O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT ShARQShUNOSLIK INSTITUTI
Qo‘lyozma huquqida
UDK : 809.51 – 0
BBK: 81.2 (5 KIT)
N – 80
NOSIROVA SAODAT ABDULLAEVNA
HOZIRGI ZAMON XITOY TILI DIPLOMATIK TERMINLARINING LEKSIK-
SEMANTIK VA STRUKTUR TAHLILI
10.02.22 – Osiyo, Afrika xalqlari, Amerika va Avstraliya
tub xalqlari tillari
Filologiya fanlari nomzodi
ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya
A V T O R E F E R A T I
Toshkent – 2008
Ish Toshkent davlat sharqshunoslik institutining xitoy filologiyasi kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar:
filologiya fanlari nomzodi, dotsent
KARIMOV Akramdjan Abilevich
Rasmiy opponentlar:
filologiya fanlari doktori, professor
DADABAEV Hamidulla Aripovich
filologiya fanlari nomzodi
ALIMOVA Xolida Zikrillaevna
Etakchi tashkilot:
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
universiteti
Himoya Toshkent davlat sharqshunoslik instituti huzuridagi fan doktori ilmiy darajasini olish
uchun dissertatsiyalarni himoya qilishga mo‘ljallangan D 067.70.02 raqamli kengashning
yil «___» __________ soat_____ da o‘tadigan majlisida bo‘ladi. Manzil: 100047, Toshkent
shahri, Shahrisabz ko‘chasi, 25- uy.
Dissertatsiya bilan Toshkent davlat sharqshunoslik institutining asosiy kutubxonasida tanishish
mumkin.
Avtoreferat yil «____» ____________ da tarqatildi.
Mavzuning dolzarbligi.
“O‘zbekiston Xitoy timsolida mamlakatimiz mustaqilligining birinchi
kunlaridan bizni qo‘llab-quvvatlab kelayotgan ishonchli, buyuk qo‘shni va hamkorni ko‘radi”
XXR iqtisodiy va harbiy salohiyatining rivojlanishi va tinchliksevarlikka asoslangan tashqi
siyosati uning xalqaro aloqalardagi obro‘-e’tiborining kuchayib borishida muhim omil
bo‘lmoqda. Mamlakatlarimiz o‘rtasida 2006 yili do‘stlik, hamkorlik va sheriklik munosabatlari
to‘g‘risidagi davlatlararo Shartnomaning imzolangani ikki tomonlama aloqalar tarixida muhim
voqea bo‘ldi. Ushbu Shartnoma hamkorlikni uzoq muddatli asosda rivojlantirish uchun
mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi va 16 yil mobaynida imzolangan 200dan ziyod
o‘zbek-xitoy shartnomalarini izchillik bilan amalga oshirish imkoniyatlarini yanada kengaytiradi.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, xitoy tili diplomatiya sohasidagi maxsus leksikani tilshunoslik
nuqtai nazaridan chuqur ilmiy va nazariy tahlil etish ehtiyoji tug‘ilmoqda. Qolaversa, xitoy
tilidagi diplomatik leksika va ularning morfologik xususiyatlari monografik planda tadqiq
etilmagan. Mazkur dissertatsiya hozirgi zamon xitoy tilidagi diplomatik terminlarning leksik-
semantik va struktur xususiyatlarini, diplomatiya sohasida so‘nggi 16 yil ichida keng
qo‘llanilayotgan leksik qatlamni o‘rganishga, uning diaxronik va sinxronik tomonlarini tahlil
qilishga bag‘ishlangan. Mavzuning dolzarbligi, shuningdek, diplomatiya sohasiga oid hujjatlar
va muzokaralar ahamiyatining o‘sib borishi bilan ham bog‘liq.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi
. Xitoy tili diplomatik terminlarining leksik-semantik va
struktur tahliliga bag‘ishlangan lingvistik ishlar deyarli yo‘q. Mavjud ishlarda diplomatik
hujjatlar tarixiy va stilistik uslub jihatidan qisman o‘rganilgan. Masalan, Xuan Dingchining
外交文
汇文书教程
Waijiao wenhui wenshu jiaocheng “A Bilingual Study of Diplomatic
Documents” / Series of Huang Jinqi’s Monografs on Diplomacy (Book I, Book II. World Affairs
Press, Beijing 2004) monografiyasida hozirgi zamon xitoy tili diplomatik hujjatlari funksional-
stilistik tahlil etilib, hujjatlarni boshqa chet tillarga tarjima qilishda uchraydigan
qiyinchiliklarning yechimi, tarjima amaliyotini yengillashtirish usullari ko‘rsatib berilgan. Aynan
shu muallifning
什么是外交
Shenme shi waijiao “What is Diplomacy” - A Bilingual Course /
Series of Huang Jinqi’s Monografs on Diplomacy (World Affairs Press, Beijing 2004) ilmiy
ishida esa xitoy tilidagi hujjatlarda keng qo‘llaniladigan ayrim terminlarning kelib chiqishi,
tarixiy evolyusiyasi, umumdiplomatiyaning shakllanish bosqichlari o‘rganilgan. Shuningdek,
Fan Sinmingning
外事使用文
书大全
Waishishiyong wenshu daquan (Pekin, 1994)
monografiyasida xitoy tilida yozilgan diplomatik hujjatlarning diaxronik tahlili o‘tkazilib,
ularning stilistik xususiyatlariga alohida urg‘u berilgan. Ko‘rsatilgan manbalarda diplomatik
hujjatlarning faqat tarixiy kelib chiqishi, diplomatik hujjatlarning tuzilish xususiyatlari tadqiq
etilgan. Vaholanki, diplomatik terminlarning qo‘llanilish ko‘lami hujjatlar semantik maydoni
bilan chegaralanib qolmasligi barchaga ma’lum. Diplomatik terminlarning nafaqat hujjatlar
bilan, balki diplomatik faoliyat, diplomatik personal, xalqaro konferensiyalar bilan bog‘liq
xususiyatlari va boshqa leksik-semantik jihatlarini o‘rganish masalasi birinchi marta mazkur
tadqiqot ishida amalga oshirilmoqda.
Tilshunoslik fanida diplomatik terminlar masalasiga, diplomatiya sohasi leksikasining
shakllanishi va xususiyatlariga bag‘ishlangan ishlar ko‘p. Masalan, D.S.Kulmamatovning
“Sredneaziatskie diplomaticheskie dokumenti i ix russkie perevodi v XVII v. (Gramoti,
chelobitnie)” ( M., 1994) kitobida diplomatiya sohasi diplomatik hujjatlar prizmasi orqali tadqiq
qilinib, XVII asrda faoliyatda bo‘lgan diplomatik hujjatlarning morfologik xususiyatlari hamda
ularning ruscha tarjimalari qiyosan o‘rganilgan; X.Dadabaevning “Obщestvenno-politicheskaya
i sotsialno-ekonomicheskaya terminologiya v tyurkoyazichnix pismennix pamyatnikax XI–XIV
vv.” ( T., 1991) ilmiy ishida XI–XIV asrlarda qo‘llanilgan diplomatiya leksikasi uch guruhga: 1)
diplomatik shaxslarni ifodalovchi terminlar; 2) diplomatik aloqalarni ifodalovchi terminlar va 3)
diplomatik hujjatlardagi terminlarga ajratilib tahlil etilgan va ularning hosil bo‘lishida
o‘zlashtirish usulining samaradorligi misollar yordamida yoritilgan; A.A.Abdullayevaning
“Leksika sferi mejdunarodnix otnosheniy (na materiale russkogo i uzbekskogo yazikov)” ( T.,
2003) nomzodlik dissertatsiyasida rus va o‘zbek tillaridagi xalqaro munosabatlar, shu jumladan,
diplomatiya va xalqaro aloqalar sohasi terminlarining morfologik hamda leksik-semantik
xususiyatlari qiyosiy metod asosida tadqiq etilgan. Abduxoliq Abdurasul o‘g‘lining “Qadimgi
Farg‘ona tarixidan” ( T., 2002) kitobi xitoy manbalari asosida Farg‘ona haqida ilk ma’lumotlar
to‘plami sifatida yozilgan asar bo‘lib, unda Turkiston va Xitoy o‘rtasidagi diplomatik, savdo-
sotiq munosabatlarining tarixiy tomonlari ochib berilgan; I.T.Zografning “Mongolsko-kitayskaya
interferensiya (yazik mongolskoy kanselyarii v Kitae)” ( M., 2004) asarida mo‘g‘ul tilining xitoy
tili diplomatik va kanselyariya terminologiyasining shakllanishidagi o‘rni va ahamiyati
yoritilgan; Ye.M.Isserlinning “Leksika i frazeologiya sovremennix diplomaticheskix
dokumentov”( M., 1966) kitobida rus tilidagi diplomatik hujjatlarda keng qo‘llaniladigan
frazeologik birliklarning leksik-semantik, stilistik xususiyatlari, frazeologizmlarni tarjima
qilishda uchraydigan muammoli tomonlar tilshunoslik nuqtai nazaridan tahlil etilgan;
F.F.Molochkovning “Diplomaticheskiy protokol i diplomaticheskaya praktika” ( M., 1979)
kitobida diplomatiya sohasining umumiy jihatlari, diplomatik protokol, diplomatik etiket va
diplomatlarning faoliyatiga doir tushunchalar tahlil etilgan va diplomatlar uchun qo‘llanma
hisoblanadi; Ye.N. Mouratovning “Diplomatic Documents and Diplomatic Correspondence in
English” ( M., 2001) asarida ingliz tilidagi diplomatik hujjatlar va diplomatik
korrespondensiyaning stilistik xususiyatlari o‘rganilgan va leksik-uslubiy jihatdan tahlil etilgan;
X.S.Muxitdinova, A.A.Abdullayevalarning “Rasmiy uslubning diplomatik yozishmalar turi” (
T., 1997) asari rus va o‘zbek tillaridagi diplomatik hujjatlar turlarining leksik-semantik,
funksional-uslubiy tahliliga bag‘ishlangan; Q.Sh.Omonovning “XIV-XV asrlarda uyg‘ur xatida
bitilgan imtiyoz huquqini beruvchi davlat hujjatlarining lisoniy-uslubiy tadqiqi” ( T., 1997) ilmiy
ishida uyg‘ur tilida bitilgan yorliqlar va davlat hujjatlarining lisoniy–uslubiy tahlili o‘tkazilgan;
Sh.Teylorning “Delovaya perepiska i obrazsi dokumentov” ( M., 2004) asarlarida rus va ingliz
tillaridagi oddiy va maxsus diplomatik, tashqi aloqa hujjatlarining stilistik jihatlari, leksik-
uslubiy tomonlari yoritilib berilgan; J.Sh.Safarovning “Struktura diplomaticheskogo diskursa i
yego leksiko- frazeologicheskiy sostav (na materiale angliyskogo yazika)” (Samarkand, 2000)
nomzodlik dissertatsiyasida diplomatiya sohasida keng qo‘llaniladigan frazeologik
birikmalarning leksik-semantik xususiyatlari va ularning kognisiyasi tahlil etilgan. Keltirilgan
ilmiy ishlarning aksariyat qismida diplomatik leksikaning diaxronik tahlili o‘tkazilgan. Lekin
aynan hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminologiyasining o‘zi tilshunoslik nuqtai nazaridan
tadqiqot ob’ekti bo‘lmagan.
