ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК: 330.322.01.001.76
ГАИБНАЗАРОВА ЗУМРАТ ТАЛАТОВНА
ИННОВАЦИОН ИНВЕСТИЦИЯЛАШТИРИШ САМАРАДОРЛИГИНИ
ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
08.00.01 – Иқтисодиёт назарияси
Иқтисод фанлари номзоди
илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2012
2
Диссертация Тошкент давлат техника университетида бажарилган
Илмий раҳбар:
иқтисод фанлари доктори, профессор
Махкамова Мамлакат Абдукадировна
Расмий оппонентлар:
иқтисод фанлари доктори, профессор
Джўраев Тошболта Тўхтаевич
иқтисод фанлари доктори
Маматов Ахмеджан Атажанович
Етакчи ташкилот:
Ўзбекистон Республикаси Фанлар
академияси Иқтисодиёт институти
Ҳимоя Тошкент молия институти ҳузуридаги иқтисод фанлари доктори
илмий даражасини олиш учун диссертациялар ҳимояси бўйича Д.067.60.01
рақамли Бирлашган ихтисослашган кенгашнинг 2012 йил «____» ____________
соат «___» да ўтадиган мажлисида бўлади.
Манзил:
100000, Тошкент шаҳри, Амир Темур кўчаси, 60-А уй.
Диссертация билан Тошкент молия институти кутубхонасида танишиш
мумкин.
Автореферат 2012 йил «
»
да тарқатилди.
Бирлашган ихтисослашган
кенгаш илмий котиби
география фанлари номзоди, доцент
Ш.А.Азимов
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқариш
жараёнининг самарадорлигини ошириш, иқтисодиётнинг барқарор ва оқилона
нисбатларда ривожланишини таъминлаш, бозор талаблари асосида иқтисодиёт
тармоқларини таркибий ўзгаришининг амалга оширилиши ишлаб чиқариш
жараёнини модернизация қилиш даражасига боғлиқ. Унинг асосида истеъмол
товарларининг сифати жиҳатидан жаҳон бозори талабларига жавоб беришига
эришишда инновацион инвестициялаштиришнинг роли катта.
«Мамлакатимизда 2010 йилда 2009 йилга нисбатан 13,6 фоизга кўп, яъни
9 миллиард 700 миллион АҚШ долларига тенг миқдордаги инвестициялар
ўзлаштирилди, бу ялпи ички маҳсулотнинг қарийиб 25 фоизини ташкил
этади»
1
.
Умумий инвестиция маблағининг 72 фоизи ишлаб чиқариш
корхоналарини барпо қилишга, жумладан, 38 фоизга яқини асбоб-ускуна ва
технологияларни сотиб олишга сарфланган.
Республикада инвестицияга асосланган миллий инновацион тизимни
яратиш биринчидан иқтисодий тараққиётнинг асоси, иккинчидан эса, жаҳон
молиявий-иқтисодий инқирозини олдини олиш чора ва тадбирларидан бири
бўлиши керак.
Давлатнинг
илмий-тадқиқот
ишларини
ривожлантириш
ва
самарадорлигини оширишда роли катта. У ўз вақтида илмий-тадқиқот
ишларини давлат бюджетидан молиялаштириш
ва
унга зарур бўлган
инфратузилмаларни шакллантиришда фаол иштирок этмоқда. Бу йўналишда
бозор муносабатлари талабларидан келиб чиққан ҳолда инновацион фаолият
билан шуғулланувчи кичик корхоналарнинг илмий натижаларини ишлаб
чиқаришга татбиқ этишда молиявий қийинчиликларга дуч келиш ҳоллари
мавжуд. Ундан ташқари, инновацион жараённи ривожлантиришда кичик
инновация субъектлари билан йирик бизнес субъектлари ўртасида илмий-
тадқиқотларни олиб бориш ва натижаларини амалиётга қўллашдаги иқтисодий
муносабатларни
талаб
даражасида
эмаслиги,
мавжуд
бўлган
илмий
кашфиётлардан етарли даражада самарали фойдаланишга имкон бермаяпти.
Бу муаммонинг долзарблигини 2008 йил 15 июлдаги ПҚ-916-сонли
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И.А.Каримовнинг
«Инновацион
лойиҳалар
ва
технологияларни
ишлаб
чиқаришга
татбиқ
этишни
рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарори яна
бир бор тасдиқлайди. Унда фан билан ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида яқин
алоқаларни
ўрнатиш,
ишлаб чиқариш жараёнларини такомиллаштириш,
техника
ва
технологияларни
янгилаш,
илмий-амалий
тадқиқотларни
жадаллаштириш масалалари кўтарилган. Ушбу қарорга асосан 2013 йил
1 январигача амалий илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларини
хўжалик субъектлари билан битимлар асосида ишловчи ўқув ва илмий-
тадқиқот
муассасалари
ҳамда
ташкилотлари,
лойиҳа-конструкторлик
ташкилотлари фойдадан тўланадиган солиқ, ягона солиқ тўлови, қўшилган
1
И.А. Каримов. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини
оширишга хизмат қилади.-Т.:Ўзбекистон, 2011.-14 б.
4
қиймат солиғи ва давлатнинг мақсадли фондига мажбурий тўловларидан (ягона
ижтимоий тўловлардан ташқари) озод қилиниши белгиланган.
Инновацион янгилик ишлаб чиқариш жараёни учун зарур бўлган техника
ва технологияларни такомиллаштириб бориш орқали унда банд бўлган иш кучи
ресурсларининг
меҳнат
қилиш
шароитларини
енгиллаштириш
ва
хавфсизлигини таъминлаш билан бирга ўсиб бораётган моддий ва маънавий
истеъмол талабларини қондирилишини таъминлайди. Бинобарин, инновацион
инвестициялаштириш иқтисодиётнинг ривожланишини таъминловчи етакчи
омил ҳисобланади.
Ушбу мавзунинг долзарблиги нафақат техникавий ва технологик
жиҳатдан ишлаб чиқаришни такомиллаштириш билан, балки, унинг ижтимоий-
иқтисодий самарадорлигини ошириш билан белгиланади.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
П.Ф.Друкер
2
биринчи маротаба
бозор иқтисодиётида инновациянинг моҳиятини, унинг махсус фаолият
эканлигини очиб берган.
Инновация унинг манбалари, самарадорлиги ижтимоий-иқтисодий
моҳияти МДҲ олимларидан В.А.Бородин, В.Г.Медынский, Л.Г.Шаршукова,
Р.Г.Молодцова, А.С.Мелкумов, Р.А.Фатхутдинов, А.В.Бусыгин, Н.Л.Маренков,
Э.И.Крылов, В.М. Власова, И.В.Журавкова, М.Хучек, В.В.Морозов, Г.Бирман
3
ҳамда инновация ва инновацион инвестициялаштиришнинг айрим жиҳатлари
Ўзбекистон олимларидан А.В.Вахабов, Ш.Х.Хажибакиев, Н.Г.Муминов,
С.С.Ғуломов, М.Ҳ.Саидов, Б.Самарходжаев, А.Қодиров, А.М.Турсунов,
М.А.Махкамова, Б.А.Абдуллаев, К.К.Исмоилов ва бошқаларнинг
4
илмий
ишларида ўрганилган. Лекин бозор иқтисодиётига ўтиш даврида инновация,
унинг инвестициялаштириш манбалари, самарадорлиги билан боғлиқ комплекс
масалалар ўзаро боғлиқ ҳолда етарли даражада ўрганилмаган.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Тадқиқот иши Тошкент давлат техника университетининг илмий-
тадқиқот ишлари режалари доирасида бажарилган.
Тадқиқот мақсади:
иқтисодиётни модернизация қилиш шароитида
инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини оширишнинг назарий
2
Друкер П.Ф. Практика менеджмента. - Санкт-Петербург: Москва, 2000.- 278 с.
3
Бородин В.А. Стратегия управления инновационной фирмой. - Новосибирск: ЭКО, 1996.- 238 с.; Медынский В.Г.,
Шаршукова Л.Г. Инновационное предпринимательство: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 1997.- 238 с.; Молодцова Р.Г.
Инвестиции и инновации в концепции экономического роста: Научное издание. - М.: РЭА, 1997.; Мелкумов А.С.
Экономическая оценка эффективности инвестиции. - М.: ДИС, 1997.; Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеджмент. - М.:
Интел-Синтез, 2000.- 9 с.; Бусыгин А.В. Предпринимательство: Учебник для вузов. - М.: Дело, 2001.- 176 с.; Маренков Н.Л.
Инвестиции для студентов вузов. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2004.- 103 с.; Крылов Э.И., Журавкова И.В., В.М.Власова.
Анализ эффективности инвестиционной инновационной деятельности предприятия. - М.: Финансы и статистика, 2001.- 8 с.;
Хучек М. Инновации на предприятиях и их внедрение. - М.: Луч, 1992.; Морозов В.В. Стратегическое инновационное
управление в элетроэнергетике. - М.: Альфа-принт, 2004.- 280 с.; Бирман Г. Экономический анализ инвестиционных
проектов. Перевод с англ. Л.П.Белых. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.- 632 с.
4
Вахабов А.В., Хажибакиев Ш.Х., Муминов Н.Г. Хорижий инвестициялар: Ўқув қўлланма - Т.: Молия, 2010.- 328 б.;
Ғуломов С.С. Инвестицияларнинг лойиҳавий таҳлили: Ўқув қўлланма - Т.: ТДАУ, 1998.- 314 б.; Саидов М.Ҳ. Олий таълим
иқтисодиёти, инвестициялари ва маркетинги: Ўқув қўлланма - Т.: Молия, 2003.- 74 б.; Самарходжаев Б. Инвестиции в
Республике Узбекистан. - Т.: Академия, 2003.- 240 с.; Кадиров А., Турсунов А.М. Совершенствование инвестирования в
малый бизнес. - Т.: ТГТУ, 2005.- 88 с.; Махкамова М.А. Инновационный менеджмент: Методическое пособие. - Т.:ТГТУ,
2002.- 58 с.; Абдуллаев Б.А.Инновацион фаолиятининг бошқарувини такомиллаштириш, и.ф.н. диссертацияси. - Андижон,
2002.- 149 б.; Исмоилов К.К. Инвестиционный рынок Узбекистана и пути его совершенствования. Автореферат дис. к.э.н.-
Т.: 2003.- 24 с.
5
асослари ва самарадорлигини баҳолаш услубиятини такомиллаштириш бўйича
таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш.
Тадқиқот вазифалари.
