантового проекта «Инновационные методы и средства
предупреждения и профилактики правонарушений».
Цель исследования заключается
в
выявлении проблем, существующих
в применении этих принципов в процессе законотворчества и судебной
практики, а также в разработке предложений и рекомендаций по
совершенствованию теории уголовного права и уголовного законодательства,
на основе комплексного изучения сущности уголовно-правовых принципов.
Задачи исследования:
определение места задач и функций уголовного права в формировании
уголовно-правовых принципов;
исследование понятия уголовно-правовых принципов, его признаков;
анализ теорий о системе уголовно-правовых принципов;
изучение значения международных уголовно-правовых принципов в
формировании национальных уголовно-правовых принципов;
исследование опыта отражения уголовно-правовых принципов в УК
некоторых зарубежных стран;
анализ отражения особенностей принципов в Уголовном кодексе
Республики Узбекистан;
исследование влияния принципов Уголовного кодекса на определение
преступности и наказуемости деяний;
анализ вопросов соблюдения принципов Уголовного кодекса в процессе
квалификации преступлений на основе материалов судебной практики;
изучение значения принципов Уголовного кодекса при назначении
наказания, освобождении от ответственности или наказания;
разработка предложений и рекомендаций по совершенствованию теории
уголовного права и уголовного законодательства.
Объектом исследования является
система общественных отношений,
связанных с применением уголовно-правовых принципов в процессе
законотворчества и судебной практике.
1
Полный перечень работ данных ученых приведен в списке использованной литературы диссертации.
35
Предметом исследования являются
нормативные правовые акты,
направленные на регулирование уголовно-правовых принципов, практика
применения закона, действующее законодательство и практика отдельных
зарубежных стран, концептуальные подходы, научно-теоретические взгляды и
правовые категории, существующие в науке уголовного права.
Методы
исследования.
При
решении
поставленных
задач
использовались общенаучные и специальные методы научного исследования, а
именно анализ и синтез, дедукция и индукция, логичность, историко-правовой,
сравнительно-правовой анализ, анкетирование, анализ материалов практики и
другие методы. Все эти методы в той или иной степени способствовали
обеспечению точности и обоснованности результатов диссертационного
исследования.
Научная новизна исследования заключается в следующем
:
обосновано, что в Уголовном кодексе Республики Узбекистан
предусмотрены принципы уголовной ответственности и принципы УК,
отличительные аспекты принципов уголовной ответственности от принципов
УК;
обосновано, что принцип законности охватывает требование о не
применении уголовного закона по аналогии, доказана необходимость указания
в законе о недопустимости применения уголовного закона по аналогии;
обосновано, что содержание и название принципа равенства граждан
перед законом не соответствуют друг другу, в УК данный принцип должен
быть изложен в новой редакции;
обосновано, что освобождение от ответственности или наказания не
соответствует содержанию принципа неотвратимости ответственности и
необходимо отразить освобождение от уголовной ответственности и наказания
в законодательстве как принцип;
на основе раскрытия сущности принципа виновной ответственности
обосновывается, что психическое расстройство лица, не исключающее
вменяемости влечет ответственность на общих основаниях;
доказано, что совершение преступления в результате физического или
психического принуждения не соответствует содержанию принципа виновной
ответственности, такие случаи следует оценивать как обстоятельство,
исключающее преступность деяния;
обосновано, что предусмотренные в законе сроки освобождения от
ответственности за преступления вследствие истечения срока давности
привлечения к ответственности следует привести в соответствие с содержанием
принципов гуманизма и и справедливости;
для
обеспечения
неотвратимости
ответственности,
обоснована
необходимость установления уголовной ответственности за склонение к
самоубийству;
обоснована необходимость установления ответственности за незаконный
оборот аналогов наркотических средств в соответствии с правилом о том, что
преступность деяния определяется только в УК.
Практические результаты исследования заключаются в следующем
:
36
обосновано, что уголовно-правовые принципы – это совокупность
ведущих идей и ценностей, которые систематизированы на научной основе,
определяют сущность, направления уголовно-правовой политики и уголовного
законодательства, обеспечивают системность и последовательность уголовного
права;
разработаны предложения по совершенствованию действующего
уголовного законодательства Республики Узбекистан;
на основе анализа международных актов и законодательства
иностранных государств выдвинуто предложение об установлении в УК
неприменения уголовного закона по аналогии в рамках принципа законности;
сделан вывод о том, что защита личности, ее прав и свобод, интересов
общества и государства, собственности, природной среды, мира, безопасности
человечества
от преступных посягательств является сущностью принципа
гуманизма;
доказана на основе материалов судебной практики необходимость
включения в УК норм, связанных с квалификацией преступлений;
разработаны предложения по совершенствованию наказаний как
исправительные работы, а также ограничение свободы;
обосновано, что неправильно считать совершение деяние, в состоянии
алкогольного опьянения, обстоятельством, отягчающим наказания, в таких
случаях необходимо применять ответственность на общих основаниях;
на основе анализа материалов судебной практики и уголовно-
процессуального законодательства обоснована необходимость включения в УК
применения мер воздействия со стороны общественных объединений,
коллективов или освобождения от наказания применяя административное
взыскание;
исходя из того, что меры наказания, установленные в нормах Особенной
части УК за определенные преступления, не соответствуют требованиям
принципов законности, гуманизма и справедливости, даются рекомендации по
устранению подобных случаев в новой редакции УК.
Достоверность результатов исследования
. Результаты исследования
основаны на нормах национального законодательства, международных актах и
опыте развитых стран, практике применения закона, практически обоснованы
путем обобщения результатов анализа более чем 1 000 судебных актов
(определений и постановлений), социологических исследований, проведенных
среди более чем 300 дознавателей, следователей и сотрудниками судов, а также
полученные результаты были подтвержены компетентными структурами и
внедрены в практику.
Выводы, предложения и рекомендации были апробированы, а их
результаты опубликованы в ведущих отечественных и зарубежных изданиях.
Научная и практическая значимость результатов исследования
.
Научная значимость диссертационной работы состоит в том, что содержащиеся
в ней научно-теоретические выводы, практические предложения и
рекомендации могут быть использованы в дальнейших научных исследованиях,
совершенствовании действующего уголовного законодательства, разработке
37
проектов соответствующих нормативно-правовых актов, в деятельности
судебных и следственных органов, а также в обогащении теоретических
положений своих дисциплин, таких как уголовное право, уголовно-
процессуальное право, квалификация преступлений, уголовно-исполнительное
право.
Практическая значимость исследования состоит в том, что оно может
послужить основой для правильного отражения уголовно-правовых принципов
в уголовном праве, для проведения новых научных исследований по
совершенствованию уголовного законодательства. Результаты также могут
быть использованы на занятиях по уголовному праву, уголовно-
процессуальному
праву,
квалификации
преступлений,
уголовно-
исполнительному праву, при подготовке учебно-методических пособий.
Внедрение
результатов
исследования
.
Научные
результаты,
полученные в рамках исследования теоретических и практических аспектов
уголовно-правовых принципов, были использованы в нижеследующем:
предложения об отражении принципов уголовного кодекса во второй
части статьи 2 УК; о дополнении статьи 4 УК частью третьей о недопустимости
применения уголовного закона по аналогии; об изменении названия статьи УК
5 на принцип равенства перед законом и изложении этого принципа в новой
редакции; об отражении в содержании принципа неотвратимости
ответственности, предусмотренного статьей 10 УК положения о том, что лицо
может быть освобождено от уголовной ответственности в случаях,
установленных УК были учтены при разработке проекта новой редакции
Уголовного кодекса Республики Узбекистан (Справка Генеральной
прокуратуры Республики Узбекистан от 27 декабря 2022 года №27/2-362-22).
Данные предложения послужили обеспечению единообразного применения
понятий уголовного закона, реализации принципа законности в следственной и
судебной практике, предупреждения случаев произвольной квалификации
преступных деяний, обеспечению равенства лиц, совершивших преступления
при привлечении к уголовной ответсвенности, обеспечению соответствия
институтов освобождения от ответственности и наказания принципу
неотвратимости ответственности.
исходя из требований принципа виновной ответственности, предложение
о том, что лица, страдающие психическим расстройством, не исключающим
вменяемости не освобождаются от уголовной ответственности, отражено в
разработке изменений и дополнений в статьи 18 и 18
1
УК Законом Республики
Узбекистан от 12 сентября 2019 года № ЗРУ–567 «О внесении изменений и
дополнений в некоторые законодательные акты Республики Узбекистан в связи
с совершенствованием системы оказания психиатрической помощи» (Справка
Комитета Законодательной палаты Олий Мажлиса Республики Узбекистан по
противодействию коррупции и судебно-правовым вопросам от 17 декабря 2021
года №06/1-05/12-2171). Данное предложение послужило установлению
ответственности на общих основаниях за преступления, совершенные лицами с
временным нарушением психического состояния, не исключающим
вменяемости;
38
предложение о включении преступлений, совершенных лицом в
результате физического или психического принуждения либо угрозы, в ряд
обстоятельств, исключающих преступность деяния, отражено в разработке
статьи 41
1
внесенного в УК Законом Республики Узбекистан от 9 января 2018
года № ЗРУ–459 «О внесении изменений и дополнений в некоторые
законодательные акты Республики Узбекистан» (Справка Комитета
Законодательной палаты Олий Мажлиса Республики Узбекистан по
противодействию коррупции и судебно-правовым вопросам от 17 декабря 2021
года №06/1-05/12-2171). Это предложение послужило правильному
применению принципов справедливости и виновной ответственности на
практике, то есть исключению уголовной ответственности за совершение
преступления вне зависимости от лица;
предложение о сокращении сроков освобождения от ответственности в
связи с истечением сроков привлечения к уголовной ответственности в
уголовном законодательстве отражено в разработке изменений внесенных в
статью 64 УК Законом от 20 июля 2018 года № ЗРУ–485 «О внесении
изменений и дополнений в Уголовный, Уголовно-процессуальный кодексы и
Кодекс об административной ответственности Республики Узбекистан»
(Справка Комитета Законодательной палаты Олий Мажлиса Республики
Узбекистан по противодействию коррупции и судебно-правовым вопросам от
17 декабря 2021 года №06/1-05/12-2171).