Dissertatsiyaning ilmiy
-
tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi.
Tadqiqot
Toshkent davlat
sharqshunoslik instituti ilmiy-tadqiqot ishlari rejasi asosida bajarilgan. Dissertatsiya mavzui
mazkur institutning Ilmiy kengashi tomonidan tasdiqlangan (2004 yil 27 may, 9- sonli
bayonnoma).
Tadqiqotning maqsadi.
Ilmiy ishdan ko‘zlangan asosiy maqsad hozirgi zamon xitoy tili
diplomatiya terminologik sistemasini maxsus mustaqil terminologik tizim sifatida o‘rganish va
lingvistik nuqtai nazardan tahlil etishdir. Mazkur maqsad o‘z ichiga hozirgi zamon xitoy tili
diplomatik terminlarini diaxronik va sinxronik tahlil etish,
diplomatik terminlarning yasalish va
leksik–semantik xususiyatlarini o‘rganish, diplomatik terminlar, so‘z birikmalari, hujjatlarning
ilmiy kompetensiyasini yoritish kabi quyi maqsadlarni qamrab olgan. Shuningdek, muallif o‘z
oldiga ilmiy tadqiqot natijalari asosida tavsiyanomalar ishlab chiqish, ushbu mavzuning istiqbolli
yo‘nalishlarini aniqlash vazifasini ham qo‘ygan.
Tadqiqotning vazifalari
. Ilmiy ishda quyidagi asosiy vazifalar amalga oshirildi:
1) hozirgi zamon xitoy tilida diplomatiya sohasiga oid ayrim terminlarning shakllanishi tahlil
etildi;
2) hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining leksik– semantik va struktur tahlili
o‘tkazildi;
3) ularning ichki hamda tashqi manbalar hisobidan hosil bo‘lish usullari o‘rganildi;
4) diplomatik terminlarning paradigmatik va sintagmatik jihatlari, mahsuldorlik xususiyatlari
aniqlandi;
5) diplomatik hujjatlarda qo‘llaniladigan semantik konstruksiyalar, protokol formulalari,
neologizmlar va turg‘un birikmalarining tahlili amalga oshirildi;
6) kognitiv usul yordamida ba’zi bir yangi diplomatik terminlarning mohiyati, qo‘llanilish
xususiyatlari yoritildi;
7) “maxsus til” tushunchasining mohiyati va chegaralarini aniqlash bilan “xitoy tilidagi
diplomatik terminologiya” tushunchasining mazmun mohiyati ochib berildi;
8) ilmiy tadqiqot asosida ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti.
Ishning ob’ekti sifatida hozirgi zamon xitoy tili diplomatik
terminologiyasi tanlab olindi. Diplomatik terminlarning leksik-semantik va struktur xususiyatlari
o‘rganildi.
Tadqiqot manbalari
. Tadqiqotga manba sifatida Xuan Dingchining “A Bilingual Study of
Diplomatic Documents” (“Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik hujjatlari”) (Pekin, 2004) va
“What is Diplomacy” (“Diplomatiya asoslari”) (Pekin, 2004) kitoblari, Djon Vud va Djen
Serreslarning “Diplomatic Ceremonial and Protocol” (“Diplomatik seremonial va protokol”) (
Nyu York, 1999) kitobi, Fan Sinmingning “
外事使用文
书大全
” (“Xitoy diplomatik hujjatlari”)
( Pekin, 1994), Chinese–English Vocabulary of Foreign Affairs (Xitoycha-inglizcha diplomatik
terminlar lug‘ati) (Pekin, 1998), hamda S.A.Xashimova va A.A.Karimovlarning
“
汉乌俄外交词典
han wu e waijiao cidian” (Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha diplomatik terminlar
lug‘ati) (XXR, 2004) kitoblari olindi. Original manba sifatida O‘zbekiston
Respublikasining Tashqi ishlar vazirligi, Xitoyning O‘zbekistondagi elchixonasi, Shanxay
hamkorlik tashkilotining Pekindagi Kotibiyati tomonidan taqdim etilgan rasmiy hujjatlardan ham
keng foydalanildi.
Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari
. Tadqiqotni amalga oshirishda mashhur
tilshunoslar L.Blumfild, G.X.Bakiyev, L.V.Varxapovich, V.G.Gak, A.G‘.G‘ulomov,
X.A.Dadabaev, A.A.Dragunov, T.L.Kandelaki, I.M.Kobozeva, V.I.Koduxov, V.A.Kurdyumov,
D.S.Lotte, Dj. Layonz, Dj.L.Pakard, A.A.Reformatskiy, Ren Syuelyang, A.V.Superanskaya,
O.P.Frolova, A.A.Xamatova, N.Xomski, A.Hojiev, Xuan Dingchi, Sh.Shoabdurahmonov,
A.M.Qosimov, shuningdek, sharqshunoslardan K.Xafizova, A.Xodjaev, O.N.Shomatov,
T.Xolmirzaev, A.A.Karimovlarning asarlariga suyandik.
Tadqiqot metodlari
. To‘plangan materiallar hozirgi zamon tilshunoslik fanida keng
qo‘llanilayotgan qiyosiy-tarixiy, matematik-logik, struktural, paradigmatik va sintagmatik,
diaxronik va sinxronik, tavsifiy, tahliliy, kognitiv, komponent hamda statistik va interpretatsiya
metodlari yordamida tahlil etildi. Ishda sistematika va umumiy konseptual yondoshuvlar ham
katta o‘rin egalladi. Ba’zi holatlarda mavzuning interaktiv xususiyatlaridan kelib chiqib,
siyosatshunoslikka oid umumiy metodlardan foydalanildi.
Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar quyidagilardan iborat:
1. Hozirgi kunda qo‘llanilayotgan
外交
waijiao
diplomatiya
termini Qadimgi Xitoyda ham
外事
waishi
ko‘rinishidagi ekvivalentiga ega bo‘lgan.
2. Diplomatik terminlarning leksik–semantik xususiyatlari turlicha. Diplomatik terminlar
leksikasi o‘z ichiga xalqaro diplomatik terminlar, diplomatik hujjatlar bilan bog‘liq adabiy til
so‘zlari, kitobiy so‘zlar, abbreviaturalar va qolipli birikmalarni oladi.
3. Xitoy tilidagi diplomatik terminlarning statistik tahlili murakkab terminlarning sermahsul
ekanligini ko‘rsatdi.