Илмий ишнинг мақсадидан келиб чиққан ҳолда
унинг вазифалари қуйидагилардан иборат қилиб белгиланди:
-бозор иқтисодиёти шароитида инновацион инвестициялаштиришнинг
назарий асосларини ўрганиш;
-инновацияни иқтисодий категория сифатида тавсифлаш ва унинг
ижтимоий-иқтисодий моҳиятини очиб бериш;
-инновацион
инвестициялашнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
ва
самарадорлигини баҳолаш услубиятини ўрганиш ва такомиллаштириш;
-инновацион инвестициялаштиришнинг жаҳон тажрибаларини ўрганиш
ва улардан мамлакатимизда фойдаланиш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;
-инновацион инвестициялаштиришнинг хуқуқий ва институционал
асосларининг ҳозирги ҳолатини таҳлил қилиш ва унга баҳо бериш асосида
инновацион инвестициялаштириш жараёнидаги иқтисодий муносабатларнинг
ўзига хос хусусиятларини очиб бериш;
-инновацион инвестициялаш самарадорлигини ошириш билан боғлиқ
бўлган омилларни аниқлаш ва бир тизимга келтириш;
-инқирозга
қарши чоралар дастурини амалга ошириш жараёнида
инновацион инвестиция сиёсатини ўрганиш, унинг самарадорлигини ошириш
услубиятини такомиллаштириш ва инновацион инвестициялаштиришни
прогнозлаштириш;
-инновацион
инвестициялаштиришни
самарадорлигини
оширишга
қаратилган илмий хулоса ва амалий таклифлар ишлаб чиқиш.
Тадқиқот объекти:
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
ҳузуридаги Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш
қўмитасининг инновацион фаолияти ҳисобланади. Монографик тадқиқотлар
Тошкент давлат техника университети маълумотлари асосида олиб борилган.
Тадқиқот предмети:
бозор иқтисодиёти шароитида инновацион
инвестициялаштиришни ташкил этиш, амалга ошириш, бошқариш жараёнида
вужудга келадиган иқтисодий муносабатлардир.
Тадқиқот методлари.
Диссертацияда илмий билиш, анализ ва синтез,
таққослаш, иқтисодий-статистик таҳлил, эксперт баҳолаш, абстракция, тизимли
ёндашув,
монографик кузатув
ва
прогнозлаштириш
каби
усуллардан
фойдаланилди.
Тадқиқот гипотезаси.
Иқтисодиётни модернизация қилишда инновацион
инвестициялаштиришнинг самарадорлигини оширишнинг назарий асосларини
такомиллаштириш бўйича ишлаб чиқилган илмий-назарий хулосалар ҳамда
амалий таклифлар унинг хуқуқий, ижтимоий-иқтисодий механизмларини
такомиллаштиради деган илмий фаразга асосланади.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
-иқтисодиётни модернизация қилиш ва диверсификациялаш шароитида
инновацион инвестициялаштириш назариясининг ривожланишини ўрганиш
асосида инновация инвестициянинг таркибий қисмини ифодаловчи иқтисодий
категория эканлиги асослаб берилган;
6
-инновацион инвестициялаштиришга таъсир этувчи омиллар аниқланган
ва уларнинг самарадорлиги инновацион муҳитга боғлиқлиги асосланган,
шунингдек, инновацион инвестициялаштиришни амалга ошириш хусусиятлари
ва босқичлари бир тизимга келтирилган;
-инновацион инвестициялаштириш жараёнидаги субъектлар ўртасидаги
муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари назарий жиҳатдан асослаб берилган.
Инновация
самарадорлигини
оширишда
инновацион
фаолиятнинг
йўналишлари, мавжуд бўлган муаммолар аниқланган ва уларни бартараф этиш
йўллари ишлаб чиқилган.
Ишнинг илмий янгилиги:
-инновацион
инвестициялаштиришнинг
назарий
асосларини
такомиллаштириш
бўйича
инновацион
муносабатларнинг
ўзига
хос
хусусиятлари, инновацион жараённинг ривожланиш босқичлари ва омилларини
тизимлаштириш каби тавсиялар илмий асосланган;
-инновацион инвестициялаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий, илмий-
техникавий, экологик хусусиятларини эътиборга олган ҳолда самарадорлигини
баҳолаш услубиятини такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган;
-иқтисодиётни модернизация қилиш ва диверсификациялаш шароитида
инновацион инвестициянинг давлат бюджети, бюджетдан ташқари, хорижий
инвестициялар, амортизация маблағлари каби манбалари аниқлаштирилган
ҳамда инновацион инвестициялаштириш жараёнида синдициялашган кредит,
венчур фонди, аҳоли жамғармалари каби ноанъанавий манбалардан
фойдаланиш бўйича таклифлар асослаб берилган;
-хорижий
давлатлар
ва
хусусий
инвесторларнинг
инновацион
инвестицияларини жалб этишнинг ижобий ва салбий томонлари очиб берилган,
инновацион инвестициялаштиришни монографик ўрганиш асосида 2015
йилгача бўлган прогноз кўрсаткичлари ишлаб чиқилган;
-иқтисодий
ривожланган
хорижий
давлатларнинг
инновацион
инвестициялаштириш тажрибаларидан миллий иқтисодиётда фойдаланиш
бўйича ҳиссадорлик жамиятларини ташкил этиш, тезлаштирилган амортизация
меъёрларидан фойдаланиш, инновацион инвесторларга молиявий имтиёзлар
бериш, инновацион фаолиятни давлат томонидан бевосита ва билвосита
тартибга солиш усулларидан кенг фойдаланиш каби тавсиялар асосланган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Илмий
тадқиқот ишининг назарий аҳамияти иқтисодиётни модернизация қилиш
шароитида республикада инновацион бозор талабларини эътиборга олган ҳолда
инновацион
инвестициялаштириш
назариясини
маълум
даражада
ривожлантиришга ўз ҳиссасини қўшади.
Диссертациянинг назарий хулосалари ва амалий таклифларидан олий
ўқув
юртларида
«Иқтисодиёт назарияси»
фанининг
ўқув
дастурини
такомиллаштириш ҳамда ўқитиш жараёнида фойдаланиш мумкин.
Тадқиқот ишининг амалий аҳамияти сифатида ишлаб чиқилган илмий
хулосалар ва амалий тавсиялардан Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси ва турли
мулк шаклларига асосланган инновацион инвестициялаштириш фаолияти
7
билан шуғулланувчи субъектларда инновацион инвестициялаштиришни
ривожлантириш
манбаларини
такомиллаштиришда,
самарадорлигини
баҳолашда, инновацион инвестициялашнинг хуқуқий ва институционал
асосларини ва ривожланиш тенденцияларини аниқлашда фойдаланиш мумкин.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Тадқиқотнинг асосий натижалари,
илмий хулоса ҳамда амалий тавсиялари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамаси
ҳузуридаги
Фан
ва
технологияларни
ривожлантиришни
мувофиқлаштириш
қўмитаси
(18.04.2011
йилдаги
далолатнома),
Ўзбекистондаги
Корея
республикаси
ахборот
технологияларини
ҳалқаролаштириш тадқиқот марказининг ваколатхонаси (10.11.2008 йилдаги
2008017-сонли далолатнома)
томонидан амалиётга жорий этиш учун,
шунингдек, Тошкент давлат техника университетида (10.09.2008 йилдаги 01/9-
14-478-сонли далолатнома)
«Иқтисодиёт назарияси»
фанини ўқитишда
материал сифатида фойдаланиш учун қабул қилинган.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Диссертация ишининг илмий натижалари
қуйидаги халқаро ва республика илмий-амалий конференцияларида маърузалар
кўринишида баён этилган ва маъқулланган: «Образование, технологии и
конкурентоспособность
национальной
экономики»
(Ташкент,
2005),
«Восемнадцатые международные Плехановские чтения» (Москва, 2005),
«Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқаришни ташкил этиш, бошқариш ва
тадбиркорликни ривожлантириш муаммолари» (Тошкент, 2007), «Инновацион
жараёнларни бошқариш: тажриба, муаммо ва истиқболлар» (Тошкент, 2008),
«Баркамол авлод-мамлакат ижтимоий-иқтисодий тараққиёти пойдевори»
(Тошкент, 2010),
«Формирование гармонично развитого поколения в
современных условиях» (Ташкент, 2010), «Двадцать четвертые международные
Плехановские
чтения»
(Москва,
2011),
«Инновация
фаолиятини
ривожлантиришда кичик бизнес ва тадбиркорликни янада кенгайтиришнинг
муҳим омиллари» (Тошкент, 2011).
Диссертация
иши
Тошкент
давлат
техника
университетининг
«Иқтисодиёт назарияси» ва «Иқтисодиёт» кафедраларининг кенгайтирилган
илмий-назарий
семинарида
ва Тошкент молия институти
ҳузуридаги
Д.067.60.01 рақамли Бирлашган ихтисослашган кенгаш қошидаги илмий
семинарда муҳокама қилинган ва ҳимояга тавсия этилган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Илмий тадқиқот ишининг асосий
илмий ғоялари, амалий тавсиялари ва унинг муҳим натижаларини акс
эттирувчи 3,5 босма табоқдан иборат 4 та мақола ва 12 та тезислар кўринишида
чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация иши кириш, уч боб,
хулоса ва таклифлар, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан, 11 та жадвал ва 15
та расмлардан иборат. Диссертация ишининг матни 149 бетни ташкил этади.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Инновацион инвестициялашнинг назарий асослари иқтисодчи олимлар
томонидан атрофлича тадқиқ этилган. Хусусан, Австриялик олим Й.Шумпетер
инновацион ўзгаришларни беш йўналишга бўлган: янги техника ва технологик
8
жараёнлар ёки ишлаб чиқаришни янги бозор асосида таъминлаш; янги
хусусиятларга эга бўлган маҳсулот турларини яратиш; янги хом ашёлардан
фойдаланиш; ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш ва янги
инновацион товарлар билан таъминлаш; янги истеъмол бозорларини очиш
5
.
К.Фримен 1987 йилда «Миллий инновацион тизим» тушунчасини
киритган. «Миллий инновацион тизим» турли институтларни биргаликда ёки
алоҳида янги технологияларни яратишга
ҳисса
қўшган ва
ҳукумат
аъзоларининг янги сиёсатни ишлаб чиқиш ва амалга оширишига таъсир этувчи
инновацион жараёндир. У ўзаро боғланган институтлар тизими бўлиб, улар
«билимлар, янгиликлар ва янги технологияларни ташкил этиш, сақлаш ва
узатишни амалга оширадилар»
6
.