Это предложение послужило
дальнейшему
совершенствованию
реализации
принципа
гуманизма
посредством сокращения сроков, установленных статьей 64 Уголовного
кодекса;
предложения по совершенствованию ответственности за доведение до
самоубийства и установлению уголовной ответственности за склонение к
самоубийству отражены в разработке внесенных изменений и дополнений в
статьи 103 и 103
1
УК Законом от 13 июня 2017 года № ЗРУ–436 «О внесении
изменений и дополнений, а также признании утратившими силу некоторых
законодательных актов Республики Узбекистан» (Справка Комитета
Законодательной палаты Олий Мажлиса Республики Узбекистан по
противодействию коррупции и судебно-правовым вопросам от 17 декабря 2021
года №06/1-05/12-2171). Данное предложение послужило для реализации
принципа законности, согласно которому преступность и наказуемость деяния
определяются только уголовным законом, а также для обеспечения
неотвратимости ответственности за доведение до самоубийства или склонение
к самоубийству;
предложение об установлении уголовной ответственности за
противоправные деяния, связанные с аналогами наркотических средств, в связи
с ростом незаконной торговли веществами, не являющимися наркотическими
средствами, но влияющими на сознание человека, отражено в разработке
внесенных изменений и дополнений в статьи 271, 273, 274 и 276 УК Законом от
22 октября 2018 года № ЗРУ–503 «О внесении изменений и дополнений в
некоторые законодательные акты Республики Узбекистан, направленных на
обеспечение общественной безопасности» (Справка Комитета Законодательной
39
палаты Олий Мажлиса Республики Узбекистан по противодействию коррупции
и судебно-правовым вопросам от 17 декабря 2021 года №06/1-05/12-2171). Это
предложение послужило реализации принципа законности, согласно которому
преступность и наказуемость деяния определяются только уголовным законом,
а также обеспечению неотвратимости ответственности.
Апробация
результатов
исследования
.
Результаты
данного
исследования апробированы на 6 научных конференциях, в том числе на 3
международных и 3 республиканских научно-практических конференциях.
Опубликование результатов исследования
. По теме исследования
опубликовано 24 научных работ, в том числе 1 монография, 17 научных статей
(3 в зарубежных изданиях).
Структура и объем диссертации
. Диссертация состоит из введения,
четырех глав, заключения, списка использованной литературы и приложений.
Объем диссертации составляет 253 страниц.
ОСНОВНОЕ СОДЕРЖАНИЕ ДИССЕРТАЦИИ
Во введении исследовательской работы (аннотация диссертации доктора
наук) приведена информация об актуальности и востребованности темы
исследования, соответствии исследования приоритетным направлениям
развития науки и технологий республики, обзоре зарубежных научных
исследований по теме, степени изученности проблемы, связи исследования с
планами
научно-исследовательских
работ
высшего
образовательного
учреждения, где выполнена диссертация, цели и задачи, объект и предмет,
методы, научная новизна и практические результаты, достоверность
результатов исследования, научная и практическая значимость, внедрение,
апробация, опубликование результатов, структура и объем диссертации.
В первой главе диссертации «
Понятие, признаки и система уголовно-
правовых принципов
» анализируется роль задач и функций уголовного права
в формировании уголовно-правовых принципов, понятие и признаки уголовно-
правовых принципов, функции, теории, относящиеся к системе уголовно-
правовых принципов.
В первом параграфе, озаглавленном «Роль задач и функций уголовного
права в формировании уголовно-правовых принципов», автор отмечает, что
исследование вопроса уголовно-правовых принципов непосредственно связано
с определением понятия уголовного права, задач и функций уголовного права.
Исходя из анализа взглядов на понятие, сущность уголовного права
основной функцией уголовного права, в отличие от других отраслей права,
является не регулирование существующих общественных отношений, а защита
личности, общества, государства от преступных посягательств. Автор
обосновывает разделение уголовно-правовых отношений на охранительные,
связанные с сдерживанием лица от совершения преступления и регулятивные.
Функции уголовного права – это те направления, которые оказывают
влияние на общественные отношения, регулируемые уголовным правом,
реализуемые методами уголовно-правового регулирования и обеспечивающие
40
выполнение задач уголовного права. Задачи и функции уголовного права
реализуются в соответствии с идеями, направлениями, выраженными в
уголовно-правовых принципах.
Во втором параграфе, озаглавленном «Понятие и признаки уголовно-
правовых принципов», обосновывается, что сущность уголовно-правовых
принципов составляют нравственные ценности, развивавшиеся на всех этапах
развития человечества, идеи, направленные на решение задач, функций,
стоящих перед обществом и государством в определенный период.
Анализ литературы показал, что существуют разные точки зрения на
уголовно-правовые принципы, но установлено, что все авторы признают, что
принципы являются базовыми идеями, определяющими общую основу,
направление и объем уголовной ответственности.
Диссертант указал на наличие следующих признаков уголовно-правовых
принципов: а) принципы – это нормы, не являются только пунктами политико-
правовых программ или политико-правовыми обобщениями норм; б) принципы
являются универсальными нормами; не все общепринятые нормы считаются
принципами, но все принципы являются универсальными нормами; в)
основные принципы отличается от других общепринятых норм тем, что они
отражают те или иные основные закономерности определенного исторического
развития; г) уголовно-правовые принципы – это императивные нормы, к
которым другие нормы должны соответствовать; д) принципы – это не только
критерии правомерности других норм, но и правила, направляющие
дальнейшее совершенствование норм международного права.
Диссертант выдвинул определение, что «уголовно - правовые принципы –
это совокупность фундаментальных идей и правил, вытекающих из стоящих
перед обществом задач, определяющих сущность, направления уголовно-
правовой политики и уголовного законодательства, служащих обеспечению
системности и органичности уголовного права».
Было предложено использовать принцип целесообразности при
исследовании в правоприменительных органах того, является ли деяние
преступлением или нет, освободить ли лица от ответственности или наказания,
имеется ли право назначать одно из альтернативных наказаний, по каким
критериям следует определять целесообразность осуществления такого права.
Обосновывается необходимость исследования принципа презумпции
виновности как уголовно-правового принципа в целях повышения
эффективности противодействия коррупции, предупреждения незаконного
обогащения
государственных
служащих,
обеспечения
соблюдения
международных обязательств в этой сфере.
Третий параграф первой главы посвящен вопросам «Функции уголовно-
правовых принципов», в котором автор, исходя из содержания функций права,
отмечает, что существуют также функции уголовно-правовых принципов,
выражающиеся в направлениях, влияющих на сознание и поведение людей,
направленных на регулирование тех или иных отношений, близких и сходных
между собой. Обосновано, что уголовно-правовые принципы имеют идейную,
политическую и регулятивную функции.
41
Анализ судебных актов в базе публикации судебных актов Республики
Узбекистан в сети Интернет (https://public.sud.uz/report/CRIMINAL) показал, что
обращение судов непосредственно к принципам УK в мотивировочной части
судебных приговоров растет. В ходе изучения автором в этой платформе более
1 000 судебных актов (приговоров и определений) принятых в 2020-2022 годах,
в том числе более 100 оправдательных приговоров, выявлено, что в 22%
случаях судьи ссылались на принципы уголовного права в мотивировочной
части приговора. Тот факт, что в 2020 году 19%, в 2021 году 24%, за 9 месяцев
2022 года 22% случаях в приговорах непосредственно руководствовались
принципами УK, подтверждает правильность мнения диссертанта.
Согласно анализу изученных судебных приговоров, суды опирались в
основном на принцип гуманизма и справедливости в мотивировочной части
приговора, почти во всех судебных приговорах (93,5%), принятых
руководствуясь принципами, ссылаются на принцип гуманизма, составляет
20% ссылка только на принцип гуманизма, 60% на принцип гуманизма и на
принцип справедливости одновременно, 6,5% только на принцип
справедливости,
13,5
%
на
принципы
демократизма,
гуманизма,
справедливости, виновной ответственности, неотвратимости ответственности
одновременно.
В четвертом параграфе, озаглавленном «Взгляды на систему уголовно-
правовых принципов», автор обосновал, что в теории уголовного права
существует несколько взглядов на систему уголовно-правовых принципов. На
основе представлений о том, что в теории права правовые принципы имеют
определенную иерархическую структуру и подразделяются на различные
уровни, анализируются теории, касающиеся разделения уголовно-правовых
принципов на два (общие и отраслевые), на три (общеправовые, общеуголовно-
правовые и специальный), на четыре (общие, межотраслевые, отраслевые и
принципы, относящийся к определенному институту права).
В диссертации предложено разделить уголовно-правовые принципы в
зависимости от их структуры на принципы с простой и сложной структурой, с
точки зрения взаимосвязи на принципы которые определяют условия
уголовной ответственности, определяют основы и содержание уголовной
ответственности, а также определяют обязательность ответственности; в
зависимости от отражения принципов в теоретических взглядах и нормативных
актах на доктриналные и легальные принципы.
