ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ҚИШЛОҚ ВА СУВ ХЎЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ
САМАРҚАНД ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК: 631.51 +635 + 635.21
БОЙМУРОДОВ Худойберди Мелибоевич
ЕРНИ ЭКИШГА ТАЙЁРЛАШ, ЭКИШ МУДДАТЛАРИ
ВА МУЛЬЧАЛАШНИНГ ЭРТАГИ КАРТОШКА
ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ
06.01.09 – Ўсимликшунослик
Қишлоқ хўжалик фанлари номзоди илмий
даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
С а м а р қ а н д - 2 0 0 8
2
Диссертация иши 2001-2006 йиллар мобайнида Самарқанд қишлоқ
хўжалик институти мева-сабзавотчилик ва узумчилик кафедрасида бажарилган.
ИЛМИЙ РАҲБАР:
қишлоқ хўжалик фанлари
доктори, профессор
ОСТОНАҚУЛОВ Тоштемир Эшимович
РАСМИЙ ОППОНЕНТЛАР:
қишлоқ хўжалик фанлари
доктори, профессор
ҲОШИМОВ Фарҳод Ҳакимович
қишлоқ хўжалик фанлари номзоди, доцент
ҚОДИРХЎЖАЕВ Ориф Қодирхўжаевич
ЕТАКЧИ ТАШКИЛОТ: Ўзбекистон Ўсимликшунослик
илмий-тадқиқот институти
Ҳимоя Самарқанд қишлоқ хўжалик институти ҳузуридаги К.120.34.01
рақамли кенгашнинг “__”________2008 йил соат __ да ўтадиган мажлисида
бўлади.
Манзил: 140103, Самарқанд ш., М.Улуғбек кўчаси 77 – уй.
Диссертация билан Самарқанд қишлоқ хўжалик институти кутубхонасида
танишиш мумкин.
Автореферат 2008 йил “__” ____________ да тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш илмий
котиби, қишлоқ хўжалик фанлари
номзоди, доцент
А. Х. Ҳамзаев
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Маълумки, эртаги картошка ҳосили одам
организми учун доимий равишда зарур бўлган қуруқ моддалар, крахмал, оқсил,
клетчатка, витаминлар (С, А, В
1
, В
2
, В
6
, РР ва К), минерал тузлар (кальций,
темир, йод, калий, олтингугурт), алмашинмайдиган аминокислоталар (лизин,
валин, лейцин, тирозин, изолейцин, метионин, триптофан) кабиларнинг манбаи
ҳисобланади. Янги, айниқса ѐш туганаклар хушхўрлиги ва хуштаъмлиги билан
сақланган туганаклардан устун туради. Шунинг учун, аҳолининг бу
туганакларга бўлган эҳтиѐжи жуда катта.
Ҳар бир кунда жисмоний меҳнат билан банд одамларнинг 200-300 г
эртаги картошка истеъмол қилиши организмнинг энергияга бўлган физологик
талабини 10 % га таъминлайди. Ҳозирги вақтда республика аҳолисининг эртаги
картошкага бўлган талаби тўла қондирилмаяпти. Чет мамлакатларга (Россия,
Яқин Шарқ) эртаги картошка экспорт қилиш мумкинлигига қарамасдан бу
даромад манбаи ҳал этилмаяпти.
Самарқанд вилоятида эртаги картошка умумий майдоннинг ярмига
яқинини эгаллайди. Лекин, ундан олинаѐтган ҳосилдорлик гектаридан 14-15
тоннани ташкил этмоқда. Вилоят тупроқ-иқлим шароити, мавжуд фан, техника,
илғорлар тажрибаси ва технологиялар эртаги картошка ҳосилдорлигини
гектаридан 18-20 тоннадан ошириш имконияти мавжудлигини кўрсатмоқда.
Бундан ташқари вилоятда эртаги картошкани йил давомида узлуксиз
етиштириш
мумкин.
Эртаги
картошка
майдонини
кенгайтириш,
ҳосилдорлигини ошириш, уруғчилигини ташкил этиш кўп жиҳатдан экин
тезпишар навларини тўғри танлашга, ер участкаси танлаш ва замонавий
техникаларни ҳисобга олган ҳолда тайѐрлашга, қулай экиш муддати ва ѐруғлик
ўтказувчи плѐнкалардан оқилона фойдаланишга боғлиқ. Лекин, плѐнка остида
ўта эртаги муддатларда картошка етиштириш технологияси ўрганилмаган.