П.Друкернинг фикрича, тадбиркорларнинг инновацион фикрлашлари бир-
биридан фарқланади. Инновациялаштириш тадбиркорликнинг ихтисослашган
йўналишидир. Ҳар бир тадбиркор ўзининг ишлаб чиқариш объектида
инновацион тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланади. Шу билан бирга
ихтисослашган инновацион фаолият билан шуғулланувчи субъектлар эса
умуман тадбиркорлик фаолиятининг барча йўналишларига, илм-фан ва техника
тараққиётида қўлга киритган янгиликлари билан ишлаб чиқариш жараёнини
такомиллаштириш усулларини ташкил қилиш асосида уларга хизмат қилади
7
.
Ю.Швецов, инновацион жараён - янгиликни яратиш ва амалиётга қўллаш
деб ҳисоблайди
8
.
М.Саидовнинг
фикрича,
инновация,
аввало,
иқтисодиётни
ривожлантиришга қўйилмаларнинг самаралилиги билан тавсифланади, ишлаб
чиқаришда мавжуд бўлган олдинги авлод техникаси ва технологиясини анча
самарали, экологик соф ва ресурсларни тежашга имкон берувчи ишлаб
чиқариш воситалари билан алмаштиришни ифодалайди. Инновацион фаолият
(янгиликларни жорий этиш) ишлаб чиқариш янги технологиялари негизида
рақобатбардош маҳсулот (товар) турларини яратиш жараёни. Бу жараён
ғоянинг пайдо бўлиши, унинг мақсадини аниқлаш ва амалга оширишдан то
ишлаб чиқаришни ташкил этиш, маҳсулот ишлаб чиқариш, уни сотиш ва
иқтисодий самара олишгача бўлган ишларни ўз ичига олади
9
.
Бир гуруҳ Ўзбекистонлик иқтисодчи олимларнинг хулосасига кўра,
инновация - янгиликларни ишлаб чиқаришга жорий этиш, янги технологиянинг
биринчи марта тижорат асосида қўлланилиши. Интенсив иқтисодий ўсиш
ресурсларидан янада самарали фойдаланишга асосланган иқтисодий ўсишдир.
Унинг етакчи омили фан ва техника тараққиётининг охирги талабларига жавоб
берадиган дастгоҳ, янги технологиялар билан ишлаб чиқаришни қайта
жиҳозлаш ёки мақсадга ишлаб чиқариш майдонини кенгайтириш ҳисобига
5
Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М.: Прогресс, 1982.-386 с.
6
Metcalfe S. The Economic Foundations of Technology Policy: Equilidrium and Evotutionary Perspectives. In:
Stoneman P. (ed). Handbook of the Economics of Innovation and Technical Change. London, Blackwell, 1995.-р. 9.
7
Друкер П.Ф. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.- М.: Бук Чембер Интернешнл, 1999.-41 с.
8
Швецов Ю.Ф. Организационные методы сокращения длительности инновационных процессов. Автореферат
диссертации на соискание ученой степени доктора технических наук.- Самара: 2002.-7 с.
9
Саидов М.Ҳ. Олий таълим иқтисодиёти, инвестициялари ва маркетинги: Ўқув қўлланма.- Т.: Молия, 2003.-74
б.
9
эмас, балки, унда қўлланиладиган ресурсларни сифатини ошириш орқали
эришилмоқда
10
.
Инновация ютуқларининг иқтисодий натижалари ишлаб чиқариш
жараёнида моддий ресурсларни, маҳсулот бирлигига сарфланадиган жонли ва
буюмлашган меҳнатни тежашни, киши бошига меҳнат унумдорлигининг ошиб
боришини, атроф-муҳитнинг экологик жиҳатдан ифлосланиш даражасини
камайтиришни таъминлашда, ишлаб чиқаришда, ижтимоий соҳада банд
бўлганларнинг иш ҳақи ва даромадларининг ўсиб боришида, кам таъминланган
оилаларни ижтимоий ҳимоялаш даражасини ошиб боришида, ижтимоий
инфратузилмани ривожланиб боришида ифодаланади. Бозор иқтисодиёти
шароитида иқтисодиётни инновацион асосда ривожлантириш муҳим саналади.
Инновацион жараён қуйидаги ривожланиш босқичларига эга: инновацион
ғояларнинг ривожланиши; энг самарали инновацион ғояларни аниқлаш;
инновацион ғояларни амалга оширишни иқтисодий баҳолаш; бизнес режада
инновацион ғояларни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган иқтисодий
харажатларни асослаш; экспертлар томонидан инновацион ғояларни амалга
ошириш бизнес режасини баҳолаш; инновацион режалар асосида намунавий
маҳсулотни ишлаб чиқариш ва бозор талаблари асосида синаш; бозорда юқори
талабга эга бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқаришни амалга ошириш учун
зарур бўлган ўзгартиришларни киритиш ва уларнинг бозордаги ҳаракатларини
ишлаб чиқиш; синалган инновацион маҳсулотларни ишлаб чиқаришни ташкил
этиш ва бозорда сотилишини таъминлаш.
Инновацион жараён инновацион фаолиятга нисбатан кенг маънога эга
бўлиб, инновацион жараённи амалга ошириш хусусиятлари мавжуд (1-расм).
1-расм. Инновацион жараённи амалга ошириш хусусиятлари
11
10
Қодиров А., Сотиволдиев А., Муфтайитдинов Қ.Х. Иқтисодиёт назарияси: таянч иборалар ва тушунчалар.-Т.:
ТошДТУ, 2003.-49 б.
11
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
Инновацион жараённи амалга ошириш хусусиятлари
Янги истеъмол маҳсулотларини ишлаб
чиқариш
Янги технологияларни яратиш ва ишлаб
чиқаришга қўллаш
Янги ишлаб чиқариш таркибини яратиш
ва ишлаб чиқаришда қўллаш
Янги шаклларда меҳнатни ташкил этиш
Ижтимоий жараённи такомиллаштириш
билан боғлиқ бўлган янги
инфратузилмани ташкил этиш
Ишлаб чиқариш жараёни учун зарур
бўлган янги инфратузилмани яратиш
Ишлаб чиқариш жараёнини
ривожлантириш билан боғлиқ бўлган
янгиликлар мажмуасини қўллаш
Истеъмолни ривожлантириш билан
боғлиқ бўлган янги бозор хизматларини
амалда қўллаш
Бозор субъектлари ўртасидаги ташкилий-ижтимоий,
иқтисодий муносабатларнинг янгича шаклларини қўллаш
10
Бозор иқтисодиёти шароитида инновацион жараён истеъмол талаблари
таъсирида қисқа муддатларда ўзининг янгиликлари билан тавсифланадиган
жараён бўлиб, унинг ҳаракати узлуксиз равишда такомиллашган ҳолда амалга
ошириб бориладиган турли йўналишлардаги ҳаракатларни ўзида ифода этади.
Инновация иқтисодий категория эканлигини назарий жиҳатдан таҳлил
қилиш асосида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: инновацион фаолият
инновация, инновацион жараёнга нисбатан кенг маънога эга бўлиб, илм-фан ва
техника янгиликларини ишлаб чиқаришга татбиқ этилишини ифода этади;
инновацион фаолият инновация ва инновацион жараённи тўлиқ қамраб олади;
инновация субъектларнинг ишлаб чиқариш жараёнини такомиллаштириш учун
йўналтирилган инновацион маблағларининг асосий қисмида мужассамлашади.
Инновацион жараённинг ривожланишига бир қатор омиллар таъсир этади
(1-жадвал).
1-жадвал
Инновацион жараённинг ривожланишига таъсир этувчи омиллар
12
Омиллар
Инновацион жараённинг
ривожланишига салбий таъсир этувчи
омиллар
Инновацион жараённинг
ривожланишига ижобий таъсир этувчи
омиллар
Иқтисодий
Инвестиция маблағларининг етишмаслиги
Зарурий
молиявий
захираларнинг
мавжудлиги
Технологик Моддий-техника
ва
илмий-техникавий
ишлар учун зарур бўлган шароитларнинг
талабга
жавоб
бермаслиги.
Мавжуд
технологияларининг эскилиги ва ҳоказо
Етарли
даражада
моддий-техникавий
базанинг ва ишлаб чиқариш технология-
лари, хўжалик ҳамда илмий-техникавий
инфратузилманинг мавжудлиги
Сиёсий
Антимонопол
қонунлар
томонидан
чекланганлиги
Қонуний чора-тадбирларнинг яратилиши
Ҳуқуқий
Солиқ,
амортизация,
патентлаш
ва
лицензиялаштиришнинг
талабга
жавоб
бермаслиги
Инновацион
фаолиятнинг ривожлани-
шини ҳуқуқий таъминлаш
Ташкилий
Ташкилий таркибларнинг эскириши
Бозор шароитларидан келиб чиққан
ҳолда ташкилий таркибни такомиллаш-
тиришга мойиллиги
Бошқарув
Марказлаштирилган авторитар бошқарув,
ахборотлар билан таъминлашнинг ва субъ-
ектлар ҳамда ички субъектлар муносабатла-
рининг мураккаблиги. Инновацион жараён
бўйича келишувнинг мураккаблиги
Ишлаб чиқариш ташкилий тизимининг
муқобиллиги, демократик бошқарувга
асосланиши,
ахборотлар
билан
таъминланиши. Инновацион жараённи
амалга оширишда умумий мақсаднинг
шаклланиши
Ижтимоий-
психологик
Ишлаб чиқариш йўналишининг ўзгариши
асосида янги иш жойларининг мослашуви,
мавжуд ишлаб чиқариш фаолиятини қайта
ташкил
этиш.
Ишлаб
чиқариш
эски
усулларининг мавжудлиги, ишлаб чиқариш
олдидаги қўрқув, омадсизлик
Маънавий рағбатлантириш. Ижтимоий
тан олиш, инновацион меҳнатга шароит
яратиш, талаб даражасида психологик
шароитлар яратилиши
Маданий
Субъектлар
ўртасидаги
ижтимоий-
иқтисодий ва маданий муносабатларнинг
талабга
жавоб
бермаслиги,
ишончга,
ҳурматга асосланмаганлиги
Ўзининг
инновацион
маҳоратини
кўрсатишга
шароитнинг
мавжудлиги.
Субъектлар
ўртасидаги
муносабатлар
тенглик, ишончлилик муносабатларига ва
ҳурматга асосланиши
12
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
11
Инновацион янгиликларни ишлаб чиқариш жараёнида қўллашнинг
самарадорлиги ишлаб чиқариш субъектларининг иқтисодий-ижтимоий ва
экологик самарадорлигининг ўсиб боришига олиб келади.