Вторая глава диссертации озаглавленная «
Вопросы отражения
уголовно-правовых принципов в законодательстве
», в ней рассматривались
вопросы выражения уголовно-правовых принципов в международных
правовых актах, подходы к отражению принципов в уголовном праве, а также
международный опыт в этой области.
Первый параграф второй главы именуется «Выражение уголовно-
правовых принципов в международных правовых актах», в данном параграфе
анализируется история развития принципов международного уголовного права,
вопросы влияния принципов, установленных в международных актах, на
национальное законодательство и, наоборот, влияние национального
42
законодательства на международные акты. Автор отмечает, что, начиная с 20
века, быстрое развитие науки, расширение отношений между государствами,
быстрое развитие современного транспорта привели к уменьшению значения
границ между государствами, позволили людям быстро добраться до любой
точки мира, привели к глобализации преступности, как и в других сферах, и
возникла необходимость в установлении стандартов для борьбы с
международной преступностью, в результате закрепления в международных
документах сформировались принципы международного уголовного права.
Диссертант указал следующее на принципы международного уголовного
права как на международную основу принципов национального уголовного
законодательства:
отсутствие не установленного законом преступления (nullum crimen sine
lege) и наказания (nullum poena sine lege) (ст. 4 УK, принцип законности);
запрет обратной силы закона (ст. 4 УК, принцип законности, ст.13 УК,
действие закона во времени);
принцип невозможности двойного привлечения к ответственности за
одно и то же преступление (ne bis in idem) (ст. 8 УK, принцип справедливости);
личная ответственность и виновная ответственность (ст. 9 УК, принцип
виновной ответственности);
неотвратимость ответственности (ст. 10 УК);
рассмотрение уголовного дела справедливым судом (ст. 4 УК, принцип
законности и ст. 8, принцип справедливости);
гуманное обращение (ст. 7 УК, принцип гуманизма);
принцип запрета ссылки на официальную или должностную власть лица
(ст. 5 УК, принцип равенства граждан перед законом);
принцип неприменения сроков за международные преступления (часть 7
ст. 64, часть 6 ст. 69 УК).
Второй параграф второй главы именуется «Подходы к отражению
уголовно-правовых принципов в уголовном законодательстве». В настоящем
параграфе анализируются взгляды на разделение правовых принципов на
общеправовые, межотраслевые и отраслевые, освещаются проблемы отражения
уголовно-правовых принципов в законодательстве. Диссертант анализируя
мнения А. В. Сумачева, К. П. Уржинского, В. Н. Ронджина, И. В. Коршикова,
В. Д. Филимонова,
Ю. Ляпунова,
В. В. Мальцева,
Н. Ф. Кузнецовой,
М. X. Рустамбаева, А. С. Якубова, М. Усманалиева
1
относительно отражения
уголовно-правовых принципов в уголовном законодательстве, признавая, что
содержание принципов в уголовном законодательстве осталось не отраженным
в полном объеме, существует несоответствие между принципами уголовной
ответственности и принципами Уголовного кодекса, отмечая, что в целях
устранения несоответствия того, что в части второй статьи 2 УК установлены
основания и принципы ответственности, а в статье 3 речь идет о принципах
Кодекса предложил изложить часть 2 статьи 2 в следующей редакции:
1
Полный перечень работ данных ученых приведен в списке использованной литературы диссертации.
43
«Для выполнения этих задач Кодекс определяет принципы уголовного
законодательства, основы уголовной ответственности, какие общественно
опасные деяния являются преступлением, устанавливает наказания и другие
меры правового воздействия, которые могут быть применены к лицам,
совершившим общественно опасные деяния».
В третьем параграфе второй главы, озаглавленном «Международный
опыт отражения уголовно-правовых принципов в законодательстве», изучен
опыт ряда зарубежных государств на основе анализа Модельного Уголовного
кодекса для государств Содружества Независимых Государств, уголовного
законодательства России, Украины, Беларуси, Армении, Азербайджана,
Казахстана, Кыргызстана, Таджикистана, Туркменистана, Молдовы, Японии,
Китая, Германии, Франции, США относительно отражения уголовно-правовых
принципов в законодательстве. Диссертант считает целесообразным отразить
освобождение от уголовной ответственности в качестве принципа в уголовном
законе, исходя из законодательства вышеуказанных стран, а также из того
факта, что в нашей стране в 2022 году 24,6% уголовных дел, рассмотренных
судами, были прекращены в связи с примирением. Существование института
освобождения от ответственности противоречит принципу неотвратимости
ответственности, отражение освобождения от ответственности в уголовном
законе как принцип, служит для устранения данного несоответствия.
В третьей главе диссертации «
Отражение уголовно-правовых
принципов
в
Уголовном
кодексе
Республики
Узбекистан
»
проанализированы принципы, закрепленные в статьях 4-10 УК.
Первый параграф этой главы посвящен «Принципу законности»,
отражению этого принципа в уголовном законе, его содержанию, значению в
защите прав и интересов личности, общества и государства. Подчеркивается
четкое соблюдение принципа законности, что вопрос ответственности и
наказания находится на усмотрении суда, что существуют такие недоразумения
и несоответствия, как аналогия закона, наличие бланкетных диспозиций,
расширительное толкование норм закона, обосновывается необходимость
включения в УК в составе этого принципа отдельного положения о запрете
аналогии (применения закона по аналогии). По данным Верховного Суда
Республики Узбекистан, «за последние четыре с половиной года в отношении
3 266 граждан были вынесены оправдательные приговоры. Кроме того, 16 545
человек были освобождены из зала суда, а необоснованные обвинения были
сняты с 31 111 граждан» и это свидетельствует об актуальности
предусмотрения в законе конкретных норм, запрещающих расширенное
толкование закона, применения аналогии.
В опросе проведенного в ходе исследования на вопрос «необходимо ли
ввести норму о запрете аналогии (применения по аналогии) в статью 4
Уголовного кодекса?» 47%
судей
ответили, что следует включить такую норму;
47% заявили, что нет необходимости включать такую норму; 6%
придерживаются другого мнения; 48% дознавателей и следователей заявили,
что необходимо включить, 52% заявили, что включение не требуется. Автор
44
обосновал необходимость дополнения статьи 4 УК частью о том, что
«Применение уголовного закона по аналогии не допускается».
Во втором параграфе настоящей главы, посвященном вопросу «Принцип
равенства граждан перед законом», обосновано, что название и текст принципа
равенства граждан перед законом не соответствуют друг другу, этот принцип
признает равенство только лиц, совершивших преступление. Присоединяясь к
мысли И. Э. Звечаровского, Н. Г. Иванова, Т. Р. Сабитова, В. В. Мальцева о том,
что этот принцип должен выражать равенство всех граждан, а не только лиц,
совершивших преступление, отмечено, что учет половых, возрастных и
физических особенностей женщин, несовершеннолетних, пожилых людей при
назначении наказания не является нарушением принципа равенства, а наоборот
подразумевает более сильную защиту лиц, которые в определенном смысле не
имеют равных возможностей.
В опросе, проведенном в ходе исследования, на вопрос «В названии
статьи 5 УК «Принцип равенства граждан перед законом» подразумевается
равенство «граждан» перед законом, а в самом тексте равенство «лиц», поэтому
как вы относитесь к идее изменить название статьи 5 УК на «Принцип
равенства перед законом»?» 48% дознавателей и следователей ответили
положительно, то есть, поскольку гражданин и лицо два разных понятия,
название статьи 5 также должно быть изменено, 51% отрицательно, заявив, что
изменение не имеет значения для правоприменительной практики, в то время
как 87% магистрантов и судей Высшей школы судей заявили, что название
статьи 5 УK следует изменить, 13% указали, что не поддерживают данное
предложение.
Третий параграф посвящен «Принципу демократизма», автор отметил,
что этот принцип отражен как принцип в уголовном законодательстве лишь
нескольких государств, так как он является более общеправовым, этот принцип
по своему содержанию в направлении исправления лиц совершивших
преступления
соответствует
содержанию
уголовно-исполнительного
законодательства, в вопросе участия общественности в рассмотрении дел в суде
содержанию уголовно-процессуального законодательства. Отмечено, что в
последние годы растет масштаб проведения выездных судебных заседаний,
являющихся формой общественного участия в рассмотрении дел в судах, в том
числе в 2016 году выездные уголовные дела составили 6,2% от общего числа
уголовных дел, рассмотренных в судах, в 2017 году этот показатель составил
28,5%, в 2018 году 46,1%, в 2019 году 48,1%, в 2020 году 22%, в 2021 году
39,8%.
В четвертом параграфе, посвященном «Принципу гуманизма»,
анализируя мнения М. Х. Рустамбаева, К. Р. Абдурасуловой, А. С. Якубова,
Р. Кабулова о значении принципа гуманизма в совершенствовании уголовного
законодательства, было отмечено, что уголовное наказание является мерой
ответного воздействия государства на лица, совершившего преступление, и что
эта мера не должна быть чрезмерно суровой, причинять физические или иные
страдания лицу, совершившему преступление, и что наказание должно быть
45
соответствующим (адекватным) по отношению к преступлению и лицу,
совершившему преступление.
Было установлено, что принцип гуманизма является наиболее часто
ссылаемым принципом в следственной и судебной практике. На вопрос
«Ссылались ли вы при принятии решения по уголовному делу непосредственно
на принципы, установленные статьями 4-10 Уголовного кодекса (указывали ли
Вы принципы в обоснование своего решения)?», 32% дознавателей и
следователей ответили положительно, утверждая, что у них была прямая
ссылка на принципы в своих решениях, 68% ответили отрицательно, утверждая,
что достаточно указывать соответствующие статьи УК при обосновании
решений, на тот же вопрос 67% судей заявили, что они указывают принципы в
своих решениях, а 33% что не указывют.