Ҳар бир муайян тупроқ-иқлим шароитларида юқоридаги муаммоларни
илмий асослаш муҳим амалий ва назарий аҳамиятга эга.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси.
Республикамизда
мульчалашнинг ғўза, сабзавот, полиз экинлари ва картошканинг ўсиши,
ривожланиши ва ҳосилдорлигига самараси Н.Н.Балашев (1976), В.И.Зуев,
А.Абдуллаев (1997), В.И.Зуев, О.Қодирхўжаев, Ҳ.Ч.Бўриев, Б.Б.Азимов (2005),
Р.О.Орипов, С.Остонов (2001), А.Л.Санақулов, Ф.Ҳ.Хошимов, Ж.Абдумаликов
(2004), Ш.Т.Холиқулов (2006), Т.Э.Остонақулов (1997) ва бошқалар томонидан
ўрганилган. Лекин, Давлат реестрига киритилган янги навлар негизида ерни
тайѐрлаш усул ва муддатлари, мульчалаш турлари ҳамда экиш муддатлари
мажмуасида ўта эртаги картошка етиштириш технолгияси илк бор ўрганилди.
Диссертация ишининг илмий - тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Ушбу иш Ўзбекистон Республикаси фан ва технологиялар
маркази томонидан 01960004512 рақами билан рўйхатга олинган Самарқанд
қишлоқ хўжалик институтининг “Зарафшон водийси ва жанубий вилоятларда
картошка, айрим сабзавот экинларидан аҳолини узлуксиз мўл, экологик соф
хўраки ва уруғбоп ҳосил билан таъминлайдиган навларини танлаш, яратиш ва
ўстириш технологиясини ишлаб чиқиш” мавзусидаги илмий тадқиқотлар
режасининг таркибий қисми бўлиб, улар асосида бажарилди.
4
Тадқиқот мақсади.
Эртаги картошка навларини ерни тайѐрлаш,
мульчалаш турли усуллари ва экиш муддатларида ўстириб, мўл, сифатли ва
арзон ҳосил олиш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот
вазифалари:
1.
Турли муддат ва усулларда тайѐрланган ерларда эртаги картошка
навларининг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигини ўрганиш;
2.
Экиш муддатларининг эртаги картошка ҳосилининг шаклланиши,
ҳосилдорлиги ва туганак сифатига таъсирини аниқлаш;
3.
Ҳар хил шаффоф плѐнкалар остида экилганда тупроқ ҳарорат ва
намлик режимининг ўзгариши, ўсимликнинг шаклланиши ва
ҳосилдорлигини баҳолаш;
4.
Плѐнка остида эртаги картошка навларини ерни тайѐрлаш ва экиш
турли муддатларида ўстириб иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш ва
ишлаб чиқаришга тавсиялар яратиш.
Тадқиқот объекти ва предмети.
Дала ва ишлаб чиқариш тажрибалари
Самарқанд вилояти Тайлоқ тумани Боғизағон хўжалиги эскидан суғориладиган
ўтлоқ - бўз тупроқлари шароитида 2001-2006 йиллар мобайнида олиб борилди.
Тупроқнинг механик таркиби ўрта қумоқ, ер ости сувлари чуқурлиги 4 - 5 метр
чуқурликда жойлашган. Хўжаликнинг денгиз сатҳидан баландлиги 840 метр.
Тажриба участкасида гумус миқдори (0-25 см) 1,29-1,32 %, тупроқ ҳажм
массаси 1,27-1,31 г/см
3
, солиштирма массаси 2,62-2,68 г/см
3
, ялпи азот 0,11-0,13
%, фосфор - 0,154-0,165 %, калий 2,34-2,53 %, ҳаракатчан азот шакллари 13,4-
18,6 мг/кг, ҳаракатчан фосфор 16,4-21,8 мг/кг ва алмашинувчи калий 198-230
мг/кг ни ташкил этди.
Тадқиқот учун объект қилиб, картошканинг кенг тарқалган ва Давлат
реестрига киритилган ўртатезпишар Сантэ (Голландия, 2000), тезпишар
Қувонч – 16/56 м (СамҚХИ, 2004), Ликария (Германия, 2000) навлари олинди.