Инновацион самарадорликни
қуйидаги
формула
орқали
ҳисоблаш
мумкин:
%
100
нх
нф
нс
И
И
И
(1)
13
бунда,
И
нс
- инновацион самарадорлик, фоизда;
И
нф
- инновацион фойда, сўмда;
И
нх
- инновацион харажатлар, сўмда.
Республикада
инновацион
фаолиятни
қўллаб-қувватлаш
ва
ривожлантириш мақсадида
2002 йилда
«Инновацион илмий-техникавий
фаолиятни молиялаштириш Фонди» ташкил этилган. Ўтган давр ичида бу
фонддан 1070 та инновацион лойиҳалар молиявий ёрдам олдилар (2-расм).
0
1000
2000
3000
4000
5000
2003й 2004й 2005й 2006й 2007й 2008й 2009й 2010й
бюджет
нобюджет
млн.сўм
2-расм. Республикада инновацион лойиҳаларни молиялаштиришда
давлат бюджети ва нобюджет маблағларидан фойдаланиш
14
2003 йилда давлат бюджетидан инновацион лойиҳаларни молиялаштириш
учун 722,1 млн. сўм ажратилган бўлса, бу кўрсаткич 2010 йилда 4676,7 млн.
сўмни ташкил этди. Шу давр ичида инновацион фаолиятга йўналтирилган
нобюджет маблағлари 345,0 млн. сўмдан 1655,0 млн. сўмга кўпайди.
Республикада инновацион фаолиятни фаоллаштириш учун қуйидаги
ишларни амалга ошириш лозим: олий ўқув юртларининг илмий-тадқиқот
ишлари ҳажмида инновацион грантлар салмоғини ошириш; давлат даражасида
стратегик аҳамиятга молик тармоқлардаги инновацион фаолиятни давлат
бюджети ҳисобидан молиялаштириш; минтақаларда инновацион фаолият билан
шуғулланувчи кичик корхоналар фаолиятини самарали ташкил этиш ва
ривожлантириш;
инновацион фаолият билан шуғулланувчи ходимларни
моддий ва маънавий рағбатлантириш тизимини такомиллаштириш; инновацион
фаолият билан шуғулланувчи қўшма корхоналарни ташкил этиш учун тегишли
шароитларни
яратиш
ва
улар
томонидан
яратилган
янгиликларни
лицензиялаштириш асосида жаҳон бозорига олиб чиқиш.
13
Крылов Э.И., Власова В.М., Журавкова И.В. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной
деятельности предприятия.-М.:Финансы и статистика, 2003.-325 с.
14
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва технологияларни ривожлантиришни
мувофиқлаштириш қўмитаси маълумотлари асосида тузилган.
12
Инновацион маҳсулотларнинг кўпайиб бориши давлат бюджетидан
ажратилаётган маблағлар миқдорига ҳам боғлиқ (2-жадвал).
2-жадвал
Ўзбекистон Республикаси ЯИМдаги инновацион маблағларнинг улуши
15
Йиллар
ЯИМ
(млрд. сўм)
Инновацион
маблағлар
(млн. сўм)
Инновацион
маблағларнинг
ЯИМдаги ҳиссаси (%)
2003
9844,0
722,1
0,73
2004
12261,0
891,3
0,72
2005
15923,4
994,1
0,62
2006
21124,9
544,4
0,25
2007
28190,0
1744
0,61
2008
38969,8
1749,5
0,44
2009
48097,0
3419,4
0,71
2010
61831,2
4676,7
0,75
Республикада ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) таҳлил этилаётган даврда 6
баробарга
ўсган
бўлсада,
инновацион
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантириш учун бюджетдан ажратилаётган маблағларнинг ЯИМдаги
ҳиссаси 2003 йилда 0,73 фоиз бўлган бўлса, 2010 йилга келиб 0,75 фоизни
ташкил этди.
Республикада инновацион тараққиёт учун қулай ижтимоий-иқтисодий
шароитлар мавжуд. Республикада инновацион ривожланиш даврини уч
босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқич 1991-1994 йилларни ўз ичига қамраб
олиб, иқтисодиётни бозор механизмларига асосланган ҳолда ривожланиши
учун зарур бўлган инновацион шарт-шароитлар яратилди. Иккинчи босқич
1995-2000 йиллар
бўлиб, миллий иқтисодиётнинг инновацион
асосда
ривожланиши билан тавсифланади. Учинчи босқич 2001 йилдан бошланиб, у
амалиётга муқобил инновацион янгиликларни қўллаш асосида иқтисодиёт
тараққиётининг макроиқтисодий барқарор ривожланишига эришилганлиги
билан ифодаланади.
Хусусан,
2006-2009
йилларда
иқтисодиётга
қилинган
жами
инвестицияларнинг 49,5 фоизи саноатдаги асосий фондларни янгилашга
йўналтирилган инвестицияларнинг ҳиссасига тўғри келди. 2006-2010 йилларда
саноатда асосий фондларнинг янгиланиш коэффициенти ўртача 10,2 фоизни
ташкил этди. Бунда саноат ишлаб чиқариш фондларининг янгиланиш
коэффициентининг юқори даражаси электроэнергетика тармоғида-15 фоиз;
қурилиш материаллари саноатида-12 фоиз; енгил саноат тармоғида-18 фоиз;
полиграфия саноатида-20 фоиз кузатилди
16
.
Юқорида қайд этилган ижобий жиҳатлар билан бирга, саноатни ЯИМнинг
барқарор ўсиш суръатларини таъминлашдаги ролини оширишга салбий таъсир
15
Жадвал маълумотлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва технологияларни
ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси ва Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси
маълумотлари асосида муаллиф томонидан шакллантирилди.
16
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг статистик бюллетенлари маълумотлари асосида
муаллиф томонидан ҳисобланди.
13
қилаётган омиллар ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг асосийлари қуйидагилардан
иборат:
1. Саноатнинг ЯИМдаги салмоғи даражаси саноати тараққий этган
мамлакатлар даражасига етмаганлиги. 2010 йилда саноатнинг ЯИМдаги
салмоғи 24 фоизни ташкил қилди. Бу эса, саноати тараққий этган мамлакатлар
даражасидан сезиларли даражада паст, яъни уларда саноатнинг ЯИМдаги
салмоғи 28-32 фоизни ташкил этади. Шунингдек, республикамизда саноат
корхоналари томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг умумий
ҳажмида инновацион товарларнинг салмоғи паст бўлиб, 15-17 фоизни ташкил
этмоқда.
2. Айланма маблағларнинг етишмаслиги, пул оқимининг заифлиги.
Саноат корхоналарининг аксарият
қисмида
ишлаб чиқариш жараёнини
модернизация қилиш ва техник жиҳатдан қайта қуроллантиришга салбий
таъсир кўрсатмоқда.
3. Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларининг нарҳ индексининг
юқорилиги. 2010 йилда нархларнинг ўсиш суръатини саноат маҳсулотлари
ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш суръатидан юқорилиги коэффициенти 1,12 ни
ташкил қилди. Ҳолбуки мазкур даврда ушбу коэффициентнинг ўртача
даражаси МДҲ мамлакатларида 1,07 ни ташкил қилган.
4. Саноатда ташкил қилинган айрим қўшма корхоналарнинг тўла қувватда
ишламаётганлиги.
Мазкур муаммоларни ҳал қилиш мақсадида қуйидаги тадбирларни амалга
ошириш мақсадга мувофиқ:
1. Инновацион маҳсулотлар салмоғини саноат маҳсулотлари ишлаб
чиқариш ҳажмида ошириш, маҳсулотларнинг энергия сиғимини камайтириш
йўли билан саноат товарларининг рақобатбардошлигини таъминлаш зарур.
2. Саноат корхоналарининг мамлакат банкларининг кредитларидан
фойдаланиш даражасини ошириш учун уларга хизмат кўрсатадиган тижорат
банкларининг низом жамғармасида давлатнинг ҳиссасини ошириш ва ушбу
маблағлар ҳисобидан саноат корхоналарини имтиёзли кредитлашни йўлга
қўйиш лозим.
3. Иш ҳақи ва унга тенглаштирилган харажатлар миқдорининг ўсиш
суръатини меҳнат унумдорлигининг ўсиш суръатидан юқори бўлишининг
олдини олиш; табиий монополия
ҳисобланадиган саноат корхоналари
томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг ўсишига нисбатан давлат
иқтисодий меъёрларини жорий қилиш асосида табиий монополиялар ишлаб
чиқарадиган
маҳсулот
ва
хизматларнинг
ўсиш
суръатини
саноат
маҳсулотларига бўлган нархларининг умумий индексидан юқори бўлишининг
олдини олиш имконини бериши лозим.
4. Саноат тармоғида фаолият юритаётган қўшма корхоналарнинг тўла
қувватда ишлашини таъминлаш мақсадида: хориждан етказиб берилаётган
машина
ва
ускуналарнинг
сифатини
назорат
қилиш
амалиётини
такомиллаштириш;
мутахассисларнинг
инновацион
лойиҳалар
самарадорлигини тавсифловчи кўрсаткичларни баҳолаш борасидаги билим ва
кўникмаларини ошириш чораларини ишлаб чиқиш; қўшма корхоналарнинг
14
ишлаб чиқариш қувватларига таъсир қилувчи омилларнинг ўзгаришини
прогноз кўрсаткичларини ишлаб чиқишни такомиллаштириш; маҳаллий хом
ашёдан фойдаланиш даражасини ошириш зарур.
Тадқиқот натижаларига кўра таклиф этилаётган давлатнинг инновацион
тизим моделини (3-расм) амалга оширилиши илмий тадқиқот ва тажриба
конструкторлик ишларига (ИТТКИ) жалб қилинган илмий ходимларнинг
фаолият юритишлари учун зарур бўлган тегишли инфратузилма, ахборот-
коммуникация технологиялари ва мамлакатда интеллектуал шахсий мулкни
ҳимоя қилиш, ишбилармонлик шароитини яратиш, инновацион жараённи
ташкил этиш, янги лойиҳаларни вужудга келиши учун керак бўлган шароитни
яратади.
3-расм. Давлатнинг инновацион тизим модели
17
Инновация фаолиятини олиб борувчи субъектлар билан инновацион
инвесторлар иштирокида ишлаб чиқариш натижаларининг самарадорлигини
ошириш учун илмий тадқиқот лабораториялари, институтлар, махсус
технологик ёки конструкторлик бўлимлари, ҳамда йирик корпорация, концерн,
акционерлик бирлашмалари ҳузурида янгиликларни изловчи бўлимларни
ташкил этиш ва уларнинг манфаатдорлигини ошириш зарур.