4. Diplomatik terminlarning hosil bo‘lishida kompozisiya usuli mahsuldor. Bu usulning atributiv,
fe’l–ob’ektli va kopulyativ modellari ichida aksariyat diplomatik terminlar atributiv model
yordamida yasalgan.
5. O‘zlashtirishning semantik kalka usuli asosan diplomatik xodimlar, diplomatik faoliyat,
diplomatik hujjatlar ma’nosini ifodalovchi terminlarda samarali qo‘llanadi. O‘zlashtirishning
fonetik usuli esa to‘liq bo‘lmagan shakldagi fonetik o‘zlashmalar ko‘rinishida atoqli otlar va
xalqaro tashkilotlar nomlanishlarida ko‘p uchraydi.
6. Diplomatik terminlarning asosiy qismi abbreviatsiya usulining oddiy, ya’ni
简称
jiancheng
modeli yordamida hosil bo‘lgan.
7. Affiksatsiya usuli orqali diplomatik terminlar yasalishida asosan yarimsuffikslarning soni
ko‘p.
8. Diplomatik hujjatlarda keng qo‘llaniladigan semantik konstruksiyalarning to‘g‘ri yoki
noto‘g‘ri tarjima qilinishi xitoy tilida bitilgan hujjatlarning umumiy ma’nosiga katta ta’sir qiladi.
9. Diplomatik hujjatlarda qo‘llaniluvchi asosiy protokol formulalari uch guruhga bo‘linadi: 1)
murojaat so‘zlari; 2) hurmat ma’nosidagi so‘zlar; 3) mulozamat so‘zlari.
10. Klishelarning asosiy qismi rasmiy hujjatlarning ikki tomonlama bitimlar turi kirish qismida
ko‘proq qo‘llanadi.
Ishning ilmiy yangiligi
.
-Birinchi marta xitoy tili diplomatik terminlarining leksik-semantik va struktur tahlili amalga
oshirildi. Xitoy tilidagi “diplomatiya” terminining ma’nosi etimologik jihatdan o‘rganildi.
-Diplomatik terminlarning paradigmatik va sintagmatik jihatdan leksik-semantik turlari va hosil
bo‘lish usullari tahliliy, statistik, kognitiv metodlar
asosida tadqiq etildi.
-Diplomatik hujjatlarning leksik–semantik xususiyatlari o‘rganildi, keng qo‘llaniluvchi semantik
konstruksiyalar, protokol formulalari, neologizmlar va turg‘un birikmalarning ahamiyati va o‘rni
tahlil qilindi.
- Abbreviatsiya usulining mavjud
合成
hecheng
“sintetik” turi modellarining tahlili natijasida
kognitiv metod asosida sonlar bilan bog‘liq yangi model belgilandi.
-Maxsus til umumiy tilning quyi sistemasi ekanligi xitoy tili diplomatiya terminologiyasi asosida
isbotlandi. Bu sistemada ham umumiy tilda bo‘lganidek ierarxik tarzda tashkil qilingan tuzilma
faoliyat ko‘rsatishi, uning elementlari o‘zaro paradigmatik va sintagmatik munosabatda bo‘lishi
aniqlandi.
Ilmiy ishning amaliy natijasi o‘laroq “
汉乌俄外交词典
han wu e waijiao cidian” “Xitoycha–
o‘zbekcha–ruscha diplomatik terminlar lug‘ati” (XXR, 2004) O‘zbekistonda va Xitoyda nashr
etildi. Lug‘at xitoy ilmiy jamoatchiligi tomonidan ijobiy qarshi olindi. Pekindagi Xitoy Millatlar
Universitetining “
科学研究
动念
Kexue yanjiu dongnian” (XXR, 2005 yil, № 1. B.77) va
Gonkongda nashr etiluvchi “Chinese language review” (Gonkong, 2006 yil, aprel, № 83. B.71–
73) ilmiy jurnallarida mazkur kitob haqida ilmiy taqrizlar chop etildi hamda ilmiy yangilik
sifatida e’tirof qilindi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati
. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati
shundan iboratki, muallif hozirgi zamon xitoy tilining diplomatiya sohasidagi maxsus leksikasini
birinchi marta monografik planda o‘rgandi. Xitoy tili diplomatik terminlarining leksik-semantik
va struktur xususiyatlari tahliliy va tavsifiy usulda, tarixiy–xronologik, kognitiv va statistik
metodlar asosida yoritildi. Muallif so‘z yasalishiga oid umumnazariy tadqiqotlarga tayangan
holda, hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining yasalishini chuqur va har taraflama
tahlil etishga harakat qildi.
Dissertatsiya materiallari umumiy diplomatiya sohasida, xususan O‘zbekiston Respublikasining
Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar va investisiyalar vazirligi, Savdo va sanoat
Palatasi, O‘zbekiston Respublikasining XXRdagi elchixona va boshqa vakolatxonalari,
O‘zbekiston Respublikasi va XXRda joylashgan Shanxay hamkorlik tashkiloti idoralarinining
faoliyatida, sharqshunos filologlar uchun xitoy tili leksikologiyasi va leksikasiga oid maxsus
kurslar tayyorlashda, o‘zbek, rus va xitoy tillarini o‘rgatish jarayonlarida, darslik, qo‘llanma
hamda lug‘atlar tuzishda, diplomatik hujjatlar majmuasini ishlab chiqishda yordam beradi.
Natijalarning joriy qilinishi.
Tadqiqot natijalaridan ToshDShI xitoy filologiyasi bo‘limining
bakalavriat bosqichidagi talabalari uchun mo‘ljallangan «Xitoy tili diplomatik terminologiyasi»
bo‘yicha maxsus kurs tayyorlashda foydalanildi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasi va XXR o‘rtasida rasmiy diplomatik
aloqalar o‘rnatilganligiga qariyb 16 yil to‘lgan bo‘lsa-da, xitoy – o‘zbek diplomatiyasi
sohasidagi terminlar lug‘ati mavjud emas edi. 2003 yilda ushbu ilmiy ish muallifi va dots.A.A
Karimov tomonidan tuzilgan “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha diplomatik terminlar lug‘ati” (328 b.)
birinchi marta Toshkentda va 2004 yilda XXRda nashr etilib, Xitoyning barcha yirik davlat
kutubxonalariga tarqatildi
. Lug‘at yirik xitoy tilshunoslari tomonidan ijobiy qabul qilindi
Ishning sinovdan o‘tishi.
Mazkur dissertatsiya ishi bo‘yicha xitoyshunoslik masalalariga
bag‘ishlangan milliy va xalqaro ilmiy anjumanlarda, jumladan, O‘zbekiston davlat jahon tillari
universiteti “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari darajasidagi “Chet tili o‘qitishning
dolzarb muammolari” ilmiy–amaliy anjumanida (2005 yil, 25-26 oktabr), Toshkent davlat
sharqshunoslik instituti professor–o‘qituvchilarining “Xitoyshunoslikning dolzarb muammolari”
(2005 yil,
yanvar), “Sharq filologiyasining tugun va yechimlari” (2005 yil, fevral), “Xitoy va
Janubiy–Sharqiy Osiyo: filologiya, siyosat va falsafa masalalari” (2006 yil, 1–2 fevral),
“Xitoyshunoslikning dolzarb muammolari: filologiya, siyosat, iqtisodiyot va falsafa” (2006 yil, 4
dekabr, 2007 yil, 5 sentabr) mavzulardagi ilmiy-amaliy anjumanlarida hamda mazkur
institutning turk filologiyasi kafedrasi tomonidan o‘tkaziladigan an’anaviy filologiya masalalari
shahar seminarida (2007 yil, 1 iyun) ma’ruzalar qilingan.
Dissertant O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi “Iste’dod” jamg‘armasining 2005–
2006 yillar grant sovrindori sifatida 2006 yil 12-15 mayda Shanxayda (XXR) o‘tkazilgan “The
International Conference on Translation and Interdisciplinary Studies” Tarjimashunoslik
masalalariga bag‘ishlangan V xalqaro ilmiy konferensiyasi, 2006 yil 25-29 mayda Pekinda
(XXR) o‘tkazilgan Tarjimashunoslik masalalariga bag‘ishlangan
中国第五届
诗歌翻译年会
xalqaro ilmiy konferensiyasida ma’ruzalar qilgan hamda konferensiya ilmiy jurnallarida xitoy va
ingliz tillarida ushbu mavzu bo‘yicha maqolalari chop etilgan.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan
o‘tkazilgan “Aspirant, doktorant va tadqiqotchilarning respublika ilmiy–amaliy anjumani”da
(2007 yil, 15-17 mart) dissertantning ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari yuqori baholanib,
“Pedagogika, psixologiya, ta’lim va tarbiya” yo‘nalishi bo‘yicha tanlov g‘olibi sifatida III
darajali diplom hamda maxsus mukofot bilan taqdirlangan.