Мазкур навлар учун ерни тайѐрлаш бўйича қуйидаги вариантлар бир –
бири билан таққосланди: 1. Кузда шудгор + кузда чизель, борона ва жўяк олиш;
2. Кузда шудгор + кузда “Доминатор” фрезали – культиваторда тайѐрлаш, жўяк
олиш; 3. Кузда шудгор + баҳорда чизель, борона, жўяк олиш (назорат).
Делянканинг майдони – 420 м
2
, такрорлар сони 3 та бўлди.
Эртаги картошка қулай экиш муддатини белгилаш мақсадида 10 – 13
февраль, 25 – 28 февраль ва 12 – 15 март (назорат) кунлари экилиб, ҳар бир
муддатда мульчалардан фойдаланиш бўйича қуйидаги вариантлар ўрганилди:
1. Мульчасиз (назорат); 2. Экилгач чириган, эланган гўнг билан ер бетини 1 – 2
см қалинликда мульчалаш (3 т/га); 3. Қалин (одатдаги) ѐки қалинлиги 0,08 мм
(80 микрон) плѐнка билан мульчалаш; 4. Чигит (юпқа) ѐки қалинлиги 0,008 мм
(8 микрон) плѐнка билан мульчалаш. Эртаги картошка экиш муддатлари ва
мульчалаш усуллари бўйича делянканинг майдони – 56 м
2
. Такрорлар сони 4 та
бўлди.
Барча тажрибаларда экиш 70х25 см схемада 6-7 см чуқурликда, вазни 50-
60 граммлик бутун ва кесилган нишлатилган маҳаллий 1-репродукция уруғлик
туганаклар билан амалга оширилди.
Тадқиқот предмети - эскидан суғориладиган ўтлоқ-бўз тупроқлар
шароитида ерни экишолди тайѐрлаш, мульчалаш ва экиш турли муддат ва
усулларида картошка
навларининг ўсиши, ривожланиши, ҳосил шаклланиши,
ҳосилдорлиги ва уруғлик сифатига таъсирини ўрганиш, шулар асосида ерни
5
тайѐрлаш, мульчалаш ва экиш қулай муддатларини танлаб ўта эртаги юқори,
сифатли ва арзон ҳосил олиш имкониятларини илмий ва иқтисодий асослаш
ҳамда ишлаб чиқаришга тадбиқ этишдан иборат.
Тадқиқот методлари.
Дала ва ишлаб чиқариш тажрибаларини ўтказиш,
экиш, экинни парвариш қилиш, ҳосилни йиғиш, ҳисоблаш ва анализлар умумий
қабул қилинган қишлоқ хўжалиги вазирлиги (1983; 1989; 1990), Бутунроссия
ўсимликшунослик институти (1984; 1986), Бутунроссия картошка хўжалиги
илмий тадқиқот институти (1967; 1989), Ўзбекистон сабзавот, полиз экинлари
ва картошкачилик илмий тадқиқот институти (1978), қишлоқ хўжалик
экинларининг янги навларини синаш бўйича Давлат комиссияси (1974) кабилар
услуби ҳамда тавсиялари асосида олиб борилди. Тупроқ ҳайдалма қатламидаги
гумус И.В.Тюрин, ялпи азот, фосфор, калий И.М.Мальцева ва Л.П.Гриценко,
нитрат азоти Гранвальд-Ляжу, аммоний азоти Несслер реактивида, тупроқнинг
механик таркиби Н.А.Качинский, ҳаракатчан фосфор В.П.Мачигин,
алмашинувчи калий П.В.Протасов усулида аниқланди.