Инновацион тадбиркорлик фаолиятининг самарадорлиги ишлаб чиқариш
жараёнини такомиллаштириш ёки янги йўналишда ташкил этиш билан боғлиқ
бўлиб, унинг йўналишини аниқлаш учун қуйидагиларга эътибор бериш лозим:
ташкил этилаётган ишнинг янгилик даражасига; янги товар ишлаб чиқариш
йўналишининг йўқлигига ва унинг истеъмол бозорининг мавжудлигига; шу
йўналиш бўйича янги инновацион маҳсулотларни ёки хизмат турларини
инвестициялаштириш
кераклигига;
инновацион
инвестициялаштириш
фаолиятини шакллантириш ва олиб бориш учун зарур бўлган муҳитнинг
мавжудлигига ҳамда малакали ходим-мутахассислар билан таъминланиш
даражасига.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси томонидан
17
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
З
арури
й
а
м
м
о
ет
и
ш
м
ай
д
и
га
н
ш
арои
тла
р
Инсон
ресурслари ва
таълим тизими
Ахборот-
коммуникация
технологиялари
Шахсий
интеллектуал
мулк ҳуқуқини
ҳимоя қилиш
Ишлаб чиқариш
шароити,
қонунлар
Рағбатлантириш
омиллари
Мақсад ва натижа
Инновацион тадбиркорлик лойиҳалари
Молиялаштириш: Грантлар, кредитлар, венчур
фондлари ҳамда солиқ имтиёзлари ва субсидиялар
Ишлаб чиқаришни ишга тушириш, инновацияни
татбиқ этиш (тижоратлаштириш)
15
2003-2004 йилларга белгиланган инновация дастурларига асосан 112 та, 2004-
2005 йилларда эса 63 та, 2005-2006 йилларда эса 76 та ва 2006-2007 йилларда
65 та инновация лойиҳалари бажарилган. 2010 йилда эса 214 та лойиҳа
режалаштирилган бўлиб, 4676,7 млн. сўм ҳажмида Фан ва технологияларни
ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси томонидан молиялаштирилган
(3-жадвал).
3-жадвал
Республикада инновацион фаолиятни ривожлантиришда ҳамкорлик асосида
фаол қатнашувчи вазирлик ва ташкилотлар, млн. сўм/фоиз ҳисобида
18
№
Муассасалар
2003 й
2004 й
2005 й
2006 й
2007 й
2008 й
2009 й
2010 й
лойи-
ҳалар
сони
маб-
лағ
улуш
лойи-
ҳалар
сони
маб-
лағ
улуш
лойи-
ҳалар
сони
маб-
лағ
улуш
лойи-
ҳалар
сони
маб-
лағ
улуш
лойи-
ҳалар
сони
маб-
лағ
улуш
лойи-
ҳалар
сони
маб-
лағ
улуш
лойи-
ҳалар
сони
маб-
лағ
улуш
лойи-
ҳалар
сони
маб-
лағ
улуш
1
Ўзбекистон
Республикаси
Фанлар
Академияси
12
142
19,7
7
126
14,1
14
246,0
24,7
10
151,0
27,7
38
357,0
20,5
40
368,6
21,1
26
344,4
10,1
31
663,3
14,2
2
Олий ва ўрта
махсус таълим
вазирлиги
19
122,6
16,9
14
135
15,1
8
106,0
10,7
8
87,9
16,2
31
250,0
14,3
39
259,8
14,8
19
410,0
12,0
22
657,9
14,0
3
Қишлоқ ва сув
хўжалиги
вазирлиги
15
75,0
10,4
10
58,5
6,6
18
96,5
9,7
17
104,4
19,2
18
207,0
11,9
17
300,0
17,1
46
450,0
13,2
20
784,1
16,8
4
Соғлиқни
сақлаш
вазирлиги
9
145,4
20,2
4
140,7
15,8
8
200,6
20,2
9
60,7
11,1
23
238,0
13,6
35
241,4
13,8
20
432,7
12,6
21
609,7
13,0
5 Бошқалар
57
237,1
32,8
28
431,1
48,4
28
345,0
34,7
21
140,4
25,8
63
692,0
39,7
36
579,7
33,2
81
1782,3
52,1
120
1961,7
42,0
Жами
112
722,1
100
63
891,3
100
76
994,1
100
65
544,4
100
173
1744
100
167
1749,5
100
192
3419,4
100
214
4676,7
100
Шуни таъкидлаш жоизки 2003-2010 йилларда долзарб муаммолар бўйича
1062 та илмий тадқиқот ишлари 14741,5 млн. сўм ҳажмда бажарилган бўлиб,
инновация лойиҳалари сони 1,9 баробарга кўпайган.
Шу даврда, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси томонидан
бажарилган инновация лойиҳалари сони 2,5 баробарга ва унга ажратилган
инновация маблағлари эса 4,6 баробарга кўпайган. Бу ҳолат Ўзбекистон
Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигида 1,1 ва 5,3 баробарни,
Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги бўйича 1,3 ва
10,4 баробарни, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги бўйича
2,3 ва 4,1 баробарни, турли ташкилотлар бўйича эса 2 ва 8,2 баробарни ташкил
этган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси томонидан
2003-2010 йиллар давомида инновация илмий техника фаолиятини маблағ
билан таъминлаш жамғармаси ҳисобидан ажратилган маблағлар 6,4 маротабага
кўпайган бўлса, шундан 1655,0 млн. сўми бюджетдан ташқари маблағлар
ҳисобига амалга оширилди. Жумладан, 297,2 млн. сўм ҳажмда инновация
18
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва технологияларни ривожлантиришни
мувофиқлаштириш қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
16
маблағлари илмий-технологик
ишланмалар
натижаларидан
манфаатдор
томонлар ишларини амалга ошириш учун инновация лойиҳа иштирокчиларини
1357,8 млн. сўмлик машиналар, механизмлар, ускуна ва энергия ресурслари
билан таъминлаганлар.
Республикада инновацион лойиҳалар доирасида энергия ва ресурслар
тежамкор технологияларини ўзлаштириш ва фан сиғими юқори бўлган
маҳсулот турларини ишлаб чиқаришни такомиллаштиришга йўналтирилган
лойиҳаларга эътибор бериш алоҳида аҳамиятга эгадир. Жумладан, Самарқанд
кимё заводида маҳаллий хом ашёдан янги нитрокальций фосфатли ўғит ишлаб
чиқариш технологияси ўзлаштирилди. Натижада нитрокальций фосфатли
ўғитни ишлаб чиқариш бир йиллик қувватини 250,0 минг тоннага етказишга
эришилди. Бу инновацион янгилик сабабли катта миқдорда валюта ва моддий
бойликларни тежаш таъминланди.
2010 йилда миллий иқтисодиётни ривожлантириш учун киритилган
инвестицияларнинг умумий ҳажми 13,6 фоизга кўпайди. Мамлакатимиз миллий
иқтисодиётини ривожлантириш учун барча молиявий манбалар ҳисобидан
9,7 миллиард АҚШ доллари миқдорида инвестиция жалб этилди, бу ялпи ички
маҳсулотнинг қарийиб 25 фоизини ташкил этди. Умумий қўйилмалар ҳажмида
хорижий инвестициялар ва кредитлар улуши 28,8 фоизни, тўғридан-тўғри
хорижий инвестициялар миқдори эса 2 миллиард 400 миллион АҚШ долларини
ташкил этди.
2009 йилда 3 миллиард 200 миллион АҚШ долларидан ортиқ низом
жамғармасига эга бўлган Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт
фонди томонидан 550 миллион АҚШ долларидан зиёд миқдорда кредитлар
ажратилди, натижада 250 миллиард сўмлик асосий фондга эга бўлган жами 423
та объект, жумладан, озиқ-овқат саноатида 145 та, қурилиш материаллари
саноатида 118 та, енгил ва тўқимачилик саноатида 65 та, қишлоқ ва ўрмон
хўжалиги соҳасида 58 та, кимё ва нефть-кимё саноатида 13 та, фармацевтика
тармоғида 8 та объект ишга туширилди.
19
Жалб қилинган инвестиция
маблағларининг 50 фоизга яқини ишлаб чиқаришни модернизация қилиш ва
қайта жиҳозлашга йўналтирилган.
Республикамиз
иқтисодиётининг
реал
секторида
инновацион
инвестициялаштириш
самарадорлигини
ошириш
борасидаги
долзарб
муаммолардан бири - инновацион лойиҳаларни комплекс экспертиза қилиш ва
уларни инвестициялаш учун зарур бўлган молиявий маблағлар
билан
таъминлаш ҳисобланади.
Фикримизча, республикамизда лойиҳавий молиялаштиришни етарли
даражада ривожланмаганлиги, инновацион лойиҳаларни комплекс экспертиза
қилишдаги хатоликларнинг мавжудлиги, лойиҳаларни самарадорлигини
пасайтирадиган
омилларнинг
юзага
келганлиги,
ишлаб
чиқарилган
маҳсулотларни экспорт қилишнинг талабга тўлиқ жавоб бермаслиги каби
омилларнинг мавжудлиги билан изоҳланади. Масалан, Тошкент вилояти
19
И.А. Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари
ва чоралари.-Т.: Ўзбекистон. 2009.-18-20 б.
17
Янгийўл туманида болаларга консерва маҳсулотлари ишлаб чиқариладиган
завод қуриш лойиҳаси учун Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки
томонидан 56 миллион АҚШ доллари миқдорида кредит ажратилган эди
20
.
Аммо, қурилган завод ишга тушмади. Натижада, банк томонидан берилган
кредитлар қайтмади. Холбуки, бу инновацион лойиҳа эди.
Демак, лойиҳавий молиялаштиришни ривожлантириш орқали инновацион
инвестициялашга зарур бўлган маблағларни жалб этиш ҳажмини ошириш учун
қуйидаги
тадбирларнинг
амалга
оширилиши
мақсадга
мувофиқдир:
инновацион лойиҳаларни комплекс экспертиза қилиш жараёнига малакали
мутахассисларни жалб этиш, мураккаб технологияга асосланган лойиҳалар
экспертизасига эса хорижий мамлакатлардан малакали экспертларни жалб
қилиш; технологик занжирда узилишларнинг юзага келмаслиги учун маҳаллий
хом ашёдан фойдаланишга мўлжалланган техника ва технологияга асосланган
инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш; ишлаб чиқарилган маҳсулотлар
экспортининг диверсификация даражасини ошириш, миллий валютанинг
хорижий валюталарга нисбатан қадрсизланиш жараёнини тўхтатиш йўли билан
лойиҳавий молиялаштириш самарадорлигини ошириш мумкин.