Диссертант отмечая, что в последнее время нельзя допускать толкования
принципа гуманизма только как одностороннего, то есть милосердия к лицу,
совершившему преступление, как более мягкого наказания, предлагает, что в
норме, где определен принцип гуманизма, также следует отразить права других
лиц.
В ходе исследования при изучении более 1 000 судебных решений
(приговоров и определений), было обнаружено, что суды, как правило,
ссылаются на принцип гуманизма, чтобы усилить мотивировочную часть при
назначении наказания, ниже низшего, чем предусмотрено санкцией, или
наказания, не предусмотренного санкцией, напротив, установлено, что ни в
одном приговоре суда, вынесенном в рамках установленной санкции, не
ссылаются на принципы.
Исследователь считая неправильным, что принцип гуманизма в статье 7
УК направлен исключительно на гуманное обращение с лицом, совершившим
преступление, отмечая, что этот принцип, исходя из требований статьи 2 УК,
должен применяться и к обеспечению прав потерпевшего, и что он должен
быть отражен в статье 7 УК, предложил изложить статью 7 УК в новой
редакции.
Пятый параграф посвящен «Принципу справедливости», в котором
обосновывается, что справедливость считается одним из актуальных вопросов
уголовного права, поскольку законность, равенство и гуманизм не всегда могут
обеспечить
справедливость.
Принцип
справедливости
предполагает
справедливость закона и наказания. Для того чтобы уголовный закон был
справедливым, во-первых, он должен быть обоснованным, то есть
устанавливать ответственность в той мере, в какой уголовный закон выполняет
поставленные перед ним задачи; во-вторых, учитывать уровень преступности в
обществе и быть направленным на ее снижение; в-третьих, восполнять
правовой пробел за счет своевременной ответной реакции (признания деяний
преступлением) на новые виды преступлений, возникающие в связи с
происходящими в обществе изменениями. Исследователь считает, что принцип
индивидуальности наказания, не отраженный в уголовном праве, но
существующий в теории уголовного права, является основным средством
реализации принципа справедливости.
46
В шестом пункте, посвященном «Принципу виновной ответственности»,
анализируется понятие вины, ее влияние на уголовную ответственность,
последствия
невиновного
причинения
вреда,
вопросы
уголовной
ответственности юридических лиц.
Принцип виновной ответственности вытекает из нормы, установленной
статьей 28 Конституции Республики Узбекистан о том, что лицо, обвиняемое в
совершении преступления, считается невиновным, пока его виновность не
будет доказана путем гласного судебного разбирательства в предусмотренном
законом порядке и установлена вступившим в законную силу приговором суда.
Поскольку вина как один из признаков преступности деяния и элементов
состава преступления отражает психическое отношение лица к своему деянию
и его последствиям, диссертант отмечает, что субъектом преступления могут
быть только лица вменяемые, достигшие установленного законом возраста
ответственности.
Диссертант подчеркивает, что в связи с тем, что вина является
психическим отношением лица, совершившего общественно опасное деяние, к
своему деянию и его последствиям и невозможности психического отношения
юридического лица к совершенному деянию, нецелесообразность установления
уголовной ответственности юридических лиц.
В седьмом параграфе речь идет о «Принципе неотвратимости
ответственности», в котором по результатам изучения литературы и опроса
сотрудников практики анализируется, насколько нормы, касающиеся
освобождения от ответственности или наказания, установленные уголовным
законом, соответствуют содержанию этого принципа. В ходе исследования на
вопрос «Не противоречит ли нормам освобождения от ответственности,
предусмотренным статьями 64-68 УК, то, что статья 10 устанавливает, что
любое лицо, в деянии которого устанавливается наличие состава преступления,
несет ответственность?» 46% дознавателей и следователей заявили, что в
статью 10 УК необходимо включить норму о том, что лицо может быть
освобождено от ответственности, 50% заявили, что освобождение от
ответственности основано на принципе гуманизма, 4% заявили, что думают
иначе, 50% судей заявили, что в статью 10 УК необходимо включить норму о
том, что лицо может быть освобождено от ответственности, 37% заявили, что
освобождение от ответственности основано на принципе гуманизма, 13%
заявили, что думают иначе.
В 2022 году было рассмотрено 75 078 уголовных дел, при этом было
установлено, что количество осужденных составляет 56 542 (75% от общего
числа лиц, дела которых рассматривались в судах). То есть каждый четвертый
(25%) из лиц, чьи дела рассматривались в уголовных судах, был освобожден от
ответственности или наказания. При этом тот факт, что число лиц,
освобожденных от ответственности только по примирению, составило 15 315
человек (82% от общего числа лиц, не осужденных по делам, рассмотренным в
суде), ставит под сомнение правильность ведения речи о неотвратимости
ответственности. Также, было обосновано, что принцип неотвратимости
ответственности несоответствует институтам освобождения от ответственности
47
или наказания в уголовном законодательстве, обстоятельствам исключающим
преступность деяния и отдельным обстоятельствам освобождающим от
привлечения к ответственности, а также содержанию уголовных дел,
возбуждаемых только по жалобе потерпевшего, предусмотренных статьей 325
УПК.
По этой причине диссертант обосновал необходимость дополнения
статьи 10 УК частью второй о том, что лицо может быть освобождено от
уголовной ответственности в случаях, установленных УК.
В четвертой главе, озаглавленной «
Вопросы применения принципов
Уголовного кодекса в процессе законотворчества и судебной практики
»,
анализируется значение принципов УК в определении преступности и
наказуемости деяний, квалификации преступлений, назначении наказаний,
освобождении от ответственности или наказания.
В первом параграфе, озаглавленном «Значение принципов Уголовного
кодекса в определении преступности и наказуемости деяний», на основе
анализа норм закона и примеров из практики обосновывается, насколько
соответствует принципу законности, что за уклонение лица от отбывания
наказания, установленного судом, лицу назначается более тяжкое наказание по
решению суда (заменяется более тяжкое наказанием вместо наказания,
установленного приговором суда), штраф, считающийся самым мягким видом
наказания, на практике стал более тяжким наказанием, чем наказания в виде
обязательных общественных работ, исправительных работ, ограничения
свободы. Выявлено существенное противоречие в разграничении уклонения от
отбывания уголовного наказания и неисполнения судебного акта, отмечено, что
необходимо в проекте новой редакции УК четко определить различие между
заменой наказаний более тяжким видом наказания вследствие неисполнения
наказания назначенными приговором суда и нормой, устанавливающей
ответственность за неисполнение судебного акта, пересмотреть разъяснение в
постановлении Пленума Верховного суда Республики Узбекистан от 10 апреля
2009 года «О некоторых вопросах применения законодательства об уголовной
ответственности за уклонение от исполнения судебных актов и
воспрепятствование их исполнению».
Второй параграф этой главы именуется «Роль принципов Уголовного
кодекса в квалификации преступлений», в котором проанализированы
насколько процессы квалификации преступлений соответствуют принципам
УК, что основа квалификации вытекает из принципа законности на основе
уголовного законодательства
зарубежных стран, как: Беларусь, Молдова,
Таджикистан, Казахстан и Кыргызстан. Автор, исходя из содержания принципа
законности,
проанализировал
следующие
требования
квалификации:
квалификация преступлений должна осуществлялаться единообразно на всей
территории
государства;
обеспечение
единообразной
квалификации
обстоятельств, предусмотренных конкретной статьей, частью, пунктом УК;
иметь одинаковое методологическое и юридическое отношение к любому
уголовному явлению; квалификация преступления должна основываться на
48
доказательствах, полученных в соответствии с требованиями, установленными
в УПК; недопустимость применения уголовного закона по аналогии.
В процессе исследования на вопрос “Как вы относитесь к тому, что в УК
вводятся отдельные нормы, касающиеся квалификации деяний?” 56%
дознавателей и следователей ответили, что положительно смотрят, и это служит
для устранения недоразумений, возникающих на практике, 44% ответили, что
отрицательно смотрят, и что этот вопрос достаточно отражен в Общей части
УК, имеются и разъяснения Пленума Верховного суда, на этот же вопрос 78%
судей ответили положительно, 11% отрицательно, 11% что у них другое
мнение.
Автор предлагает внести в УК отдельную главу, регулирующую
отношения по поводу квалификации, в котором понятие квалификации
преступлений, правила квалификации преступлений со сложной формой вины,
неоконченных
преступлений,
повторно
совершенных
преступлений,
совокупности преступлений, рецидива преступлений, при конкуренции норм
должны быть конкретизированы.
В третьем параграфе четвертой главы, озаглавленном «Соблюдение
принципов Уголовного кодекса при назначении наказания», анализируются
взгляды на сущность наказания в направлениях утилитарной философии,
теории запугивания, социологии, практика соблюдения принципов гуманизма,
справедливости, виновной ответственности и неотвратимости ответственности
при назначении наказания.
Установлено, что в 2022 году судами назначено 5 846 наказаний в виде
штрафа (10,6% от общего числа наказаний); 34 наказаний в виде лишения
определенных прав (0,06% от общего числа наказаний); 644 наказаний в виде
обязательных общественных работ (1,16% от общего числа наказаний); 16 897
наказаний в виде исправительных работ (30,6% от общего числа наказаний);
14 081 наказаний в виде ограничение свободы (25,5% от общего числа
наказаний); 17 610 наказаний в виде лишения свободы (31,9% от общего числа
наказаний); 1 наказание в виде пожизненного лишения свободы (0,001% от
общего числа наказаний);
1 429 лиц были осуждены условно, 14 446 дел (15 315
лиц) были прекращены на основании примирения.