Dissertatsiya ishi ToshDShIning Uzoq Sharq va Janubiy Osiyo tillari fakulteti xitoy filologiyasi
va turk filologiyasi kafedralarining kengaytirilgan majlisida (2006 yil, 15 mart), mazkur institut
huzuridagi 10.02.22 – Osiyo, Afrika xalqlari, Amerika va Avstraliya tub xalqlari tillari ixtisosligi
bo‘yicha ilmiy seminar (2007 yil, 14 may) hamda O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
ilmiy seminar yig‘ilishlarida (2007 yil, 20 iyun), shuningdek, Pekindagi Xitoy Millatlar
Universitetining xitoy filologiyasi kafedrasi yig‘ilishida (2006 yil, 24 may) muhokama qilingan
va himoyaga tavsiya etilgan.
Natijalarning e’lon qilinganligi.
Olib borilgan ilmiy tadqiqot bo‘yicha 10 ta maqola va ilmiy
anjumanlarda 3 ta ma’ruzalar tezisi e’lon qilingan. Bundan tashqari, 2004 yil XXRda
“
汉乌俄外交词典
han wu e waijiao cidian” (“Xitoycha–o‘zbekcha–ruscha diplomatik terminlar
lug‘ati”) (328 bet) Xeylongdzyang nashriyoti tomonidan katta tirajda nashr etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi
. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan iborat. Har bir bob o‘z mazmuni va mohiyatidan kelib
chiqqan holda ichki qismlarga bo‘lingan.
Tadqiqotning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, muammoning o‘rganilganlik darajasi,
dissertatsiyaning maqsad va vazifalari, metodologik asosi, ilmiy va amaliy ahamiyati, manbalari,
tuzilishi xususida ma’lumot beriladi.
Birinchi bob – “Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining kelib chiqishi va leksik-
semantik tahlili”da xitoy tilidagi
外交
waijiao diplomatiya
terminining kelib chiqishi va hozirgi
zamon xitoy tilidagi diplomatik terminlarning leksik-semantik tahlili amalga oshirilgan.
“Hozirgi zamon xitoy tilida diplomatik terminlarning struktur tahlili va ularning ichki hamda
tashqi manbalar hisobidan hosil bo‘lishi”ga bag‘ishlangan ikkinchi bobda diplomatik
terminlarning struktur jihatlari hamda hosil bo‘lish usullari tahlil etilgan.
“Hozirgi zamon xitoy tilidagi diplomatik terminlarning hujjatlardagi leksik-semantik
xususiyatlari” deb nomlangan uchinchi bobda diplomatik hujjatlarda keng qo‘llaniladigan
semantik konstruksiyalar, protokol formulalari, diplomatik terminlar o‘rnida qo‘llaniluvchi
neologizmlar va turg‘un birikmalarning leksik-semantik xususiyatlari o‘rganilgan.
Xulosada tadqiq etilgan materiallar tahlilidan kelib chiqadigan asosiy natijalar, nazariy va amaliy
umumlashmalar bayon etiladi.
Dissertatsiyaning umumiy hajmi – 169 sahifa. Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar soni – 219
ta. Tadqiqotning “Ilova” qismida hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining leksik-
semantik, struktur, yasalish usullari jadvallari, xitoy tilidagi diplomatik hujjatning namunasi,
hozirgi zamon xitoy tili diplomatik hujjatlarida keng qo‘llaniluvchi turg‘un birikmalar
keltirilgan.
DICSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI
Birinchi bob
“Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining kelib chiqishi va leksik-
semantik tahlili”ga bag‘ishlangan bo‘lib, u ikki bo‘limdan iborat.
1.1. bo‘limda “Xitoy diplomatiyasi va xitoy tilidagi
外交
waijiao diplomatiya
terminining kelib
chiqishi” masalasi yoritilgan. Diplomatiya Xitoyda qadimdan mavjud bo‘lib, ushbu sohaga oid
terminlar hozirgi kunda ham o‘z tarixiy ma’nolarini saqlagan holda qo‘llanilib kelmoqda. Xitoy
diplomatiyasi nafaqat zamonaviy fenomen, balki Xitoy antik davriga oid tushunchadir.
Xitoy ilk diplomatik faoliyati G‘arbiy Jou (er.av.ilk 771y.-er.av.II asr) sulolasi davridan
boshlangan. U paytda Qadimiy Xitoy hukumatining ilk diplomatik tashrifi Birma va Hindistonga
amalga oshirilgan
. Min sulolasi davriga kelib (1368-1644) Xitoy ulkan davlatga aylandi.
O‘sha vaqtda Min sulolasining vakili ilk bor Samarqandga diplomatik missiya bilan tashrif
buyurgan
. Xitoy arxivlarida Amir Temur va Temuriylarning Min sulolasi imperatorlari bilan
diplomatik yozishmalari saqlanadi. Bulardan Xun Lu imperatorining Amir Temur nomiga
yo‘llagan bir necha maktublari nusxasi hozirgi kunda Amir Temur muzeyida saqlanmoqda. Bu
maktublarni atoqli xitoy tilshunos olimi Yasin Ashuriy eski xitoy tilidan o‘zbek tiliga tarjima
qilgan.
Diplomatiya
, xitoy tilidagi ekvivalenti -
外交
waijiao
ning asl ma’nosi hozirgi kunda
tushuniladigan
diplomatiya
terminining ma’nosidan ancha yiroq. Qadimgi Xitoy manbalariga
ko‘ra, xizmatkor o‘z hokimining ishonchini suiiste’mol qilmasligi uchun
waijiao
dan saqlanishi
lozim
. Bu o‘rinda keltirilgan
waijiao
so‘zida xizmatkorning boshqa bir hokim bilan maxfiy
aloqasi nazarda tutilmoqda.
外交
waijiao
so‘zining boshqa bir qadimiy ma’nosi “shaxsiy
ijtimoiy munosabat” demakdir. Sima Chien solnomasidagi “Deng Tongning tarjimai holi”
asarida yozilishicha: “Deng Tong
waijiao
ni yoqtirmas edi”
. Bu yerda
waijiao
so‘zi “xufyona
aloqalar” yoki “boshqa shaxslar bilan ijtimoiy munosabatlarda bo‘lish” degan ma’noni bildirgan
bo‘lishi mumkin. Xitoy tilidagi
waijiao
so‘zi
diplomatiya
terminining ekvivalenti sifatida
faqatgina yaqin vaqtlardan beri qo‘llana boshlangan. Tom ma’noda
waijiao
so‘zi “tashqi
aloqalar” yoki “xorijiy mamlakatlar bilan aloqada bo‘lish” demakdir. “Si Yuen” lug‘atida
berilgan ta’rifga ko‘ra,
waijiao
so‘zi bizning zamonamizda davlatlararo amalga oshiriladigan
munosabatlar va davlatlararo imzolanuvchi ahdnomalarni bildiradi”
Waijiao
so‘zining hozirgi zamonga kelib
diplomatiya
ma’nosida qo‘llana boshlanishi qadimgi
Xitoyda diplomatiya bo‘lmagan degani emas. Qadimgi Xitoyda diplomatiya, diplomatik aloqalar
mavjud bo‘lgan. “Birlashish – parchalanish – qayta birlashish” davridagi o‘zaro aloqalar,
Xitoyning tarixiga oid manbalarda keltirilgan turli millatlar o‘rtasidagi munosabatlar ham Xitoy
diplomatiyasi uzoq o‘tmishga ega ekanligidan dalolat beradi. Ushbu manbalarga tayangan holda
qadimgi Xitoyning bir necha mashhur diplomatlarini sanab o‘tish va diplomatiya sohasiga oid
taktikalar, diplomatik mahorat, diplomatik maqsadlar, prinsiplar, strategiya, diplomatik kanallar
hamda shakllarni umumlashtirish mumkin.
Qadimgi Xitoyda
diplomatiya
so‘zi
外交
waijiao
so‘zi bilan emas, balki
外事
waishi
, ya’ni
“tashqi ishlar” so‘zi bilan yuritilgan. Ushbu dalil dastlab Dzuo Juan solnomasida uchraydi
Unda yozilishicha, Jongxang Xuanzi shunday deydi: “
请复贾季，能外事
, ya’ni
“Dzyadziga lavozim berilishini tavsiya etaman, chunki u
外事
waishi
ga usta”. Shuningdek,
“Uch qirollik” romanida Sun Chuenning akasi Sun Se o‘limi oldidan ukasiga quyidagicha
vasiyat qiladi: “
内事不决
问张
昭，外事不决
问周瑜
”
, ya’ni “Agar
内事
neishi
dan ikkilansang,
Jang Jao bilan maslahatlashgin, agar
外事
waishi
ni o‘zing hal qila olmasang, Jou Yudan
maslahat ol”
内事
neishi
va
外事
waishi
qadimgi Xitoyda ichki va tashqi ishlarni bildirgan.