Инновацион фаолиятни давлат томонидан молиявий қўллаб-қувватлаш
амалиётини такомиллаштириш мақсадида:
Биринчидан,
илм-фанни ривожлантириш
учун
давлат томонидан
маблағлар ажратишнинг амалдаги тизимини такомиллаштириш керак. Ушбу
харажатларнинг
ҳалқаро амалиётда
қабул
қилинган меъёрий чегаравий
даражасига яъни, мамлакатнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш нуқтаи
назаридан белгиланган ЯИМга нисбатан 2 фоизни ташкил этиши ва унга
эришишни таъминлаш лозим. Масалан, АҚШда инновацияга давлат томонидан
ажратилган харажатлар ЯИМнинг 3 фоизини, Европа Иттифоқида эса 2 фоизни
ташкил этади.
Иккинчидан, янги технологик ускуналарни ишлаб чиқариш фаолиятига
жорий қилган корхоналарга нисбатан давлат томонидан солиқ имтиёзларини
жорий этиш лозим. Жумладан, Японияда йил давомида ишлаб чиқаришга
жорий этилган янги, замонавий технологик ускуна қийматининг 50 фоиз
миқдоридаги сумма корхонанинг солиққа тортиш базасидан чегириб
ташланиши, Франция ва Германияда янги техника ва ускуналарга биринчи
йилда ҳисобланган амортизацияларни тўлиқ балансдан чиқариш ҳуқуқи
берилиши тажрибаларидан фойдаланиш мумкин. Россия давлати томонидан
икки йилга белгиланган инновацион лойиҳаларнинг эгаларида, ушбу лойиҳа
умумий қийматининг 20 фоизигача хусусий маблағлари мавжуд бўлса,
давлатнинг бу лойиҳаларни амалга ошириш учун 20-50 фоизгача молиявий
ёрдам бериш тажрибасини республикада қўллаш мумкин.
Учинчидан, давлат йирик инновацион лойиҳаларни синдициялашган
кредитлар
ҳисобидан
молиялаштиришни
қўллаб-қувватлаши
лозим.
Ўзбекистон Республикасида синдициялашган кредитлар ҳисобидан инновацион
лойиҳаларни
молиялаштириш
амалиётини
давлат
томонидан
қўллаб-
20
Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банкининг ҳисобот маълумотлари
18
қувватлашнинг зарурлиги республикамиз тижорат банкларида узоқ муддатли
ресурсларнинг етишмаслиги билан изоҳланади. 2010 йилнинг 1 январ ҳолатига,
йирик тижорат банкларининг депозит базаси
ҳажмида узоқ
муддатли
депозитларнинг салмоғи атиги 22 фоизни ташкил қилди. Бунинг сабаби
инновацион лойиҳаларни амалга ошираётган корхоналарда юқори ликвидли
гаров объектларининг етишмаслигидир.
Демак, давлат томонидан инновацион лойиҳаларни синдициялашган
кредитлар ҳисобидан молиялаштириш амалиётини қўллаб-қувватлаш қуйидаги
шаклларда амалга оширилиши зарур:
1.
Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси
маблағларининг маълум қисми инновацион лойиҳаларни синдициялашган
кредитлар ҳисобидан молиялаштириш мақсадида ташкил этилган синдикат
ресурс
сифатида
берилиши
лозим.
Ушбу
синдициялашган
кредит
ресурсларининг камида 25 фоизи жамғарма маблағлари ҳисобидан, 25 фоизи
синдикатда етакчи банк вазифасини бажарувчи давлат тижорат банки, қолган
50 фоиз ресурслар синдикатда иштирок этувчи тижорат банкларининг
ҳиссасидан шаклланиши керак.
2.
Инновацион
лойиҳаларни
молиялаштириш
учун
бериладиган
синдицияли кредитнинг таъминоти сифатида юқори ликвидли гаров объектлари
эмас, балки, давлат томонидан бериладиган кафолат бўлиши лозим. Ҳалқаро
банк амалиётида юқори ликвидли гаров объекти сифатида давлатнинг
қимматли қоғозларидан кенг фойдаланилади. Улар 90 фоизгача максимал
қийматда кредитлар учун гаров сифатида қабул қилинади.
3. Инновация фаолияти билан шуғулланувчи субъектларни маблағлар
билан таъминлаш жамғармаси ва ҳиссадорлик асосидаги бюджетдан ташқари
манбалар манфаатдор вазирликлар, идоралар, иқтисодиёт тармоқлари, корхона
ва ташкилотларнинг маблағлари ҳисобидан «буюртма-натижа» механизми
орқали амалга оширилиши керак.
4. Корхоналарда шаклланаётган амортизация фонди маблағларидан
инновацион фаолиятда фойдаланиш керак. Чунки, амортизация маблағлари
ҳисобига корхоналарнинг асосий ишлаб чиқариш фондларини, жорий ва
капитал таъмирлаш ишларини олиб боришларини инновацион фаолиятнинг бир
тури деб қараш мумкин. Амортизация маблағларидан инновацион йўналишда
фойдаланишни
ошириш,
асосий
фондларнинг
йиллик
амортизация
даражаларини қайта кўриб чиқишни талаб этади ва амортизация маблағларини
ташкил этиш
меъёрларини
ошириш, асосий фондлардан фойдаланиш
даражасини ошиб боришига боғлиқ бўлиши лозим.
Ишлаб
чиқариш
жараёнида
инновацион
янгиликларни
қўллаш,
кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этишдан олинган
фойданинг тақсимот услубини такомиллаштириш зарур.
Инновацион салоҳиятни ошириш учун минтақаларда қуйидаги ишларни:
инновацион технологик марказлар ва инновация фондларини ташкил этиш учун
зарур бўлган ташкилий, молиявий ва иқтисодий муҳитни яратиш; бозор
иқтисодиёти хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда интеллектуал мулкни ҳимоя
этиш механизмларини ишлаб чиқиш; илмий янгиликларни ишлаб чиқаришга
19
жорий этиш орқали ривожлантириш; олий ўқув юртлари, тармоқ институтлари,
академия,
илмий-тадқиқот
институтларининг
илмий
салоҳиятларидан
фойдаланиш самарадорлилигини ошириш учун уларнинг интеграциялашувини
амалга ошириш зарур.
Инновацион лойиҳаларни прогнозлаштиришда эса: ҳар бир товарга
бўлган истеъмол қийматини маркетинг тадқиқотлари асосида ўрганишга; унга
иқтисодий, ижтимоий, фан ва техника тараққиёти таъсирини аниқлашга;
самарали инновация маҳсулотини аниқлаб олишга; инновацион маҳсулот
сифатини унга таъсир этувчи омиллар асосида прогнозлаштиришга ва уни
иқтисодий жиҳатдан самарали бўлишини асослашга эътибор бериш зарур.
ХУЛОСА
Тадқиқот натижалари асосида қуйидаги
илмий хулосалар
олинди:
1. Инновацион жараён доимий равишда ҳаракатда бўлувчи иқтисодий
ҳолат бўлиб, иқтисодий ривожланиш илмий-техникавий ёки ишлаб чиқариш
жараёнини амалий жиҳатдан тубдан янгилаш ва такомиллаштиришнинг асосий
омили эканлигидан келиб чиққан ҳолда, фундаментал илмий тадқиқотлар
асосан иқтисодиёт тармоқларини самарали ривожлантириш бўйича тегишли
иқтисодий сиёсатга асосланган ҳолда олиб борилиши лозим. У ишлаб
чиқаришни, меҳнатни ташкил этиш ҳисобига янги маҳсулот турларини ишлаб
чиқариш
ва хизматларни
кўрсатишни
ташкил
этишда ифодаланади.
Инновацион жараён эса илм-фан ва техника, технология, ишлаб чиқаришни
ташкил этиш соҳаларида қўлга киритилган ютуқларни амалиётга қўллаш билан
боғлиқ бўлган даврдан бошлаб рўй беради.
2.
Инновация
инвестиция
маблағларининг
бир
қисми
бўлиб,
такомиллаштирилган ёки янги ишлаб чиқарилган техника ва технологияларда
ифодаланади ҳамда узвий равишда иқтисодий жараён билан боғлиқ бўлади.
Инновация иқтисодий категория сифатида ишлаб чиқариш субъектларида
технологик, ижтимоий-экологик ва бошқа хусусиятларнинг умумлашган
ҳолатдаги ўзгаришларни ифода этса, инновацион инвестициялаштириш ўзида
фақат ишлаб чиқариш ва ижтимоий хизматларни ташкил этиш жараёнида
бўлаётган янги сифат ўзгаришларини ифода этади.
3. Инновацион жараён инновацион фаолиятга нисбатан кенг маънога эга
бўлиб, у қуйидагилар билан белгиланади: инновацион жараён илмий-тадқиқот,
илмий-техникавий
янгиликларни
ишлаб
чиқаришга
татбиқ
этиш;
инвестициялаштириш жараёнига нисбатан қўлланилиши жиҳатидан қисқа
муддатли, яъни илмий фикр ҳамда мулоҳазаларнинг шаклланиши ва амалга
ошириш даврини ўз ичига қамраб олади.
4. Инновацион муносабатлар инвестиция муносабатларининг махсус
илмий ва амалий янгиликларни яратишга йўналтирилган муносабатлари
бўлсада,
ўз навбатида
у
ҳам ишлаб чиқариш жараёнида мулкчилик
муносабатларини ифода этади. Яратилаётган илмий ва амалий янгилик товар
сифатида ижтимоий меҳнат харажатларининг маҳсули, яъни таннархи бўлиб
ишлаб чиқариш муносабатларини вужудга келтиради.
20
5. Ишлаб чиқариш жараёнидаги инновацион муносабатлар жисмоний ва
ҳуқуқий субъектлар ўртасида бўлиб, ишлаб чиқариш жараёнида илм-фан ва
техника янгиликларини қўллаш асосида такомиллашиб боради. Инновацион
муносабатларнинг ривожланиши янгиликларни ишлаб чиқаришга татбиқ этиш
орқали янги яратилган маҳсулотларда ифодаланса, ишлаб чиқариш жараёнида
қўлланилаётган
янгилик
натижалари
инновацион
ишлаб
чиқариш
муносабатларининг такомиллашиб боришида ифодаланади, бу икки омил ўзаро
боғлиқдир.