Обосновано, что
вышеуказанные цифры свидетельствуют о том, что в последние годы
наблюдается рост применения наказаний, связанных с отбыванием наказания
без изоляции лица от общества, необходимость, исходя из международного
опыта и того факта, что в нашей стране создана служба пробации, установления
уголовных наказаний и мер пробации в отдельных нормах уголовного закона.
В четвертом параграфе, озаглавленном «Значение принципов Уголовного
кодекса при освобождении от ответственности или наказания», анализируется,
что, несмотря на наличие норм об освобождении от ответственности или
наказания в Общей части УК, 27 статей Особенной части содержат нормы об
освобождении от ответсвенности, 6 статей содержат нормы об освобождении от
наказания, критерии отбора этих норм отстутствует. Указывается, что для
одних преступлений, имеющих одинаковую общественную опасность, может
49
применяться освобождение от ответственности, для других такая возможность
не предусмотрена.
Принимая во внимание, что условное осуждение, являющееся в УК
нашей страны видом освобождения от наказания, определено как мера
пробации в США, Австралии и Швеции, как общее начало назначения
наказания в России, как иная мера уголовной ответственности в Беларуси, как
общее начало назначения наказания в Казахстане, предлагается, внести в УК
новую главу под названием “Иные уголовно-правовые меры” и предусмотреть
в ней условное осуждение, меры пробации.
Исследователь отмечает, что в вопросе об освобождении от наказания
существует несоответствие между УК и УПК, то есть в пункте 4 части третьей
статьи 463 УПК установлено, что если исправление осужденного может быть
достигнуто
мерами
общественного
воздействия,
применяемыми
общественными
объединениями
и
коллективами,
или
мерами
административного взыскания суд может вынести обвинительный приговор без
назначения наказания, тогда как в УК отсутствует такое основание, указывая на
это исследователь обосновывает необходимость внесения норм об
освобождении от ответсвенности или наказания на основании поручительства
общественных объединенияй и коллективов.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
По результатам научно-исследовательской работы, посвященной
изучению и анализу теоретических и практических вопросов уголовно-
правовых принципов, разработаны следующие выводы, предложения и
рекомендации:
I. Научные выводы и рекомендации, направленные на развитие
теории уголовного права:
1. Разработано авторское определение: «Уголовно-правовые принципы –
это совокупность ведущих идей и ценностей, которые систематизированы на
научной основе, определяют сущность, направления уголовно-правовой
политики и уголовного законодательства, обеспечивают системность и
органичность уголовного права».
2. Обсоновано, что признаками уголовно-правовых принципов являются:
научная обоснованность, политическая обоснованность, императивность,
универсальность, системность.
3. При систематизации уголовно-правовых принципов предложена их
классификация по содержанию и структуре на:
1) принципы определяющие условия уголовной ответственности
(законность, равенство граждан перед законом, демократизм);
2) принципы, определяющие основы и содержание уголовной
ответственности (гуманизм, справедливость, виновная ответственность);
3)
принцип
неотвратимости
ответственности,
определяющий
обязательность уголовной ответственности.
50
В зависимости от структуры принципы в УK также могут быть
систематизированы как принципы с простой и сложной структурой:
к принципам с простой структурой относятся те, которые подразумевают
одно требование (обычно выраженное в нормах, состоящих из одной части).
Принципы равенства граждан перед законом (статья 5), демократизма (статья
6), виновной ответственности (статья 9), неотвратимости ответственности
(статья 10) сформулированы как норма, состоящая из одного требования
(части);
принципы со сложной структурой считаются принципами, состоящими
из нескольких требований (состоящих из нескольких частей одной нормы). В
принципах законности (статья 4), гуманизма (статья 7), справедливости (статья
8) содержатся по 2-3 требования.
4. Выдвигается точка зрения о разделении уголовно-правовых принципов
на легальные и доктринальные. Под легальными принципами понимаются те
принципы, которые определены в Уголовном кодексе как нормы-принципы, а
под доктринальными принципами понимаются те принципы, которые
выражены в юридической литературе, взглядах ученых, которые не отражены в
уголовном законе как нормы.
5.
Выдвигается позиция, что уголовно-правовые принципы являются не
только выражением уголовно-правовой политики государства в нормах, но и
определяющим направлением перспектив развития уголовного права. В этом
смысле исходя из задач реализации уголовно-правовой политики государства
следует оценивать такие доктринальные принципы, как уголовно-правовое
нормотворчество, криминализация и декриминализация, квалификация
преступных деяний, назначение наказания, уголовно-правовое стимулирование,
кодификация норм УК, в качестве принципов, раскрывающих, уточняющих,
дополняющих содержание легальных принципов.
6. Сущность принципа законности проявляется в следующем:
в том, что принцип законности вытекает из содержания правовой
доктрины верховенства права (rule of law) о том, что никто не стоит выше
закона, все равны перед законом, и человек не может быть наказан в
соответствии с законом и только за нарушение закона;
в установлении преступности и наказуемости деяния и иных правовых
последствий только уголовным законом;
в единообразном толковании и применением норм права при
рассмотрении и разрешении уголовных дел;
в том, что правоприменительная деятельность по борьбе с преступностью
основывается на уголовном законодательстве;
в том, что признание лица виновным основано только на уголовном
законе;
в недопустимости применения уголовного закона по аналогии.
Принцип законности является правоустанавливающим принципом и
является необходимым условием существования таких принципов, как
гуманизм, справедливость, неотвратимость ответственности.
51
7.
В связи с тем, что в последние годы в уголовное законодательство
вносятся многочисленные изменения и дополнения, касающиеся введения
новых видов преступлений (криминализации) и новых наказаний, отягчающих
уже существующие наказания (пенализации), актуализируются вопросы того,
на каких критериях основывается установление преступности деяний или
отягчение наказания.
Как составляющая принципа законности в качестве общего критерия
определения преступности деяния и включения его в уголовное право за основу
берется общественная опасность деяния. Однако то, как именно должно быть
установлено, почему одно деяние считается общественно опасным, а другое не
считается, в литературе не определено. В ходе исследования был сделан вывод
о том, что нельзя установить общий для каждого отдельно взятого случая
критерий, что в отдельных случаях деяние хотя и является противоправным, но
не несет высокой общественной опасности, не представляет серьезной
опасности для общества и государства, что исходя из степени
распространенности деяния, уровня отношения к деянию в обществе нельзя
установить универсальный критерий признания деяния преступным.
8. Обосновано, что установление преступности деяний может
осуществляться следующими способами:
установление общих оснований уголовной ответственности (например,
возраст субъекта преступления, форма вины);
введение новых норм в Особенную часть УК;
изменение диспозиции существующих норм Особенной части, внесение
новых квалифицирующих признаков.
9. Установлено, что при определении преступности деяний существуют
следующие проблемы:
недостаточность научно обоснованных исследований касающихся
установления преступности деяний;
больше внимания уделяется созданию специальных норм при наличии
общей нормы, при этом несоразмерность наказаний, установленных общей и
специальной нормой за одно деяние;
растущее количество бланкетных норм;
несоблюдение правил юридической техники при введении новых норм в
уголовное законодательство;
рост случаев, когда определенные группы, исходя из интересов ведомств,
путем мобилизации общественности (на основе ажиотажа через социальные
сети) добиваются выдвижения определенных законодательных инициатив.
10. Принцип равенства граждан перед законом должен отражать
следующее:
во-первых, принцип равенства проявляется в уголовном законе только в
одном случае, т. е. в необходимости единообразного привлечения к уголовной
ответственности лиц, совершивших преступление;
во-вторых, принцип равенства не означает, что все должны нести
одинаковую ответственность и наказание;
52
в-третьих, своеобразные облегчения, применяемые к отдельным
категориям лиц при назначении уголовного наказания, не могут считаться
несовместимыми с принципом равенства, поскольку гарантируется учет
возраста, физических возможностей и других специфических особенностей
каждого лица в соответствии с принципами законности, гуманизма и
справедливости при назначении наказания;
в-четвертых,
равенство
обеспечивает
единообразие
оснований
освобождения от уголовной ответственности или наказания за одни и те же
преступления;
в-пятых, исходя из изменений в обществе, он должен служить тому,
чтобы криминализация, пенализация, декриминализация и депенализация
уголовного закона были единообразными, равными и соответствующими.
11. Принцип гуманизма проявляется в том, что ответная мера государства
за совершение преступления к лицу, совершившему преступление, не должна
быть чрезмерно суровой, лицо, совершившее преступление, не должно
подвергаться физическим или иным страданиям, установленное наказание
должно быть соответствующим (адекватным) по отношению к преступлению и
лицу, совершившему преступление.
Изучение судебной практики, показало, что суды, ссылаются на принцип
гуманизма, только для обоснования при назначении наказания лицу
совершившему преступление ниже низшего, чем предусмотрено статьей
Особенной части УК, или более мягкого наказания, не предусмотренного
данной статьей, освобождении от ответственности.
Принцип гуманизма в уголовном законодательстве, гарантируя гуманное
обращение только с лицами, совершившими преступление, и соответствующее
наказание за их деяние, упускает из виду вопрос о восстановлении прав
потерпевших от преступления, выдвигается идея о том, что гуманизм должен
быть не только в отношении лица, совершившего преступление, но и в
отношении лица, потерпевшего от преступления.
12. Выдвигается позиция, что принцип справедливости по своей сути
является первичным, центральным принципом уголовного права, поскольку
принципы законности, равенства, гуманизма не всегда могут обеспечить
справедливость.