Demak, qadimgi Xitoyda
diplomatiya
so‘zi
外事
waishi
so‘zi bilan yuritilgan. Bu so‘z o‘z asl
ma’nosini saqlagan holda hozirgi kunda ham keng qo‘llanilmoqda. Xitoyda
diplomatiya
ba’zida
外
务
waiwu
so‘zi bilan ham atalgan. Masalan, Chin sulolasi (1644-1911) davri oxirida Tashqi
Ishlar bo‘limi tashkil etilgan va uni
外
务部
waiwubu
deb atashgan. Bu hozirgi
外交部
waijiaobu
(Tashqi Ishlar Vazirligi) so‘zining ekvivalenti bo‘lgan. Bundan tashqari, Xitoy diplomatiyasi
sohasida
外援
wai yuan
(xorijiy yordam) va
外
宾
waibin
(xorijiy mehmon) kabi ko‘plab
an’anaviy terminlar qo‘llaniladi. Dzuo Juan solnomasida keltirilishicha: “Sulh tuzing, yarashing
va
外援
wai yuan
qidiring”
. Tang sulolasi (618–907) davrida yashab ijod etgan Yuen
Jenning “
何
满子歌
” (“Xeman qo‘shig‘i”) asarida keltirilishicha: “Qadim zamonda hukmdorlar
外
宾
waibin
lar (xorijiy mehmonlar) sharafiga bazm uyushtirgan vaqtlarida
论鸣
Lunming kuyi 3
marta chalingan va nefrit toshidan yasalgan buyumlar namoyish etilgan”
. Lunming
“Qo‘shiqlar kitobi”dagi qo‘shiqning nomi bo‘lib, u oliy darajadagi mehmonlarni kutib olish
uchun kuylangan. Bu tarixiy dalil xitoyliklarning xorijiy mehmonlarga nisbatan naqadar e’tiborli
bo‘lganliklarini ko‘rsatadi.
1.2. bo‘lim “Hozirgi zamon xitoy tilida diplomatik terminlar va ularning leksik-semantik tahlili”
ikki banddan iborat.
1.2.1. bandda “Asosiy tushunchalar va tahlil usullari” ko‘rib chiqildi.
Ma’lumki, har qanday so‘z (leksema) o‘zining xususiyatiga ko‘ra umummuomaladagi so‘z yoki
termin bo‘lishi mumkin. Hozirgi zamon fanlari ko‘plab sohalarga bo‘linar ekan, ularda
ishlatiladigan leksemalarning o‘rni, mohiyatini belgilab olish muhim vazifalardan biri
hisoblanadi. Shu jihatdan termin va notermin so‘z yoki so‘z birikmalarini farqlash mezonlari
aniq belgilangan.
Termin so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘lib, u imkon qadar bir ma’nolikka intiladi. Biroq ma’lum bir
tushuncha ayrim vaqtda bir nechta termin bilan berilishi mumkin. Oddiy so‘z uchun tashqi shakl
muhim bo‘lsa, termin uchun birinchi o‘rinda uning mazmuni turadi. Shakl esa termin
yaratilishining boshlang‘ich paytida aniq bo‘lmasligi mumkin. Bu terminning umumiy
leksikadan farqini belgilab beradi. So‘z uchun uning jaranglashi, ya’ni tovushlar bilan
ifodalanishi, mazmuni va nomlanilayotgan narsa-buyum o‘rtasidagi bog‘liqlik bir butunlik
sifatida gavdalansa, terminda bunday butunlik kuzatilmaydi.
Demak, “termin - fan, texnika va boshqa sohaga oid narsa haqidagi tushunchani aniq
ifodalaydigan, ishlatilish doirasi shu sohalar bilan chegaralangan so‘z yoki so‘z birikmasi; atama.
Terminlar bir ma’noli bo‘lishi, ekspressivlik va emotsionallikka ega bo‘lmasligi kabi belgilari
bilan ham umumiste’moldagi so‘zlardan farqlanadi”
. Diplomatik terminlar
professionalizmlar qatlamiga oid tor doiradagi terminlardir. Diplomatik terminlarda sinonimiya
hodisasining qo‘llanilishi ularning oddiy terminlardan farqini belgilab beradi.
1.2.2. bandda “Diplomatik terminlarning leksik-semantik tahlili” o‘tkazildi. “Maxsus til”
tushunchasining hajmi va mazmun-mohiyatini ochib berish uchun mazkur tahlilni o‘tkazish
maqsadga muvofiq. Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining leksik-semantik tahlili
natijasida quyidagi leksik-semantik guruhlar ajratildi: 1) diplomatlar, diplomatik tuzilma; 2)
diplomatik imtiyoz va diplomatik daxlsizlik; 3) diplomatik vakolatxonalar ustidan nazorat
ishlari; 4) diplomatik faoliyat; 5) diplomatik hujjatlar; 6) xalqaro konferensiyalar; 7) BMT va
asosiy xalqaro tashkilotlar.
Bu guruhlar tarkibidagi diplomatik terminlarning joylashuviga, ketma-ketligiga ierarxik
munosabatlar ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
diplomatlar, diplomatik tuzilma
guruhiga kiruvchi
terminlarda: elchi – ishonchli vakil – maslahatchi – bosh konsul – birinchi kotib – ikkinchi kotib
– uchinchi kotib - attashe va h.
Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminologiyasi, bir tomondan, murakkab freymlar
tuzilmasidir, boshqa tarafdan esa, ushbu tuzilmani hosil qiluvchi freymlar, subfreymlar va slotlar
o‘zaro murakkab aloqalarda bo‘lib, til dunyosining fragmenti bo‘lmish diplomatik terminlar
sistemasining takomillashuvini ta’minlaydi.
Ikkinchi bob
“Hozirgi zamon xitoy tilida diplomatik terminlarning struktur tahlili va ularning
ichki hamda tashqi manbalar hisobidan hosil bo‘lish usullari” ikki bo‘limdan iborat.
2.1. bo‘limda “Hozirgi zamon xitoy tilidagi diplomatik terminlarning struktur tahlili” amalga
oshirildi.
2.1.1. bandda “Sodda diplomatik terminlar” ko‘rib chiqildi. Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik
terminlarining ma’lum bir qismi bir bo‘g‘inli so‘zlarga mansub. Bir bo‘g‘inli sodda terminlar
diplomatik
missiya, diplomatik xodimlar
hamda
diplomatik hujjatlar
leksik–semantik
guruhidagina uchradi.
Diplomatik missiya, diplomatik xodimlar
leksik guruhiga oid
司
si
，
厅
ting
，室
shi
“boshqarma, departament, bo‘lim”,
处
chu
“idora, ofis”;
diplomatik hujjatlar
leksik
guruhiga oid
条
tiao,
目
mu
“modda”,
章
zhang
“bob”,
函
han,
信
xin
“maktub, xat”,
款
kuan,
段
duan
“paragraf”,
节
jie
“kichik bo‘lim”,
书
shu
“hujjat” va
词
ci
“nutq” bir bo‘g‘inli sodda
terminlarning keng qo‘llanilishi aniqlandi. “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha diplomatik terminlar
lug‘ati”dagi 1600dan ziyod diplomatik termin va iboralar asosida olib borilgan tahlil natijalari
hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminologiyasida bir bo‘g‘inli sodda terminlarning soni
nihoyatda kamligi va asosan diplomatik hujjatlar semantik maydonida keng qo‘llanilishini
ko‘rsatdi.
Xitoy tilida bir bo‘g‘inlilar qatoriga yasama so‘zlar ham kiritiladi. Bular asosan so‘z yasovchi
suffikslar yordamida yasalgan so‘zlardir. Bunday terminlar faqat
diplomatik missiya, diplomatik
xodimlar
leksik guruhi tarkibida uchradi. Ular quyidagilar:
武官
wuguan
“harbiy attashe”,
专员
zhuanyuan
“attashe” va
记者
jizhe
“muxbir”. Bu terminlar
官
guan,
员
yuan
va
者
zhe
so‘z
yasovchi suffiks va yarimsuffiklarning so‘z o‘zagiga qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan bir
bo‘g‘inli yasama terminlardir.
2.1.2. bandda “Qo‘shma diplomatik terminlar” tahlil etildi. Ikki sodda yoki undan ortiq
so‘zlardan tuzilgan murakkab birlikni ifodalovchi so‘zlar qo‘shma so‘zlar deb ataladi
Masalan,
外交
waijiao
“diplomatiya” termini
外
wai
“tashqi” va
交
jiao
“aloqa” so‘zlarining
birikuvidan hosil bo‘lgan ikki bo‘g‘inli qo‘shma termindir. Qo‘shma diplomatik terminlar oddiy
va murakkab qo‘shma terminlarga ajratildi. Oddiy qo‘shma terminlarga ikki bo‘g‘inli va ikki
bo‘g‘inli yasama qo‘shma terminlar, murakkab qo‘shma terminlar qatoriga ko‘p bo‘g‘inli va
yasama ko‘p bo‘g‘inli qo‘shma terminlar kiritildi. Manbalar tahlilidan 1575 (=100%) diplomatik
termin ichida oddiy qo‘shma terminlar soni 292 (=19%)tani, murakkab qo‘shma terminlar esa
1283 (=81%)tani tashkil etishi aniqlandi.