Фенологик кузатиш Давлат нав синаш комиссияси (1974) услуби бўйича,
биометрик ўлчашлар (ўсимлик бўйи, пояси, ѐн шох сони, барг сони ва сатҳи
кабилар) картошка хўжалик илмий тадқиқот институти (1967; 1989) услуби
бўйича, ўсимлик ва туганакларнинг вирусли касалликлар билан зарарланиши
визуал ва серологик ҳамда иммунофермент анализлари ѐрдамида (Москва,
1972), ҳар бир тупнинг маҳсулдорлик кўрсаткичлари турли нав ва тажриба
вариантларида ҳар бир делянкадан 20 тадан ўсимликлар танлаш орқали
Бутунроссия картошка хўжалиги илмий тадқиқот институти (1967; 1980)
услуби бўйича, ўсимлик униб чиққанининг 60, 70 ва 80 кунлари ҳосил тўплаши
ковлаш усулида, ҳосилдорлик ва товар, уруғбоп ҳамда айниган туганаклар
чиқими (НИИКХ, 1967), вариантлар бўйича туганакларнинг уруғлик сифати
(вирусли касалликлар билан зарарланиши ва айниган туганаклар чиқими ҳамда
кейинги йилдаги репродукция ҳосилдорлиги бўйича) ўрганилди. Ҳосилдорлик
кўрсаткичларига Б.А.Доспехов (1985), Б.Ж.Азимов, Б.Б.Азимов (2002) бўйича
статистик ишлов берилди. Плѐнка остида экилган картошка навлари ерни
тайѐрлаш ҳамда экиш қулай муддатларида ўстиришнинг иқтисодий
самарадорлиги Бутунроссия картошка хўжалиги илмий тадқиқот институти
(1989) услуби бўйича ҳисобланди.
Ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий ҳолатлар.
-
Турли муддат ва усулларда тайѐрланган ерларда экилган эртаги
картошка навларининг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигини
ўрганиш натижалари;
-
Экиш муддатларининг эртаги картошка ҳосилининг шаклланиши,
ҳосилдорлиги ва туганак сифатига таъсирини аниқлаш якунлари;
-
Ҳар хил мульчалашларда экилган картошка далаларида тупроқ
ҳарорат ва намлик режимининг ўзгариши, ўсимликнинг шаклланиши
ва ҳосилдорлигини баҳолаш;
-
Плѐнка остида эртаги картошка навларини ерни тайѐрлаш ва турли
экиш муддатларида ўстириб, иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш ва
ишлаб чиқаришга тавсиялар яратиб, уларнинг жорий этилиши.
Илмий янгилиги.
Эскидан суғориладиган ўтлоқ-бўз тупроқлар
шароитида эртаги картошкадан юқори сифатли ва арзон ҳосил олиш
технологиясининг асосий элементлари – тупроқни экишга тайѐрлаш, экиш ва
6
мульчалашнинг қулай муддати ҳамда усуллари ўрганилди. Картошка тезпишар
ва ўртатезпишар (Ликария, Қувонч-16/56 м ва Сантэ) навлари тупроқни экишга
тайѐрлаш ва экиш муддатлари ҳамда мульчалаш усулларига боғлиқ равишда
ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлиги аниқланди. Ўта эртаги картошка
етиштиришга имкон берувчи навлар ва технологик тадбирлар иқтисодий
самарадорлиги асосланди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Эртаги
картошкадан барвақт мўл, сифатли ва арзон ҳосил олишга имкон берувчи
технологик тадбирлар тизими-тупроқни экишга тайѐрлаш, экиш ва
мульчалашнинг қулай муддати ҳамда усуллари ишлаб чиқилди. Ерни экишга
тайѐрлаш, экиш ва мульчалаш муддати ва усулларига боғлиқ равишда картошка
тезпишар ва ўртатезпишар навлари (Сантэ, Ликария, Қувонч-16/56 м) нинг
ҳосилдорлик имкониятлари белгиланди. Тадқиқотлар якуни асосида эртаги
картошка Сантэ, Ликария, Қувонч-16/56 м навларидан гектаридан 25-28
тоннадан ошириб ҳосилдорликни таъминловчи агротехнологик тадбирлар
тизими бўйича тавсия яратилди (2007 йил) ва ишлаб чиқаришга (42 гектар
майдонга) жорий этилди.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Тадқиқот натижалари 2005 – 2006
йиллар мобайнида Тайлоқ туманининг Боғизағон, А.Темур, Қўшчинор ва
Боймурод бобо хўжаликлари эскидан суғориладиган ўтлоқ – бўз тупроқлари
шароитида 42,0 гектар майдонда жорий қилинди.
Ишнинг синовдан ўтиши (апробацияси).