Предлагается, что справедливость должна заключаться не только в
назначении наказания лицу, совершившему преступление, но и в содержании
уголовного закона.
Для того, чтобы уголовной закон был справедливым, во-первых,
наказание за конкретное деяние должно быть обоснованным, то есть быть
установленным законом; во-вторых, учитывать уровень преступности в
обществе и быть направленным на ее снижение, в-третьих, восполнять
правовой пробел путем своевременной ответной реакции (признания деяний
преступлением) на новые виды преступлений, возникающие в связи с
изменениями, происходящими в обществе.
Анализируя взгляды в уголовном законодательстве ряда зарубежных
государств, а также в юридической литературе на то, что, справедливость
53
выражается в восстановлении социальной справедливости, обосновывается
отсутствие необходимости в установлении Уголовном кодексе Республики
Узбекистан восстановления социальной справедливости в качестве цели
наказания:
во-первых, социальная справедливость не измеряется юридическими
критериями, и невозможно определить, была ли она нарушена и восстановлена;
во-вторых, если целью наказания будет принято считать восстановление
нарушенной социальной справедливости, то наказание превращается в
возмездие лицу, совершившему преступление;
в-третьих, если социальная справедливость считается нарушенной из-за
совершения преступления, ее восстановление может быть осуществлено и без
наказания (возмещение причиненного ущерба и т.д.) и это становится
противоречащим сущности уголовной ответственности.
13. На примере статей 135, 137, частей первой и второй статьи 166, статей
186 и 186
1
, статей 180, 181, 181
1
УК показано, что наказания, предусмотренные
за преступления, не соответствуют принципу справедливости, обосновывается
необходимость установления наказания за преступления в Особенной части УК
исходя из общественной опасности деяния, важности объектов.
14. Принцип виновной ответственности выражает в себе два
взаимодополняющих понятия «вину» и «виновность». Под виной понимается
субъективная основа уголовной ответственности, под виновностью состояние
процессуального оформления вины субъекта правоприменительным органом.
Исходя из того, что вина выражает психическое состояние человека по
отношению к своему деянию, автор предлагает, что неправильно рассматривать
совершенное в состоянии алкогольного опьянения деяние как обстоятельство
отягчающее наказание, основываясь на том факте, что лицо в состоянии
алкогольного опьянения не всегда может руководить своими действиями, и что
в этом случае будет достаточно привлечения к ответственности по общим
основаниям за совершенные преступления.
15. Исходя из содержания принципа виновной ответственности, сделан
вывод о нецелесообразности включения в УК уголовной ответственности
юридических лиц, поскольку одним из основных условий уголовной
ответственности является наличие вины за общественно опасное деяние. Вина
является психическим отношением лица, совершившего общественно опасное
деяние, к своему деянию и его последствиям. Поскольку юридическое лицо не
может иметь психического отношения к совершенному деянию, само по себе не
может быть и состава преступления.
16. Был сделан вывод о том, что принцип неотвратимости
ответственности и институты освобождения от ответственности или наказания
в уголовном законодательстве, обстоятельства исключающие преступность
деяния и отдельные обстоятельства, освобождающие от привлечения к
ответственности (часть пятая статьи 177 УК; часть вторая статьи 240 УК), а
также содержание уголовных дел, возбуждаемых только по жалобе
потерпевшего, предусмотренных статьей 325 УПК не соответствуют друг
другу.
54
Исходя из опыта законодательства иностранных государств, а также из
того, что каждое четвертое лицо освобождено от ответственности или
наказания по уголовным делам, рассматриваемым в судах нашей страны
предлагается отразить в содержании данного принципа, что лицо может быть
освобождено от уголовной ответственности в случаях, предусмотренных
законом.
17. Исходя из высокой степени необоснованной квалификации одного
деяния по нескольким статьям УК в процессе дознания и предварительного
следствия, изменения судами обвинений, выдвинутых в ходе предварительного
следствия, исключения излишне выдвинутых обвинений, обосновано
необходимость внесения в УК норм, касающиеся квалификации преступлений.
18. Обосновано, что при квалификации преступлений необходимо
соблюдать следующие требования:
единообразное осуществление квалификации преступлений на всей
территории государства;
единообразное методологическое и правовое отношение к любому
уголовному явлению;
уточнение правил в УК касающихся конкуренции норм;
превосходство норм, смягчающих ответственность;
полнота и точность квалификации;
основанность
квалификации
преступления
на
доказательствах,
полученных, отвечающих требованиям, установленным в УПК;
недопустимость применения уголовного закона по аналогии
19. В соответствии с принципом законности, наказание и иные правовые
последствия совершения преступления должны определяться только УК.
Однако обоснована необходимость отражения в УК таких мер уголовно-
правового воздействия, как выдача лица, совершившего преступление,
выдворение лица за пределы Республики Узбекистан или запрет на его
пребывание, освобождение от ответственности или наказания посредством
института поручительства, конфискация орудия или предметов совершения
преступления.
20. О сущности уголовно-правовых принципов выдвигается следующая
концепция:
уголовно-правовые
принципы
являются
одним
из
элементов
правосознания и представляют собой совокупность правовых взглядов,
являющихся основой уголовно-правовой политики государства, системных,
научно обоснованных правовых взглядов, отражающих потребности и
требования общества на определенный период, правотворческую и
правоприменительную деятельность;
уголовно-правовые принципы находятся вне системы уголовного права,
так как универсальность правовых принципов отличает их от правил,
ограниченных определенной отраслью права, указывает на их превосходство
(законность, равенство, демократизм, гуманизм являются принципами не
только уголовного права, но и других отраслей права);
55
уголовно-правовые принципы вытекают из содержания общеправовых
принципов, основанных на нормах международного права и основываются на
них;
уголовно-правовые принципы определяют направления развития
уголовного законодательства, исходя из задач борьбы с преступностью в
обществе.
21. Предлагается исследовать как доктринальные уголовно-правовые
принципы: «
принцип целесообразности
» для того, чтобы исследовать нормы,
как освобождение от ответственности на основании причин, как непризнание
деяний преступлением в силу малозначительности, несмотря на то, что
некоторые деяния содержат все элементы состава преступления, утрата
деянием или лицом общественной опасности вследствие изменения
обстоятельств, раскаяние, примирение; «
принцип презумпции вины
» для
того, чтобы теоритечески исследовать
совершенствование законодательства по
противодействию коррупции, установление наличия вины в налоговых
преступлениях, в преступлениях вытекающих из неисполнения гражданско-
правовых отношений.
II. Предложения по совершенствованию Уголовного кодекса
Республики Узбекистан:
22. Предлагается изложить часть вторую статьи 2 УК в следующей
редакции:
«Для выполнения этих задач Кодекс определяет принципы уголовного
законодательства, основы уголовной ответственности, какие общественно
опасные деяния являются преступлением, устанавливает наказания и другие
меры правового воздействия, которые могут быть применены к лицам,
совершившим общественно опасные деяния».
23. Предлагается дополнить статью 4 УК частью третьей в следующей
редакции:
«Применение уголовного закона по аналогии не допускается».
24. Предлагается изложить статью 5 УК в следующей редакции:
«
Статья 5. Принцип равенства перед законом
Лица, совершившие преступления, предусмотренные в настоящем
Кодексе имеют одинаковые права и обязанности и равны перед законом без
различия пола, расы, национальности, языка, религии, социального
происхождения, убеждений, личного и общественного положения.
Нормы об уголовной ответственности отдельных категорий лиц,
предусмотренные настоящим Кодексом, не противоречат принципу равенства».
25. Предлагается изложить статью 7 УК в следующей редакции:
«
Статья 7. Принцип гуманизма
Уголовный кодекс охраняет личность, ее права и свободы, интересы
общества и государства, собственность, природную среду, мир, безопасность
человечества от преступных посягательств.
Наказание и иные меры правового воздействия не имеют целью
причинение физических страданий или унижение человеческого достоинства.
56
Никто не может быть подвергнут пыткам, насилию, другому жестокому,
бесчеловечному или унижающему достоинство человека обращению.
Лицу, совершившему преступление, должно быть назначено наказание
или применена иная мера правового воздействия, которые необходимы и
достаточны для его исправления и предупреждения новых преступлений.
Строгие меры наказания могут быть назначены лишь при условии, если
цели наказания не могут быть достигнуты посредством применения более
мягких мер, предусмотренных соответствующей статьей Особенной части
настоящего Кодекса».
26. Предлагается изложить статью 10 УК в следующей редакции:
«
Статья 10. Принцип неотвратимости уголовной ответственности
Каждое лицо, в деянии которого установлено наличие состава
преступления, должно подлежать ответственности.
В случаях, предусмотренных настоящим Кодексом, лицо может быть
освобождено от уголовной ответственности».
27. Предлагается дополнить УК отдельной главой «Основы
квалификации преступлений», закрепив понятие квалификации преступлений,
конкуренцию норм, основы квалификации преступлений со сложной виной,
неоконченных
преступлений,
повторности,
совокупности,
рецидива
преступлений.
28. Предлагается изложить часть вторую статьи 35 УК в следующей
редакции:
«Обстоятельствами,
исключающими
преступность,
признаются:
малозначительность деяния; необходимая оборона; крайняя необходимость;
причинение вреда при задержании лица, совершившего общественно опасное
деяние; исполнение приказа или иной обязанности; оправданный
профессиональный или хозяйственный риск; совершение деяния в результате
физического или психического принуждения либо угрозы, отсутствие жалобы
потерпевшего по делам, возбуждаемым на основании жалобы потерпевшего».