Тадқиқот ишида инновацион инвестициялаштиришнинг ижтимоий-
иқтисодий самарадорлигини ошириш бўйича қуйидаги
илмий таклиф ва
амалий тавсиялар
ишлаб чиқилди:
1. Инновация бу илм-фан ва техника тараққиёти бўйича маълум бир
янгилик, кашфиётларни яратиш ёки мавжуд ишлаб чиқариш жараёни билан
боғлиқ
бўлган ресурслардан фойдаланишни такомиллаштириш; доимий
равишда янгиликлар излаш, бозор талабларига мос келадиган маҳсулотларни
ишлаб чиқаришда илғор технологияларни қўллаш ва меҳнатни ташкил этиш
усулларидан фойдаланиш; бозор иқтисодиёти шароитида инновацион
инвестиция маблағларидан фойдаланиш бозор субъекти ихтиёрида бўлиб,
инновацион фаолиятни ташкил этиш даражасига боғлиқ бўлиши керак.
2. Инновацион лойиҳаларнинг самарадорлиги қуйидагиларга боғлиқ:
инновацион
инвестициялаштириш
мақсадларини
назарий
жиҳатдан
асосланганлигига; инновацион лойиҳани бажариш билан боғлиқ бўлган илмий-
тадқиқот ва лойиҳа ҳужжатларини таъминлашга; техникавий ва иқтисодий
жиҳатдан асосланганлигига; уни амалга ошириш учун зарур бўлган инвестиция
маблағларига; инновацион лойиҳалар асосида ишлаб чиқариш жараёнида янги
намунавий маҳсулот турларини ва умумий янги маҳсулотни ишлаб чиқаришни
тўлиқ ўзлаштиришга.
3. Инновацион инвестиция самарадорлиги ишлаб чиқариш даврида
олинган ялпи фойданинг ошиб боришида ифодаланади. У ишлаб чиқариш
жараёнида янгиликни
қўллаш асосида яратилган
қўшимча маҳсулот
қийматидан ташкил топиши керак.
4. Инновация жараёнининг ривожланишига таъсир этувчи омиллар бир
тизимга келтирилган.
Инновацион янгиликларнинг
ижтимоий-иқтисодий,
илмий-техникавий, экологик самарадорлигини аниқловчи кўрсаткичлар ишлаб
чиқилган ва давлатнинг инновацион тизим модели таклиф қилинган ҳамда
инновацион фаолият билан шуғулланувчи субъектлар ва ишлаб чиқариш
субъектлари
ўзаро
ҳамкорликда илмий ишлаб чиқариш
ҳиссадорлик
жамиятларини ташкил этиш зарурлиги асосланган.
5. Инновация самарадорлигини ошириш учун қуйидагиларга эътибор
бериш зарур: илмий изланиш жараёнининг даражасидан келиб чиққан ҳолда
инновация фаолиятини бошқаришни такомиллаштириб боришга; инновацион
фаолиятини амалга ошириш учун керак бўлган ахборотлар билан таъминлашга
ва юқори интеллектуал салоҳиятга эга мутахассисларни жалб этишга;
инновация ишларини амалга ошириш учун зарур бўлган ишлаб чиқариш
ресурслари билан таъминлаш даражасига; инновация ишларини олиб
21
борувчиларнинг фаолиятлари самарали бўлишини таъминлаш учун ишлаб
чиқариш
ва
ижтимоий
инфратузилмаларни
ривожлантиришни
амалга
оширишга.
6. Инновация ва инновацион тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-
қувватлашни бошқариш вазифасини бажарувчи ташкилотларнинг асосий
мақсади: янги ихтиролар ва технологияларни ишлаб чиқаришни моддий
рағбатлантириш; хусусий тадбиркорлик субъектларига илм-фан ва техника
имкониятларидан фойдаланишда яқиндан ёрдам бериш; илм-фан ва техника
ютуқларига бўлган интилишларининг юқори даражада бўлишидан келиб
чиққан ҳолда инновацион фаолият билан шуғулланувчи тадбиркорларни давлат
ва кредит ташкилотлари томонидан қўллаб-қувватлаш ҳисобланади.
7. Инновацион фаолиятни инвестициялаштириш даражасини ошириш
учун хусусий маблағларни жалб этишни таъминлаш мақсадида, давлат
корхоналарига инвестиция маблағларини инновацияга жалб этишдаги солиқ
имтиёзларини хусусий инвесторларга ҳам татбиқ этиш зарур.
8.
Инновация
фаолияти
билан
шуғулланувчи
илмий-тадқиқот
институтлари, илмий бўлимлар, илмий лабораториялар ва олий ўқув юртларини
илғор техника ва технологиялар билан жиҳозлашга эътиборни қаратиш керак.
9. Асосий фондлардан фойдаланганлик учун ҳар ойда ажратиладиган
йиллик амортизация маблағлари инновацион инвестициялаштиришнинг асосий
манбаларидан бири ҳисобланади. Инновацион инвестициялаштириш учун
зарур бўлган амортизация маблағларининг ўсиши йиллик амортизация фонди
меъёрларининг
ўсиб
боришига
боғлиқ.
Республикада
амортизация
маблағларидан
инновацион
инвестициялаштиришни
ривожлантиришда
фойдаланиш даражасининг ошиб боришини таъминлаш учун АҚШ, Германия
ва Япония мамлакатларида қўлланилаётган тезлаштирилган амортизация
меъёрларидан фойдаланиш лозим.
10. Инновацион янгиликларни яратиш билан бирга улардан унумли
фойдаланишни ташкил этиш керак. Бунинг учун минтақа хусусиятларидан
келиб чиққан
ҳолда, мамлакатимиз
минтақалари миқёсида
инновацион
инфратузилмаларни яратиш керак.
11. Инновацион фаолиятни иқтисодий ҳуқуқий жиҳатдан таъминлашни
такомиллаштириш, интеллектуал мулкни инновацион соҳада ҳимоя этишни
амалга ошириш зарур.
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1. Гаибназарова З.Т. Общеметодологические вопросы оценки эффективности
инвестиций //Образование, технологии и конкурентоспособность национальной
экономики: Сборник научных статей. - Ташкент, 2005. - С. 29-32.
2. Гаибназарова З.Т., Магрупов Д.Т. Оценка эффективности инвестиций с
учетом сроков их окупаемости в малом бизнесе //Восемнадцатые международные
Плехановские чтения: Тезисы докладов. - Москва, 2005. - С. 392-393.
3. Гаибназарова З.Т.
Проблемы и задачи развития инфраструктуры
поддержки
малого
инновационного
предпринимательства
в
Республике
Узбекистан //Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқаришни ташкил этиш,
22
бошқариш ва тадбиркорликни ривожлантириш муаммолари: Республика илмий-
амалий анжумани маърузалар тўплами. - Тошкент, 2007. - Б. 281-283.
4. Гаибназарова З.Т.
Инновацион
инвестициялаштиришнинг
назарий
заминлари //Жамият ва бошқарув. - Тошкент, 2008. - №1. - Б. 87-88.
5. Гаибназарова З.Т. Инновация иқтисодий категория сифатида //Иқтисодиёт
ва таълим. - Тошкент, 2008. - № 2. - Б. 70-75.
6. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлиги //
Инновацион жараёнларни бошқариш:
тажриба, муаммо ва истиқболлар:
Республика илмий-амалий анжумани маърузалар тўплами. - Тошкент, 2008. - Б.
106-108.
7. Гаибназарова З.Т., Махкамова М.А. Инновация самарадорлигини баҳолаш
услуби //Современные средства коммуникаций и психолингвистические проблемы
преподавания научно-технической и астроавиакосмической терминологии в вузах
Узбекистана: Межвузовский сборник научно-методических статей. - Ташкент,
2008. - № 2. - С. 14-17.
8. Гаибназарова З.Т. Инновацион фаолиятни ривожлантиришда Европа
мамлакатларининг тажрибалари //Техника юлдузлари. Тошкент, 2008. - № 2. - Б.
142-145.
9. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш манбалари //Таълим
тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. - Тошкент, 2008. - № 3. - Б. 121-124.
10. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш жараёнидаги
иқтисодий муносабатларнинг ўзига хос жиҳатлари //Таълим тизимида ижтимоий-
гуманитар фанлар. - Тошкент, 2009. - № 4. - Б. 134-136.
11. Гаибназарова З.Т. Инқирозга
қарши чоралар дастурини амалга
оширишда инновацион инвестициялаштиришнинг ўрни
//Баркамол авлод-
мамлакат
ижтимоий-иқтисодий
тараққиёти
пойдевори:
Конференция
материаллари тўплами. - Тошкент, 2010. - Б. 49-52.
12. Гаибназарова З.Т. Хорижий инновацион инвестиция маблағларини жалб
этишнинг иқтисодий механизмини такомиллаштириш //Ўзбекистон Республикаси
Президенти И.А. Каримовнинг “Юксак маънавият-енгилмас куч” асари: Илмий
ишлар тўплами. - Тошкент, 2010. - Б. 133-135.
13. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаш бўйича хориж тажрибаси
ва
ундан
Ўзбекистон
амалиётида
ижодий
фойдаланиш
имкониятлари
//Формирование гармонично развитого поколения в современных условиях:
Сборник научно-методических статей. - Ташкент, 2010. - С. 201-204.
14. Гаибназарова З.Т. Использование зарубежного опыта инвестирования
инновации в Узбекистане //Двадцать четвертые международные Плехановские
чтения: Тезисы докладов. - Москва, 2011. - С. 240-241.
15. Гаибназарова
З.Т.
Ўзбекистон
саноатида
инновацияни
инвестициялашнинг
хуқуқий-институционал
асослари
ва
ривожланиш
тенденциялари //Инновация фаолиятини ривожлантиришда кичик бизнес ва
тадбиркорликни янада кенгайтиришнинг муҳим омиллари: Республика илмий-
амалий анжуман материаллари. - Тошкент, 2011. - Б. 140-144.
16. Гаибназарова З.Т. Инновацион фаолиятни ривожлантиришда инсон
капитали
роли
//INNOVATION-2011: Халқаро илмий-амалий конференция
материаллари. - Тошкент, 2011. - Б. 102-103.
23
Иқтисод фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Гаибназарова Зумрат
Талатовнанинг 08.00.01 - «Иқтисодиёт назарияси» ихтисослиги бўйича
«Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини оширишнинг назарий асослари»
мавзусидаги диссертациясининг
Р Е З Ю М Е С И
Таянч сўзлар:
инвестиция, инновация, инновацион фаолият, инновацион самарадорлик,
инвестициялаштириш манбалари, инновацион манбалар, инновацион лойиха, инновациянинг
ижтимоий-иқтисодий моҳияти, инновацион муҳит, инсон капитали, инновацион тизим модели,
ишлаб чиқариш, модернизация, диверсификация.
Тадқиқот объектлари:
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш
қўмитасининг
инновацион фаолияти
ҳисобланади. Монографик тадқиқотлар Тошкент давлат техника университети маълумотлари асосида
олиб борилган.