2.2. bo‘limda “Hozirgi zamon xitoy tilidagi diplomatik terminlarning ichki hamda tashqi
manbalar hisobidan hosil bo‘lishi” o‘rganildi. So‘z yasash usuli mustaqil so‘z turkumlariga xos
bo‘lib, so‘z yasashning biror usuli bilan yangi so‘z hosil qilish so‘z turkumlarining barchasi
uchun birdek emas
2.2.1. Kompozisiya usuli
Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining hosil bo‘lishi va rivojlanish usullari borasida
olib borilgan tahliliy ish natijasida ularning aksariyat qismi so‘z yasalishining kompozisiya usuli
yordamida yasalganligi aniqlandi. Kompozisiya usuli asosida turli so‘z turkumlariga oid
terminlar hosil bo‘lishi kuzatildi:
大使
馆
da shi guan
“elchixona” (
大使
dashi
elchi +
馆
guan
qarorgoh);
仇
视
chou shi
“dushmanlik ko‘zi bilan qaramoq”, “dushmanlarcha muomalada
bo‘lmoq” (
仇
chou
dushmanlik +
视
shi
qaramoq);
姆斯林国家会
议
mu si lin guo jia hui yi
“musulmon davlatlarning uchrashuvi” (
姆斯林
mu si lin
musulmon +
国家
guo jia
davlat +
会
议
hui yi
uchrashuv);
外交
语言
waijiao yuyan
“diplomatiya tili”(diplomatiya + til) va h.
Tobe negiz yordamida hokim negiz xususiyatlarini ko‘rib chiqish terminlarning ko‘p qismi
atributiv model asosida hosil bo‘lganligini ko‘rsatdi. Komponentlar o‘rtasidagi atributiv
aloqalarni o‘rganish natijasida ikki, uch va to‘rt bo‘g‘inli diplomatik terminlarning modellari
aniqlandi. Ularning ko‘p qismi to‘rt bo‘g‘inli ekanligi ma’lum bo‘ldi.
Kompozisiya usulining kopulyativ modeli bo‘yicha tuzilgan terminlar komponentlarining
munosabati tenglashishga asoslangan. Teng bog‘lanish modeli asosida sinonimik negizlardan
hosil bo‘lgan fe’l so‘z turkumiga oid bir qator diplomatik terminlar ot turkumiga ham xos. Xitoy
tilshunos olimlarining ta’kidlashicha, ikki sinonimik negizdan tuzilgan so‘z komponentlaridan
biri hozirgi zamon xitoy tilida morfema sanaladi va ko‘p hollarda so‘z yasovchidir
. Qadimgi
xitoy tilida ushbu komponentlar bir bo‘g‘inli mustaqil so‘z vazifasini bajargan.
Kompozisiya usulining fe’l-ob’ektli modeli bo‘yicha tuzilgan diplomatik terminlar ham fe’l, ham
ot so‘z turkumiga oid. Ularning o‘ziga xos xususiyati – ajraluvchanlikka moyilligi, ya’ni turli
kontekstlarda birinchi va ikkinchi komponentlar orasiga natija, holni ifodalovchi qo‘shimcha
elementlar qo‘yilishi mumkin.
2.2.2. O‘zlashtirish usuli
Bu usul diplomatik terminlar hosil bo‘lishida mahsuldorlik jihatidan kompozisiya usulidan so‘ng
ikkinchi o‘rinda turadi. Bu yerda o‘zlashtirishning asosan semantik turi kengroq qo‘llanilishi
kuzatildi. O‘zga tildagi so‘z xitoy tiliga so‘zma-so‘z “tarjima” qilinishi ko‘plab diplomatik
terminlarda uchraydi:
专员
zhuanyuan
“attashe”,
国
务卿
guowuqing
“davlat kotibi”,
参
赞
canzan
“maslahatchi”,
顾问
guwen
“referent”,
领事
lingshi
“konsul” va h. O‘zlashtirishning bu
turi asosan
diplomatik faoliyat, diplomatik xodimlar
leksik guruhiga xos. O‘zlashtirishning
fonetik turi, xususan, to‘liq bo‘lmagan fonetik o‘zlashtirish turi
BMT va xalqaro tashkilotlar
leksik guruhi terminlarining yasalishida faol hisoblanadi. Masalan:
法
兰西共同体
falanxi
gongtongti
“Fransiya Ittifoqi” termini tarkibidagi
法
兰西
falanxi
“Fransiya” so‘zi,
阿拉伯国家
联盟
alabo guojia lianmeng
“Arab Davlatlari Ligasi” termini tarkibidagi
阿拉伯
alabo
“Arab” so‘zi to‘liq bo‘lmagan fonetik o‘zlashma bo‘lib, o‘zlashtirilish jarayonida manba
tildagi undosh unliga aylangan.
2.2.3. Abbreviatsiya usuli
Diplomatik muzokaralarda abbreviatsiya usuli yordamida hosil bo‘lgan terminlar ham keng
qo‘llaniladi. Bunga asosiy sabab vaqt tejamkorligiga intilish, deyish mumkin. Abbreviatsiya
usuli yordamida yasalgan diplomatik terminlarning ko‘pi
BMT va xalqaro tashkilotlar
leksik
guruhiga tegishli. Aynan shu guruh diplomatik terminlarning yasalishida kognitiv usulning
alohida ta’siri kuzatiladi. Abbreviatsiya usuli yordamida hosil bo‘lgan diplomatik terminlar
oddiy
简称
jiancheng
va sintetik
合称
hecheng
qisqartmalarning turli modellari bo‘yicha tahlil
qilindi. Oddiy qisqartirishning (
简称
jiancheng
) 5 turdagi modeli asosida tuzilgan
abbreviaturalar asosan terminlarning to‘liq formasi bilan mos keladi. Bunday diplomatik
terminlar soni sintetik qisqartirishning (
合称
hecheng
) uch turdagi modeli yordamida hosil
bo‘lgan terminlardan ko‘p.
Diplomatik terminlarning hosil bo‘lishida milliy ong, regional, kasbiy kabi tashqi omillar o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, regional faktor ta’sirida ko‘plab xalqaro tashkilotlar nomlarini
ifodalovchi terminlar yasaladi. Abbreviatsiya usuli yordamida hosil bo‘lgan terminlar eng past
ko‘rsatkichga ega bo‘ldi. Chunki diplomatik hujjatlarda abbreviaturalarning keng qo‘llanilishi
tarjima jarayonini qiyinlashtiradi.
2.2.4. Affiksatsiya usuli
Affiksal so‘z yasalishining suffiksatsiya, yarimsuffiksatsiya va prefiksatsiya usullari
diplomatik
personal
,
diplomatik faoliyat
leksik guruhlarida faol ishtirok etadi. Ba’zi yarimsuffikslar:
员
yuan
,
家
jia
,
者
zhe
,
官
guan
ayrim xitoy tilshunoslari tomonidan so‘z yasovchi morfema sifatida tahlil qilingan.
Xitoy tili diplomatik terminlari misolida mazkur yarimsuffikslar gapda bir-birining o‘rnida
qo‘llana olishi, u yoki bu kasb egasi ma’nosini ifodalashi ularga so‘z yasovchi morfema deb
qarash imkonini beradi.
化
hua
yarimsuffiksi asosan bir holatdagi narsa–voqeaning boshqa
holatga o‘tishi,
性
yarimsuffiksi esa abstrakt ma’nodagi terminlar hosil qilishda ko‘p
qo‘llanilishi kuzatildi.
化
hua
o‘zbek tilidagi harakat nomi formasini yasovchi “-(u)v” affiksiga
to‘g‘ri kelsa,
性
“xususiyat” ma’nosiga juda yaqin.
Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining yasalishida
第
di,
反
fan,
无
wu,
多
duo,
非
fei
prefikslari ishtirokida yasalgan diplomatik terminlar soni ortiq bo‘lsa-da, yarimsuffikslarning
mahsuldorlik ko‘rsatkichi ancha yuqori. Ushbu prefikslar ichida
反
fan-
“emas” va
无
wu-
“emas” prefiksi ma’no jihatidan yaqin prefikslar hisoblanadi.