29. Предлагается дополнить статьей 41
2
следующего содержания:
«
Статья 41
2
. Отсутствие жалобы потерпевшего
В случаях, когда законодательством установлено, что уголовное дело
должно быть возбуждено на основании жалобы потерпевшего с просьбой о
привлечении виновного к ответственности, отсутствие такой жалобы исключает
привлечение лица к уголовной ответственности».
30. Статья 48
1
УК должна быть совершенствована в связи с внедрением
мер пробации на практике и в связи с тем, что в проекте новой редакции УК
меры пробации вносятся как отдельная мера уголовно-правового воздействия.
При этом предлагается различать наказание в виде ограничения свободы и
условия его неисполнения в качестве наказания, а определенные ограничения и
запреты в качестве меры пробации
31.
Исходя из судебной практики, предлагается внести в УК нормы об
освобождении от уголовной ответственности или наказания на основании
поручительства
коллектива,
общественного
объединения,
органов
самоуправления граждан.
57
SCIENTIFIC COUNCIL AWARDING OF THE SCIENTIFIC
DEGREES DSc.07/13.05.20.Yu.22.03 AT TASHKENT STATE
UNIVERSITY OF LAW
TASHKENT STATE UNIVERSITY OF LAW
TOSHPULATOV AKROM IKROMOVICH
CRIMINAL LAW PRINCIPLES: THEORY AND PRACTICE
12.00.08 – Criminal Law. Criminology. Criminal-executive law
doctoral (DSc) dissertation abstract
on legal sciences
Tashkent – 2023
58
The theme of the doctoral dissertation (DSc) was registered at the Supreme Attestation
Commission at the Ministry of higher education, science and innovations of the Republic of
Uzbekistan under number В2022.4.DSc/Yu227.
The dissertation is prepared at Tashkent state university of law.
The abstract of the dissertation is posted in three languages (Uzbek, Russian, English (summary))
on the website of the Scientific Council (www.tsul.uz) and Information educational portal “ZiyoNET”
(www.ziyonet.uz).
Scientific adviser:
Abdurasulova Qumriniso Raimqulovna
Doctor of Science in Law, Professor
Official opponents:
Kabulov Rustam
Doctor of Science in Law, Professor
Rasulev Abdulaziz Karimovich
,
Doctor of Science in Law, Professor
Abduqodirov Sherzod Yoqubjonovich
,
Doctor of Science in Law, Associate Professor
The leading organization:
University of Public Safety of the
Republic of Uzbekistan
The defense of the dissertation will be held on 14
th
of August, 2023 at 14
00
at the Session of the
Scientific Council DSc.07/13.05.20.Yu.22.03 at the Tashkent State University of Law (Address: 100047,
Sayilgokh street, 35. Tashkent city. Phone: +99871 233-66-36; Fax: +99871 233-37-48; e-mail:
info@tsul.uz).
The doctoral dissertation is available at the Information Resource Center of Tashkent State
University of Law (registered under No. 1161), (Address 100047, Amir Temur street, 35. Tashkent city.
Phone: +99871 233-66-36.
The abstract of the dissertation distributed on July 31, 2023.
(Registry protocol No 5 on July 31, 2023).
A.A.Otajonov
Chairman of the Scientific Council for
awarding scientific degrees, Doctor of
Science in Law, Professor
M.K. Urazaliev
Secretary of the Scientific Council for
awarding scientific degrees, Doctor of
Science in Law, Professor
N.S. Salaev
Chairman of the Scientific Seminar
under the Scientific Council for
awarding scientific degrees, Doctor of
Science in Law, Professor
59
INTRODUCTION (abstract of DSc thesis)
The purpose of the research
is to identify the problems existing in the
application of these principles in the process of lawmaking and judicial practice, as
well as to develop proposals and recommendations for improving the theory of
criminal law and criminal legislation, based on a comprehensive study of the
essence of criminal law principles.
Research task:
determining the place of tasks and functions of criminal law in the formation
of criminal law principles;
study of the concept of criminal law principles, its features;
analysis of theories about the system of criminal law principles;
study of the importance of international criminal law principles in the
formation of national criminal law principles;
research of the experience of reflection of criminal law principles in the
Criminal Code of some foreign countries;
analysis of the reflection of the features of the principles in the Criminal
Code of the Republic of Uzbekistan;
investigation of the influence of the principles of the Criminal Code on the
definition of criminality and punishability of acts;
analysis of issues of compliance with the principles of the Criminal Code in
the process of qualification of crimes based on materials of judicial practice;
study of the meaning of the principles of the Criminal Code in the
imposition of punishment, exemption from responsibility or punishment;
development of proposals and recommendations for improving the theory of
criminal law and criminal legislation.
The scientific novelty of the study is as follows:
it is proved that the Criminal Code of the Republic of Uzbekistan provides
for the principles of criminal responsibility and the principles of the Criminal
Code, distinguishing aspects of the principles of criminal responsibility from the
principles of the Criminal Code;
based on the fact that the principle of legality covers the requirement not to
apply the criminal law by analogy, it is proved that it is necessary to indicate in the
law that the criminal law cannot be applied by analogy;
it is proved that the content and name of the principle of equality of citizens
before the law do not correspond to each other, and in the Criminal Code this
principle should be stated in a new edition;
it is proved that the exemption from liability or punishment does not
correspond to the content of the principle of the inevitability of responsibility and
it is necessary to reflect the exemption from criminal liability and punishment in
the legislation as a principle;
based on the disclosure of the essence of the principle of culpable
responsibility, it is substantiated that a mental disorder of a person that does not
exclude sanity entails responsibility on general grounds;
60
it is proved that the commission of a crime as a result of physical or mental
coercion does not correspond to the content of the principle of culpable
responsibility, such cases should be assessed as a circumstance excluding the
criminality of the act;
it is proved that the terms of exemption from responsibility for crimes
provided for in the law due to the expiration of the statute of limitations for
bringing to responsibility should be brought into line with the content of the
principles of humanism and justice;
in order to ensure the inevitability of responsibility, the necessity of
establishing criminal responsibility for inducing suicide is justified;
the necessity of establishing responsibility for the illicit trafficking of
analogues of narcotic drugs is justified in accordance with the rule that the
criminality of the act is determined only in the Criminal Code.
Implementation of the research results.
The scientific results obtained in
the framework of the study of theoretical and practical aspects of criminal law
principles were used in the following:
proposals to reflect the principles of the Criminal Code in the second part of
article 2 of the Criminal Code; to supplement Article 4 of the Criminal Code with
part three on the inadmissibility of applying criminal law by analogy; to change the
title of Article 5 of the Criminal Code to the principle of equality before the law
and to state this principle in a new edition; on the reflection in the content of the
principle of inevitability of responsibility provided for in Article 10 of the Criminal
Code of the provision that a person can be released from criminal liability in cases
established by the Criminal Code were taken into account when drafting a new
version of the Criminal Code of the Republic of Uzbekistan (Reference of the
Prosecutor General's Office of the Republic of Uzbekistan dated December 27,
2022 № 27/2-362-22 ). These proposals served to ensure the uniform application
of the concepts of criminal law, the implementation of the principle of legality in
investigative and judicial practice, the prevention of cases of arbitrary qualification
of criminal acts, ensuring equality of persons who committed crimes when brought
to criminal responsibility, ensuring compliance of institutions of exemption from
responsibility and punishment with the principle of inevitability of responsibility;
based on the requirements of the principle of culpable responsibility, the
proposal that persons suffering from a mental disorder that does not exclude sanity
are not exempt from criminal liability, reflected in the development of amendments
and additions to articles 18 and 18
1
of the Criminal Code by the Law of the
Republic of Uzbekistan dated September 12, 2019 № 567 “On amendments and
additions to certain legislative acts of the Republic of Uzbekistan in connection
with the improvement of the system of psychiatric care” (Reference of the
Committee of the Legislative Chamber of the Oliy Majlis of the Republic of
Uzbekistan on Combating corruption and judicial and legal issues dated December
17 , 2021 № 06/1-05/12-2171 ). This proposal served to establish responsibility on
a general basis for crimes committed by persons with a temporary mental disorder
that does not exclude sanity;
61
the proposal to include crimes committed by a person as a result of physical
or mental coercion or threat in a number of circumstances precluding the
criminality of the act is reflected in the development of article 41
1
introduced into
the Criminal Code by the Law of the Republic of Uzbekistan dated January 9,
2018 № 459 “On amendments and additions to certain legislative acts of the
Republic of Uzbekistan” (Reference of the Committee of the Legislative Chamber
of the Oliy Majlis of the Republic of Uzbekistan on Combating corruption and
judicial and legal issues dated December 17, 2021 № 06/1-05/12-2171 ). This
proposal served to correctly apply the principles of justice and culpable
responsibility in practice, that is, to exclude criminal liability for committing a
crime regardless of the person;
the proposal to reduce the terms of exemption from responsibility in
connection with the expiration of the terms of criminal responsibility in criminal
legislation is reflected in the development of amendments made to article 64 of the
Criminal Code by Law № 485 of July 20, 2018 “On amendments and additions to
the Criminal, Criminal procedure codes and the Code of administrative
responsibility of the Republic of Uzbekistan” (Reference of the Committee of the
Legislative Chamber of the Oliy Majlis of the Republic of Uzbekistan on
Combating corruption and judicial and legal issues dated December 17, 2021 №
06/1-05/12-2171 ). This proposal served to further improve the implementation of
the principle of humanism by reducing the time limits established by article 64 of
the Criminal Code;
proposals to improve responsibility for driving to suicide and establishing
criminal liability for inducing suicide are reflected in the development of
amendments and additions to articles 103 and 103
1
of the Criminal Code by Law
№ 436 of June 13, 2017 “On amendments and additions, as well as the recognition
of certain legislative acts of the Republic of Uzbekistan as invalid” (Reference of
the Committee of the Legislative Chamber of the Oliy Majlis of the Republic of
Uzbekistan on Combating corruption and judicial and legal issues dated December
17, 2021 No.06/1-05/12-2171 ). This proposal served to implement the principle of
legality, according to which the criminality and punishability of an act are
determined only by criminal law, as well as to ensure the inevitability of
responsibility for driving to suicide or inducing suicide;
the proposal to establish criminal liability for illegal acts related to analogues
of narcotic drugs in connection with the growth of illegal trade in substances that
are not narcotic drugs, but affect human consciousness, is reflected in the
development of amendments and additions to articles 271, 273, 274 and 276 of the
Criminal Code by Law № 503 dated October 22, 2018 “On Amendments and
additions to some legislative acts of the Republic of Uzbekistan, aimed at ensuring
public safety” (Reference of the Committee of the Legislative Chamber of the Oliy
Majlis of the Republic of Uzbekistan on Combating corruption and judicial and
legal issues dated December 17, 2021 № 06/1-05/12-2171). This proposal served
to implement the principle of legality, according to which criminality and
punishability of an act are determined only by criminal law, as well as ensuring the
inevitability of responsibility.