Ишнинг
мақсади:
иқтисодиётни
модернизация
қилиш
шароитида
инновацион
инвестициялаштириш самарадорлигини оширишнинг назарий асослари ва самарадорлигини баҳолаш
услубиятини такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш.
Тадқиқот методлари:
илмий билиш, анализ ва синтез, таққослаш, иқтисодий-статистик
таҳлил, эксперт баҳолаш, абстракция, тизимли ёндашув, монографик кузатув, прогнозлаштириш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
инновацион инвестициялаштиришнинг
назарий асосларини такомиллаштириш бўйича инновацион муносабатларнинг ўзига хос
хусусиятлари, инновацион жараённинг ривожланиш босқичлари ва омилларини тизимлаштириш
каби тавсиялар илмий асосланган; инновацион инвестициялаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий,
илмий-техникавий, экологик хусусиятларини эътиборга олган ҳолда самарадорлигини баҳолаш
услубиятини такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган; иқтисодиётни модернизация
қилиш ва диверсификациялаш шароитида инновацион инвестициянинг давлат бюджети, бюджетдан
ташқари, хорижий инвестициялар, амортизация маблағлари каби манбалари аниқлаштирилган ҳамда
инновацион инвестициялаштириш жараёнида синдициялашган кредит, венчур фонди, аҳоли
жамғармалари каби ноанъанавий манбалардан фойдаланиш бўйича таклифлар асослаб берилган;
хорижий давлатлар ва хусусий инвесторларнинг инновацион инвестицияларини жалб этишнинг
ижобий ва салбий томонлари очиб берилган, уни монографик ўрганиш асосида 2015 йилгача бўлган
прогноз кўрсаткичлари ишлаб чиқилган; иқтисодий ривожланган хорижий давлатларнинг
инновацион инвестициялаштириш тажрибаларидан миллий иқтисодиётда фойдаланиш бўйича
ҳиссадорлик жамиятларини ташкил этиш, тезлаштирилган амортизация меъёрларидан фойдаланиш,
инновацион инвесторларга молиявий имтиёзлар бериш, инновацион фаолиятни давлат томонидан
бевосита ва билвосита тартибга солиш усулларидан кенг фойдаланиш каби тавсиялар асосланган.
Амалий аҳамияти:
ишлаб чиқилган илмий хулосалар ва амалий тавсиялардан Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва технологияларни ривожлантиришни
мувофиқлаштириш
қўмитаси
ва
турли
мулк
шаклларига
асосланган
инновацион
инвестициялаштириш
фаолияти
билан
шуғулланувчи
субъектларда
инновацион
инвестициялаштиришни ривожлантириш манбаларини такомиллаштиришда, самарадорлигини
баҳолашда, инновацион инвестициялашнинг хуқуқий ва институционал асосларини ва ривожланиш
тенденцияларини аниқлашда фойдаланиш мумкин. Илмий ишнинг назарий хулосалари ва амалий
таклифларидан олий ўқув юртларида
«Иқтисодиёт назарияси»
фанининг ўқув дастурини
такомиллаштириш ҳамда ўқитиш жараёнида фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
тадқиқотнинг асосий натижалари,
илмий хулоса ҳамда амалий тавсиялари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, Ўзбекистондаги Корея
республикаси ахборот технологияларини ҳалқаролаштириш тадқиқот марказининг ваколатхонаси
томонидан амалиётга жорий этиш учун қабул қилинган. Шунингдек, Тошкент давлат техника
университетида «Иқтисодиёт назарияси» фанини ўқитишда материал сифатида фойдаланилмоқда.
Қўлланиш соҳаси:
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар
академияси, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги, илмий муассасалар ва олий таълим
тизимида инновацион инвестициялаштириш фаолияти билан шуғулланувчи субъектларнинг амалий
фаолиятида ҳамда ишлаб чиқариш соҳаларида фойдаланилиши мумкин.
24
Р Е З Ю М Е
диссертации Гаибназаровой Зумрат Талатовны на тему: «Теоретические основы
повышения эффективности инновационного инвестирования» на соискание
ученой степени кандидата экономических наук по специальности
08.00.01 - «Экономическая теория»
Ключевые слова:
инвестиция, инновация, инновационная деятельность, инновационная
эффективность, источники инвестирования, источники инновации, инновационный проект,
социально-экономическая сущность инновации, инновационная сфера, человеческий капитал, модели
инновационной системы, производство, модернизация, диверсификация.
Объекты исследования:
инновационная деятельность Координационного комитета по
развитию науки и технологии при Кабинете Министров Республики Узбекистан. Монографические
исследования проведены по данным Ташкентского государственного технического университета.
Цель работы:
разработка предложений и рекомендаций по совершенствованию
теоретических основ повышения эффективности и методов оценки инновационного инвестирования
в условиях модернизации экономики.
Методы исследования:
научное познание, анализ и синтез, сравнительный анализ,
экономически-статистический анализ,
экспертная оценка, абстракция,
системный подход,
монографическое наблюдение, прогнозирования.
Полученные
результаты
и
их
новизна:
научно
обоснованы
рекомендации
по
совершенствованию теоретических основ инновационного инвестирования, касающиеся своеобразия
инновационных отношений, этапов развития инновационного процесса и систематизации его
факторов; разработаны предложения по совершенствованию методов оценки эффективности
инновационного инвестирования с учетом его социально-экономических, научно-технических,
экологических особенностей; в условиях модернизации и диверсификации экономики определены
источники инновационного инвестирования- государственный бюджет, зарубежные инвестиции,
внебюджетные и амортизационные средства, а также обоснованы предложения по использованию
таких нетрадиционных источников как синдицированный кредит, венчурный фонд, фонды
населения; раскрыты положительные и отрицательные стороны привлечения инновационных
инвестиции зарубежных стран и частных инвесторов, определены перспективы развития
инновационного инвестирования до 2015 года на основе монографического исследования;
обоснованы рекомендации по использованию в национальной экономике опыта инновационного
инвестирования экономически развитых зарубежных стран касающиеся организации акционерных
обществ, использования норм ускоренной амортизации, предоставления инвесторам финансовых
льгот, широкого использования методов непосредственного и посредственного регулирования
инновационной деятельности государства.
Практическая значимость:
разработанные
научные предложения
и практические
рекомендации могут быть использованы Комитетом по координации развития науки и технологий
при Кабинете Министров Республики Узбекистан и субъектами основанными на различных формах
собственности,
занимающиеся
инвестированием
инновационной
деятельности
при
совершенствовании
источников
развития
инновационного
инвестирования,
при
оценке
эффективности, а также по определению правовых и институциональных основ и тенденции развития
инновационного инвестирования. Теоретические выводы и практические предложения научной
работы могут быть использованы в учебном процессе, а также в совершенствовании учебной
программы по предмету «Экономическая теория» в высших учебных заведении.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
основные результаты исследования,
научные выводы и практические рекомендации приняты для внедрения Комитетом по координации
развития науки и технологий при Кабинете Министров Республики Узбекистан, Консульством
исследовательского центра по международной информационной технологии Республики Кореи в
Узбекистане, а также используется как материал при изучении предмета «Экономическая теория» в
Ташкентском государственном техническом университете.
Область применения:
Комитет по координации развития науки и технологий при Кабинете
Министров Республики Узбекистан, Академия наук Республики Узбекистан, Министерство
экономики Республики Узбекистан, научные организации, субъекты, занимающиеся инновационным
инвестированием в системе высших учебных заведении и в производство.
25
R E S U M E
Thesis of Gaibnazarova Zumrat Talatovna on the scientific degree of competition of the
candidate of economic sciences on specialty 08.00.01 – «Theory of economics», subject:
«Theoretical basis of increasing efficiency of innovative investment»
Key words:
The investment, innovation, innovative activity, innovative efficiency, sources of
investment, sources of innovation, the innovative project, socio-economic essence of innovation, the
innovative sphere, human capital, model of innovative system, production, modernization, diversification.
Subjects of research:
Innovative activity of Coordinating committee on science and technologies
development under the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan. The monographic researches are
carried out on the data of Tashkent state technical university.
Purpose of work:
Developing of offers and recommendations on theoretical basis of improvement
innovative investment efficiency increasing in conditions of economy modernization.
Methods of research:
Scientific knowledge, analysis and synthesis, comparative analysis, economic
and statistical analysis, expert’s estimation, abstraction, system approach, monographic supervision,
forecasting.
The results obtained and their novelty:
Scientifically proved recommendations on the basis of the
theoretical base of innovative investment correlated to peculiars of innovative relations, the stages of
innovative process development and its factor’s systematization; the offers on improvement of innovative
investment efficiency assessment taking into consideration its social-economic, scientific-technological,
ecological features; the resources of innovative investment in the conditions of economy’s modernization
and diversification-state budget, foreign investments, non budget and sinking means, the proposals on
untraditional resources as syndicated credit, venture fund, population’s fund have been determined; positive
and negative sides of innovative investments attracting from foreign countries have been discovered, the
perspectives of innovative investment on the basis of monographic research till 2015 have been determined,
the recommendations on the application in national economy the developed foreign countries experience
regarded to joint-stock companies, using the standards of advanced amortization, presenting the financial
opportunities to investors, the methods of direct and indirect use of government’s innovative activity.
Practical value:
The developed scientific offers and practical recommendations can be used by
Coordinating committee on science and technologies development under the Cabinet of Ministers of the
Republic of Uzbekistan and by the people based on a various forms of ownership engaged in investment
innovative activity in improving innovative investment sources development, at an estimation of efficiency,
legal and institutional bases and tendency of innovative investment development. The theoretical conclusions
and practical offers of scientific work can be used in educational process and in improving of the educational
program of “Theory of economy” subject in higher educational institutions.
Degree of embed and economic effectivity:
The scientific conclusions and practical
recommendations are accepted for introduction in Coordinating committee on science and technologies
development under the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan, Consulate of the research centre
on the international information technology and is also used as a study material of “Theory of economy”
subject in Tashkent state technical university.
Field of application:
Coordinating committee on science and technologies development under the
Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan, Academy of sciences of the Republic of Uzbekistan,
Ministry of economy of the Republic of Uzbekistan, scientific organizations, by people engaged of
innovative investment in system of higher educational institutions and in production.
Тадқиқотчи:
__________________
26
Босишга рухсат 08.02.2012 да берилди.
Нашр ҳисоб т. 1.2. Адади 120 дона.
Буюртма № 8.
«HUMOYUNBEK-ISTIQLOL MO‘JIZASI»
босмахонасида чоп этилди.
100003. Тошкент. Олмазор, 171-уй
27
28