Диссертация ишининг дала
ва ишлаб чиқариш тажрибалари ҳар йили институт махсус комиссияси ва
республика ҚСХВ, ҚХИИЧМ, “Ўзкартошка” бирлашмаси мутахассислари
томонидан кўрилган ва юқори баҳоланган. Тадқиқотларнинг ҳар йилги
якунлари Самарқанд қишлоқ хўжалик институти профессор-ўқитувчилари
илмий ҳисобот конференцияларида (2001-2005), республика (Самарқанд 10-12
сентябр, 2002), Халқаро илмий конференцияларда (Тошкент, 23-25 апрел,
2003), иккита илмий семенарларда ҳамда институт ўсимликшунослик, мева-
сабзавотчилик ва узумчилик кафедралари кенгайтирилган қўшма йиғилишида
(март, 2008) тингланиб, муҳокама этилди.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги
. Дисссертация мавзуси бўйича 10
та илмий мақола, шунинг биттаси Россия «Картофель и овощи» журналида, 4 та
Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги журналида, 5 та илмий анжуманларда, 1 та
ишлаб чиқаришга тавсиялар, 2 та муаллифлик гувоҳномаси. Уларда ишнинг
асосий мазмуни етарлича ѐритилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, 5 та боб,
хулосалар, ишлаб чиқаришга тавсия ва таклифлар, фойдаланилган адабиѐтлар
рўйхати ва 17 та иловадан иборат бўлиб, 113 бетдан ташкил топган.
Диссертацияда 31 та жадвал, 10 та расмлар ўз аксини топган.
Диссертацияда фойдаланилган адабиѐтлар жами 171 та бўлиб, шундан
хорижий адабиѐтлар тахлили 12 тани ташкил этади. Иловада 11 та жадвал, 1 та
маълумотнома, 2 та ишнинг ишлаб чиқаришга тадбиқ этилганлиги тўғрисида
далолатнома ва 2 та муаллифлик гувоҳнома нусхаси қайд этилган.
7
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Ерни экишга тайѐрлаш муддат ва усуллар ҳамда мульчалашнинг эртаги
картошка ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигига таъсири
Фенологик фазаларнинг рўй бериши ва ўтиши.
Картошка ўрганилган
ўртатезпишар Сантэ нави кузда шудгор – Доминатор фрезали-культиватор
билан тайѐрланиб, жўяк олиб плѐнкасиз (мульчасиз) экилганда 26-куни униб
чиқиб бошқа вариантлардан 2-5 кун эрта кузатилди. Плѐнка билан
мульчаланганда эса экишдан униб чиқишгача бўлган давр 20 - кунни
ташкил этиб, мульчасиз (назорат) вариантга нисбатан 4-6 кунга униб чиқиш
тезлашгани аниқланди.
Картошка тезпишар Ликария навида ўртатезпишар Сантэ навига нисбатан
униб чиқиш 2-4 кун олдин қайд этилган.
Плѐнкасиз картошка ўстирилганда тажриба вариантлари ва навлар бўйича
униб чиқишдан шоналашгача 32-37 кунни, шоналашдан-гуллашгача 7-9 кунни,
гуллашдан-палак сарғайишгача 71-83 кунни, плѐнка остида картошка
ўстирилганда эса тегишли равишда 30-35, 6-8, 32-44 ва 73-85 кунни ташкил
қилди.
Ерни кузги муддатда тайѐрлаш, яъни кузда чизель, борона ва жўяк олиш
ѐки Доминатор фрезали-культиватор билан ишлаб, жўяк олиш баҳорги
муддатда чизель, борона ва жўяк олишга нисбатан ўртатезпишар Сантэ навида
2-3 кунга, тезпишар Ликария навида эса 3-5 кунга узайтирди. Плѐнка остида
(мульчалаб)
картошка
ўстирилганда
плѐнкасиз
вариантга
нисбатан
ўсимликнинг ўсув даври навлар бўйича 2-3 кунга узайди.
Ўсимликнинг ўсиши ва маҳсулдорлиги.
Эртаги картошка кузда
шудгорни чизель, борона ѐки Доминатор фрезали-культиватор билан ишлаб,
жўяк олиб мульчасиз ва плѐнка остида экилгандан қатъий назар ерни экишга
баҳорда чизель, борона қилиб тайѐрлашга нисбатан иккала ўрганилган навлар
ўсимликлари баланд бўйли бўлиб, 15-17 майгача жадал ўсиши қайд этилди.
Энг баланд бўйли ўсимликлар 15-17 апрелда ўлчанганда мульчасиз
вариант Сантэ навида 27,1 сантиметрни, Ликария навида – 24,4 сантиметр,
плѐнка остида ўстирилганда эса навлар бўйича 33,3-39,1 сантиметр кузда
шудгор Доминатор фрезали-культиватор билан тайѐрланганда кузатилди. Ушбу
қонуният ўсув даврининг охиригача кузатилиб, 25-27 майда ўлчанганда
юқоридагига мос равишда 79,0-83,6 ва 72,2-78,1 сантиметрни ташкил этди.