62
Approbation of the results of the study.
The results of this study have
been approved at 6 scientific conferences, including 3 international and 3
republican scientific and practical conferences.
Publication of the research results.
24 scientific papers have been
published on the research topic, including 1 monograph, 17 scientific articles (3 in
foreign publications).
The volume and structure of the dissertation
. The dissertation consists of
an introduction, four chapters, conclusion, list of references and appendices. The
volume of the dissertation is 253 pages.
63
E’LON QILINGAN ISHLAR RO‘YXATI
СПИСОК ОПУБЛИКОВАННЫХ РАБОТ
LIST OF PUBLISHED WORKS
I bo‘lim (I часть; I part)
1. Toshpulatov A.I.
Jinoyat-huquqiy prinsiplar: nazariya va amaliyot.
Monografiya / Mas’ul muharrir yu.f.d., prof. Q.R.Abdurasulova. – Тoshkent:
TDYU, 2023. – 224 b.
2. Toshpulatov A.I. Jinoyat-huquqiy prinsiplar: mohiyat, tushuncha va
belgilar // Yurisprudensiya. Huquqiy ilmiy-amaliy jurnali. –Тoshkent, 2021/5. – B
156-166.
3. Toshpulatov A.I. Jinoyat-huquqiy prinsiplarni tadqiq qilishda umumilmiy
metodlarning qo‘llanilishi // Yurisprudensiya. Huquqiy ilmiy-amaliy jurnali.
– Тoshkent, 2021/3. – B.112-121.
4. Abdurasulova Q.R, Toshpulatov A.I. Moddiy va prosessual huquqning
o‘zaro aloqadorligi (jinoyat huquqi va jinoyat-prosessual huquqi misolida) // Yurist
Axborotnomasi. – Тoshkent, 2021. – 6-son, 1-jild. – B. 84-90.
5. Abdurasulova Q.R, Toshpulatov A.I, Choudhoury Kaustav. The
relationship of substantive and procedural law on the example of criminal law and
criminal procedural law //Asian Journal of Research in Social Sciences and
Humanities ISSN: 2249-7315 Vol. 11, Issue 12, December 2021 SJIF 2021 =
8.037
6. Toshpulatov A.I. Кonstitutsiyaviy normalarning jinoyat qonunchiligi
prinsiplari sifatida aks ettirilishi // Yuridik fanlar axborotnomasi. – Тoshkent,
2022. Махсус сон. – B. 43-51.
7. Toshpulatov A.I. Jinoyat huquqi prinsiplarini qonunchilikda aks ettirishga
oid xalqaro tajriba // O‘zbekiston qonunchiligi tahlili. – Тoshkent, 2022/2. – B. 48-
53.
8. Toshpulatov A.I. Jinoyat kodeksida qonuniylik prinsipining namoyon
bo‘lishi // Huquq va burch. – Тoshkent,. 2023/1. – B. 44-47.
9. Toshpulatov A.I. Jinoyat-huquqiy prinsiplar tizimi // Huquq va burch. –
Тoshkent, 2023/4. – B. 10-15.
10. Toshpulatov A.I. Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipining
O‘zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksida aks etishi // Yurist Axborotnomasi.
– Тoshkent, 2023. – 1-son, 2-jild. – B. 84-90.
11. Toshpulatov A.I. Jinoyat-huquqiy prinsiplar tizimi: nazariy tahlil //
Miasto Przyszłości Kielce, –Warsaw. 2023. – B. 79-85.
12. Toshpulatov A.I. The principle of democratism in criminal law //
Eurasian journal of academic research. Innovative Academy Research Support
Center. 2023. – P. 118-124.
13. Toshpulatov A.I. Jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilishda Jinoyat
kodeksi prinsiplarning ahamiyati // Jamiyat va innovasiyalar – Общество и
инновации – Society and innovations. Special Issue. – Тoshkent, 01 (2023) / ISSN
2181-1415. – B. 216-225.
64
14. Toshpulatov A.I. The principle of responsibility for guilt in criminal law
// The American Journal of Political Science Law and Criminology (ISSN –2693-
0803) VOLUME 05 ISSUE 04 – P. 20-26.
15. Toshpulatov A.I. Jinoyat huquqi prinsiplari: qonunchilik va huquqni
qo‘llash amaliyotiga tatbiq etish masalalari // Kriminologiya va jinoiy odil sudlov.
Ilmiy-amaliy jurnal. – Тoshkent, 2023. – 1-son. – B. 30-45.
16. Toshpulatov A.I. Jinoyat huquqi vazifa va funksiyalarining jinoyat-
huquqiy prinsiplar shakllanishidagi o‘rni // Huquqiy tadqiqotlar jurnali. –
Тoshkent, – № 5. – 2023. – B. 66-76.
17. Toshpulatov A.I. Jinoyat uchun jazo belgilashda odillik prinsipining
ahamiyati // Jamiyat va innovasiyalar – Общество и инновации – Society and
innovations. Special Issue. –Т. 02 (2023) / ISSN 2181-1415. – B.155-165.
18. Toshpulatov A.I. Jinoyat qonunidа insonpаrvаrlik prinsipi //
Yurisprudensiya. Huquqiy ilmiy-amaliy jurnali. – Тoshkent, 2023/2. – B.112-121.
II bo‘lim (II часть; II part)
19. Toshpulatov A.I. Jinoyat qonunchiligini liberallashtirish sharoitida
jinoyatlarni dekriminalizasiya qilishning ahamiyati // Jinoyat va jinoyat-prosessual
qonunchilikni takomillashtirish masalalari: milliy va xorijiy tajriba. Xalqaro ilmiy-
amaliy konferensiya materiallari. – Тoshkent: TDYU nashriyoti. 2014. – B. 123-
127.
20. Toshpulatov A.I. Iqtisodiyot sohasidagi uyushgan jinoyatchilikka qarshi
kurash
masalalari
//
O‘zbekiston
Respublikasida
qonunchilikni
takomillashtirishning nazariy va amaliy masalalari. Respublika ilmiy-amaliy
konferensiya materiallari. – Тoshkent: O‘zMU. 2014. – B. 148-150.
21. Toshpulatov A.I. Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi erkaklar
va ayollarning jinoyat sodir qilganligi uchun teng javobgarlikni nazarda tutadimi?
// “Yangi O‘zbekiston oiladagi zo‘ravonlikka qarshi: holat, muammo va
yechimlar” mavzusidagi xalqaro anjuman materiallari to‘plami. “Mahalla va oila
nashriyoti”. – Тoshkent, 2022.
– B. 133-137.
22. Toshpulatov A.I. Принцип гуманизма в уголовном законодательстве
Республики Узбекистан // «Актуальные проблемы уголовного права
Республики Казахстан и Республики Узбекистан: опыт, проблемы, решение».
Сборник докладов международной научно-практической конференции. –
Ташкент, TГЮУ. 2022. – С. 221-224.
23. Toshpulatov A.I. Qonuniylik jinoyat qonunining konstitusiyaviy prinsipi
sifatida // O‘zbekistonda zamonaviy konstitutsionalizmni shakllantirish: yutuqlar,
muammolar va istiqbol. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to‘plami.
– Тoshkent: TDYU, 2022. –B. 146-151.
24. Toshpulatov A.I. Jinoiy jazoning odilligi qonun ustuvorligini
ta’minlashning muhim sharti sifatida // “Inson qadrini ulug‘lovchi xalqparvar
davlat barpo etish” //Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to‘plami. –
Тoshkent: O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti, 2023. –B. 115-
119.
65
66
Avtoreferat TDYU “Yuridik fanlar axborotnomasi – Вестник юридических наук
– Review of Law Sciences” jurnali tahririyatida tahrirdan o‘tkazilib, o‘zbek, rus,
ingliz tillaridagi matnlar o‘zaro muvofiqlashtirildi.
Bosishga ruxsat etildi: 28.07.2023
Bichimi: 60x84 1/8 “Times New Roman”
garniturada raqamli bosma usulda bosildi.
Shartli bosma tabog‘i 3. Adadi: 100. Buyurtma: №94
100060, Toshkent, Ya.G‘ulomov ko‘chasi, 74.
Тел.: +998 90 9722279, www.tiraj.uz
“TOP IMAGE MEDIA”
bosmaxonasida chop etildi.