Diplomatik hujjat matni asosida ishlab chiqilgan quyidagi tahlil natijalari diplomatik terminlar
hosil bo‘lishida so‘z yasash usullarining mahsuldorlik darajasini kuzatish imkonini beradi (jami
485 so‘z = 100 %, ya’ni 1716 ieroglif):
Kompozisiya
449 ta = 93 %
O‘zlashtirish
25 ta = 5 %
Abbreviatsiya
5 ta = 0,8 %
Affiksatsiya
6 ta = 1,2 %
Atributiv
model
Kopulyativ
model
Fe’l-
ob’ektli
model
Semantik
kalka
Fonetik
kalka
Oddiy
Sintetik Prefiks
Suffiks Yarim
cuffiks
231 ta
=51%
107 ta
=20%
111 ta
=22 %
15 ta
= 3 %
10 ta
=2 %
4 ta
=0,7%
1 ta
=0,1%
4ta
=0,8%
0
2ta
=0,4%
Uchinchi bob
“Hozirgi zamon xitoy tilidagi diplomatik terminlarning hujjatlardagi leksik–
semantik xususiyatlari” deb nomlanadi va uch bo‘limdan iborat.
3.1. bo‘limda “Diplomatik hujjatlarda qo‘llaniluvchi semantik konstruksiyalar” tahlil qilingan.
Semantik konstruksiyalarning aksariyat qismi semantik komponentlardan tashkil topgan.
Semantik komponentlar turli diplomatik hujjatlarda keng qo‘llaniladi va ko‘pincha bir semantik
element turli mavzudagi diplomatik hujjatlarda turlicha talqin etiladi.
“XXR va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida do‘stona hamkorlikni rivojlantirish masalalariga
bag‘ishlangan qo‘shma bayonot” matni asosida semantik komponentlarning mahsuldorligini
aniqlash maqsadida olib borilgan miqdoriy tahlil natijalariga ko‘ra 485 termin (=100 %; 1716
ieroglif) tarkibida ularning miqdori 43 ta (= 8 %) ni tashkil etdi.
应
ying
“…ga ko‘ra”,
于
yu
“...dan”,
就
jiu
“shu zahoti, tez”,
及
ji
“shuningdek, ...bilan birga”,
以
yi
“bilan birga”,
并
bing
“shuningdek”,
将
jiang
“kelajakda”,
与
yu
“bilan, hamda” semantik komponentlari ko‘p
ishlatilgani statistik jihatdan aniqlandi.
Tahlillar bir bo‘g‘inli semantik komponentlar qatorida qolipli birikma ko‘rinishidagi semantik
komponentlar ham nisbatan keng qo‘llanilishini ko‘rsatdi. Semantik komponentlar
sinonimiyasini “...da” ma’nosini ifoda etish uchun qo‘llanilgan
在。。。中
zai …zhong
va
在。。。上
zai …shang
misolida,
鉴于
jianyu
va
对此
duici
“...sababli, ...ga”
;
及
ji,
以
yi,
并
bing
“shuningdek, ...bilan birga” kabi semantik komponentlarda ko‘rish mumkin.
3.2. bo‘lim “Diplomatik hujjatlarda qo‘llaniluvchi asosiy protokol formulalarining leksik-
semantik xususiyatlari”ga bag‘ishlangan bo‘lib, bu yerda diplomatik hujjatlarda ko‘p
qo‘llaniladigan “protokol formulalari” tahlil etildi va natijada quyidagilar ma’lum bo‘ldi:
a) murojaat so‘zlari rasmiy hujjatning boshlanish, hurmat ma’nosidagi so‘zlar diplomatik
hujjatlarning ham bosh, ham o‘rta, mulozamat so‘zlari va iboralari rasmiy hujjatlarning yakuniy
qismida qo‘llaniladi. Murojaat so‘zlari shaxslarning gender, ijtimoiy va professional ahvoliga
qarab turlanishi kuzatiladi;
b) mulozamat so‘zlari, odatda, davlat rahbarlari, podshoh, Tashqi ishlar vaziri kabi shaxslarga,
murojaat so‘zlari oddiy kishilarga nisbatan ishlatiladi. Mulozamat so‘zlari va iboralaridan
foydalanilganda, ikki Tomonning jamiyatda tutgan o‘rni, o‘zaro aloqasi va siyosiy vaziyatni
nazarga olish lozim;
v) diplomatik hujjatlarning yakuniy qismida qo‘llaniluvchi mulozamat so‘zlari quyidagi turlarga
bo‘linadi: 1) rasmiy hujjatning boshlanish qismida yoziladigan salomlashuv so‘zlari; 2) rasmiy
hujjat yakunida imzodan oldin yoziladigan hurmat-ehtirom ma’nosidagi mulozamat so‘zlari.
3.3. bo‘limda “Diplomatik hujjatlarda diplomatik terminlar o‘rnida qo‘llaniluvchi neologizmlar
va turg‘un birikmalarning leksik-semantik xususiyatlari” tadqiq etildi. Hozirgi kunda xalqaro
diplomatik hamda xalqaro huquq terminologiyasi, diplomatik hujjatlar bilan bog‘liq adabiy til
leksik guruhlarida turg‘un birikmalar va neologizmlar bilan boyish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Diplomatik hujjatlar guruhi leksikasi diplomatik protokol va xalqaro an’analar bilan bog‘liq
bo‘lganligi sababli bu guruhdagi terminlar nisbatan barqarordir. Turg‘un birikmalar asosan
rasmiy hujjatlarning ikki tomonlama bitimlar turi kirish qismida ko‘proq qo‘llanadi.
XULOSA
Tahlillar quyidagi asosiy xulosalarni chiqarishga imkon berdi:
1. Tarixiy manbalar asosida Qadimgi Xitoyda
diplomatiya
terminining ma’nosini ifodalovchi
ikki termin
外事
waishi
va
内事
neishi
mavjudligi aniqlandi.
外事
waishi
tashqi aloqalar,
内事
neishi
ichki ishlar diplomatiyasi ma’nosida qo‘llanilganligi ma’lum bo‘ldi.
外交
waijiao
diplomatiya
termini Qadimgi Xitoyda “xufyona aloqalar”, “xizmatkorning sotqinligi”
ma’nolarida ishlatilganligi, bu termin ijobiy ma’nosida faqat yaqin vaqtlardan beri qo‘llana
boshlanganligi faktik materiallar asosida isbotlandi.
2. Diplomatik terminlarni leksik-semantik guruhlarga ajratish ularning o‘ziga xos xususiyatlarini
ochib berdi: a)
diplomatik xodimlar
turkumidagi terminlarda
外交人
waijiaoren
diplomat
termini
dominant hisoblanadi; b)
diplomatik guruhlar
ga oid terminlar o‘rtasida “ierarxik” munosabatlar
mavjud; v)
diplomatik hujjatlar
guruhida bir sinonimik qatorni tashkil etuvchi terminlar ko‘p
uchraydi. Sinonimiya hodisasining diplomatiya sohasida, ayniqsa, diplomatik hujjatlarning
nomlanishida keng qo‘llanilishi salbiy oqibatlarga olib kelishi amalda kuzatilgan. Shu bois
hujjatlar imzolanishidan oldin sinologlar tomonidan sinchkovlik bilan tahlil etilishi zarur.
3. Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminologiyasining leksik-semantik va struktur tahlili
natijalari kognitiv lingvistikada hosil bo‘lgan tushunchaning aniqligini yana bir bor tasdiqlaydi:
freym uch tomonlama namoyon bo‘ladi: a) ontologik nuqtai nazardan – freym konkret turdagi
ilmiy–amaliy harakatning, munosabatlarning tuzilishini ko‘rsatadi; b) gnoseologik nuqtai
nazardan – mazkur harakatning namoyandasi sifatida harakatning mazmun-mohiyatini ochib
berishga xizmat qiladi, ya’ni freym ilmiy–amaliy harakatni tushunish natijasi sifatida
gavdalanadi; v) kognitiv nuqtai nazardan – freym inson ongida shakllangan bilimlarning
formallashgan tuzilmasi sifatida gavdalanadi.
4. Diplomatik terminlarning struktur tahlili natijasida ularning 77% ini ikki bo‘g‘inli qo‘shma
terminlar, 17% ini ikki va undan ortiq bo‘g‘inli qo‘shma terminlar va 6% inigina bir bo‘g‘inli
sodda terminlar tashkil etishi ma’lum bo‘ldi.
5. Hozirgi zamon xitoy tilidagi diplomatik terminlarning hosil bo‘lishi nuqtai nazaridan tahlili
ularning aksariyat qismi kompozisiya usuli orqali hosil bo‘lganligini ko‘rsatdi:
a) atributiv model asosida tuzilgan diplomatik terminlar tarkibidagi hokim negizning 13 xil jihati
tobe negiz orqali tavsif etildi va natijada bu modelning hozirgi zamon xitoy tili diplomatik
terminlarining yasalishida faol ishtirok etishi ko‘rsatildi;
b) kopulyativ modeldagi sinonimik negizlardan hosil bo‘lgan fe’l turkumidagi diplomatik
terminlar, shuningdek, ot so‘z turkumi vazifasida ham qo‘llanilishi ma’lum bo‘ldi;
v) fe’l–ob’ektli model bo‘yicha tuzilgan diplomatik terminlarning asosiy qismi fe’l so‘z
turkumiga oidligi, ular tarkibidagi fe’lli negiz ot turkumidagi negiz ustidan nazorat qilishi
aniqlandi.
6. O‘zlashtirish usulining semantik kalka turi yangi diplomatik terminlar yasalishida faol ishtirok
etishi, fonetik kalka usuli orqali ko‘proq
BMT va xalqaro tashkilotlar
guruhidagi terminlar hosil
bo‘lishi aniqlandi. Chunki aynan shu guruhda atoqli nomlar ko‘p qo‘llanilib, ularni ifodalashda
fonetik kalka usuli qulay. Qolgan guruhlarda asosan semantik kalka usuli keng qo‘llaniladi.
Xitoy tilidagi bo‘g‘inlarning morfologik (semantik) ma’noga ega ekanligi bu tilga fonetik
o‘zlashmalarning kirib kelishiga to‘sqinlik qiladi.
7. Abbreviatsiya usuli yordamida hosil bo‘lgan terminlarning ko‘pi
BMT va xalqaro tashkilotlar
leksik guruhiga tegishli ekanligi aniqlandi. Aynan shu guruh diplomatik terminlarining
yasalishida kognitiv usulning alohida ta’siri kuzatildi. Abbreviaturalarni tushunish jamiyatni, til
ichidagi «tilni» tushunish va uni ishlata bilishni anglatadi.
Abbreviatsiya usulining
简称
jiancheng
“oddiy” va
合成
hecheng
“sintetik” turlari tahlili uning
oddiy turi yordamida hosil bo‘lgan diplomatik terminlar soni ko‘pligini ko‘rsatdi. Chunki
abbreviatsiyaning sintetik turi orqali terminlar hosil bo‘lishi uchun so‘z birikmasi tarkibidagi har
bir komponent umumiy, jamlovchi komponentga ega bo‘lishi shart. Bu esa barcha so‘z
birikmalari tarkibida uchramaydi. Abbreviatsiyaning oddiy turi bo‘yicha bir nechta modellar
aniqlandi va formulalari ishlab chiqildi. Kognitiv metod asosida
合成
hecheng
“sintetik” turining
sonlar bilan bog‘liq yangi modeli belgilandi.
8. Hozirgi zamon xitoy tilida affiksal so‘z yasalishining suffiksatsiya, yarimsuffiksatsiya va
prefiksatsiya usullari
diplomatik personal, diplomatik faoliyat
leksik guruhlarida faol ishtirok
etishi aniqlandi. Tahlillar diplomatik terminlar yasalishida prefikslar soni ortiq bo‘lsa-da,
yarimsuffikslarning mahsuldorlik ko‘rsatkichi (6.2%) prefikslar ko‘rsatkichi (2.68%) dan ancha
yuqori ekanligini ko‘rsatdi.
9. Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining hujjatlarda qo‘llanilishi bo‘yicha olib
borilgan tahlil natijalari quyidagilardan iborat:
9.1. Diplomatik hujjatlarda bir bo‘g‘inli semantik komponentlar qatorida qolipli birikma
ko‘rinishidagi semantik komponentlar ham nisbatan keng ishlatilishi kuzatildi. Semantik
komponentlarning qo‘llanilishida sinonimiya hodisasi uchraydi. Ma’lum bir semantik
komponent turli so‘zlar bilan birikib, bir vaqtning o‘zida bir necha ma’no ifodalashi diplomatik
hujjatlarni tarjima qilish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi.
Xitoy tilida yozilgan diplomatik hujjat tarkibida bir nechta semantik komponentning qo‘llanilishi
hujjatga tantanavorlik va ekspressivizm bag‘ishlaydi. Semantik komponentlarning noo‘rin
ishlatilishi hujjat mazmunining tubdan o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun
ularni o‘rganish hujjatlarni tarjima qilishda ba’zi kamchiliklarning oldini olishga yordam beradi.
9.2. Diplomatik hujjatlarda qo‘llaniluvchi asosiy protokol formulalari uch guruhga bo‘lingan
holda tahlil etildi: 1) murojaat so‘zlari; 2) hurmat ma’nosidagi so‘zlar; 3) mulozamat so‘zlari.
Buning tahlili natijasida quyidagilar ma’lum bo‘ldi:
1. Diplomatik hujjatlarda qo‘llaniluvchi murojaat so‘zlarining har bir turi o‘z ma’nosiga va
qo‘llanilish doirasiga ega. Ma’lum bir murojaat so‘zining noo‘rin ishlatilishi suhbatdoshlar
o‘rtasida tushunmovchilik keltirib chiqarishi mumkin.
2. Hurmat ma’nosidagi so‘z ko‘pincha murojaat so‘zlari bilan birga qo‘llanadi. Turli toifadagi
insonlar uchun turli xil hurmat ma’nosidagi so‘zlardan foydalaniladi.
3. Diplomatik hujjatlarning yakuniy qismida qo‘llaniluvchi mulozamat so‘zlari – komplimentar
so‘zlar ikki turga bo‘linadi:
a) rasmiy hujjatning boshlanish qismida yoziladigan salomlashuv so‘zlari;
b) rasmiy hujjat yakunida imzodan oldin yoziladigan hurmat–ehtirom ma’nosidagi mulozamat
so‘zlari.
Birinchi tur mulozamat so‘zlari tarkibida mulozamat ma’nosidagi bir necha turg‘un iboralarning
qo‘llanilishi kuzatildi. Ma’lum bir xushomad ma’nosidagi turg‘un iboralar G‘arb
mamlakatlarining qarshilik mazmunidagi notalarida qo‘llanilsa, Sharq mamlakatlarining bunday
notalarida ularning tushirib qoldirilishi aniqlandi.
10. Tadqiqot davomida turg‘un birikmalar tarkibida so‘zlarning o‘zaro qo‘shilishi kuzatildi
(morfemalarning emas). Rasmiy hujjatlarda doimiy tipdagi matn mavjudligi bois, ularda tayyor
turg‘un birikmalar – klishelarning ko‘p ishlatilishi misollar yordamida yoritildi.
E’LON QILINGAN IShLAR RO‘YXATI
1. Xashimova S.A. (hozirda Nosirova S.A.), Karimov A.A. Xitoycha–o‘zbekcha–ruscha
diplomatik terminlar lug‘ati.–XXR:Xeylongdzyang,2004.–328b.
2. Nosirova S.A. Hozirgi zamon xitoy tilida diplomatik atamalarning miqdoriy tahlili //
Sharqshunoslik. – Toshkent, 2004.- № 3.- B. 29-32.
3. Nosirova S.A. Novie slova i ustoychivie sochetaniya v yazike diplomatii KNR//
Vostokovedenie.- Tashkent, 2005.- № 2. - S. 7-10.
4. Nosirova S.A. Xitoy tili diplomatik atamalarida qisqartma so‘zlar (abbreviaturalar)ning
modellari//Xitoyshunoslikning dolzarb muammo-lari: ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. –
Toshkent, 2005.- B. 74-78.
5. Nosirova S.A. Xitoy tili diplomatik atamalarini o‘rganish ahamiyati// Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi talablari darajasidagi chet tili o‘qitishning dolzarb muammolari: Respublika ilmiy-
amaliy konferensiya materiallari.- Toshkent: O‘zDJTU, 2005. - B.291-293.
6. Nosirova S.A. Xitoy tili kompozisiya usulida atributiv modelning o‘rni va ahamiyati
(diplomatik atamalar misolida)// Sharq filologiyasining tugun va yechimlari: ilmiy-amaliy
konferensiya materiallari.- Toshkent, 2005.- B.135-141.
7. Nasyrova S.A. Quantitative analysis of diplomatic terms in modern chinese, uzbek and russian
languages// The Vth International Conference on Translation and Interdisciplinary Studies.-
PRC, Shanghai, 12-15.05.2006.- P.248.
8. Nasyrova S.A. On semantics multiple impakt in translation //
中国第五届
诗歌翻译年会
.-
PRC, Beijing, 25-29.05.2006.- P. 24.
9. Nosirova S.A. Xitoy tilida “diplomatiya” atamasining tahlili// Xitoyshunoslikning dolzarb
muammolari: filologiya, siyosat, iqtisodiyot va falsafa: ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. –
Toshkent, 2006 yil, 4 dekabr.- B.20-27.
10. Nosirova S.A. Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik atamalar yasalishida fe’l-ob’ektli
modelining o‘rni va ahamiyati// Xitoyshunoslikning dolzarb muammolari: filologiya, siyosat,
iqtisodiyot va falsafa: ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – Toshkent, 2006 yil, 4 dekabr. -
B.31-36.
11. Nosirova S.A. Xitoy tilida diplomatik atamalar yasalishida kopulyativ modelning o‘rni va
ahamiyati // Sharqshunoslik. – Toshkent, 2006.- № 1.- B. 29-33.
12. Nosirova S.A. Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik atamalarining leksik-semantik va
struktural tahlili// Aspirant, doktorant va tadqiqotchilarning Respublika ilmiy–amaliy anjumani
materialla