Картошка ўртатезпишар Сантэ ва тезпишар Ликария навлари плѐнкасиз
кузда Доминатор фрезали-культиватор билан тайѐрланган далага экилганда
ўсув даври бошида (15-17.04) ўсимлик барг сони энг юқори (21,3-25,3
дона) бўлиб, 15-17 майда 60,2-67,6 дона, ўсув даври охирида (25-27.05) 70,0-
76,1 донани ташкил этиб, бошқа ўрганилган вариантлардан 11,1-12,7 донага
зиѐд эканлиги кузатилди. Мазкур навлар плѐнка остида ўстирилганда
мульчасиз вариантга нисбатан барглар сони ҳар тупда 3,0-5,0 донага зиѐд
бўлиб, барг пластинкалари йирик ва қалин бўлгани кузатилди.
Энг кўп баргланганлик (бир тупда барглар сони 80,1 дона) ўртатезпишар
Сантэ нави кузда Доминатор фрезали-культиватор билан тайѐрланиб, жўяк
олиниб, плѐнка остида экилганда кузатилди. Энг кам баргланганлик (59,4 дона)
8
эса тезпишар Ликария нави кузда шудгорланган дала баҳорги муддатда чизель,
борона қилиниб, жўяк олиниб мульчасиз экилганда қайд этилди.
Синалган картошка навлари ўсув даврининг 15-17 апрел кунлари бир туп
ўсимликда палак вазни мульчасиз вариантда кузги шудгор, кузда чизель,
борона қилиниб, жўяк олиб экилганда 122-130 граммни ташкил этган бўлса, бу
кўрсаткичлар ўсув даврида қонуният асосида ортиб бориб, 15-17 май кунлари
ўлчанганда 303-340 граммни, 25-27 май кунлари – 341-356 грамм эканлиги
аниқланди.
Энг юқори палак вазни (446-465) картошка Сантэ ва Ликария навлари
кузда шудгор - Доминатор фрезали-культиватор билан ишланиб, жўяк олиниб,
плѐнка остига экилганда кузатилди. Энг кам палак вазни (328 грамм) картошка
Ликария нави кузги шудгор баҳорда чизель, борона қилиниб, жўяк олиниб,
мульчасиз экилганда қайд этилди.
Агар синалган картошка Сантэ ва Ликария навлари мульчасиз тажриба
вариантларида 15-17 апрел кунлари бир туп палак ҳосили 15-29 граммни,
плѐнка остида экилган вариантларда эса 26-48 граммни ташкил этган бўлса,
ўсув даврида туганак шаклланиши қонуният асосида ортиб бориб, 25-27 май
кунлари 508-682 ва 548-790 граммни ташкил этди.
Энг юқори туганак ҳосилининг шаклланиши иккала ўрганилган навда ҳам
(669-790 грамм) кузда шудгор - Доминатор фрезали-культиватор билан
тайѐрланиб, жўяк олиниб, плѐнка остига экилганда олинди. Шунда бир туп
туганак ҳосили мульчасиз вариантга нисбатан 106-108 граммга, ерни
тайѐрлашнинг бошқа вариантларига нисбатан эса 121-156 граммга зиѐд
эканлиги маълум бўлди.
Картошка ўртатезпишар Сантэ нави мулъчасиз ўстирилганда ерни
тайѐрлаш муддат ва усуллари бўйича тупда палак вазни 341- 418 граммни,
туганак ҳосили 589 – 682 граммни, бир тупдаги туганаклар сони 8,2 - 8,9
донани, ўртача битта туганак вазни 71,8-76,6 граммни, плѐнка остида
ўстирилганда тегишли равишда 409 – 465; 644 – 790; 8,4 – 9,5 ва 76,7 – 83,2
граммни ташкил этди.
Иккала синалган навларда ҳам энг юқори маҳсулдорлик кўрсаткичлари
картошка кузда шудгор - Доминатор фрезали-культиватор билан ишланиб,
жўяк олиниб, плѐнка остига экилганда кузатилди. Шунда бир туп туганак
ҳосили навлар бўйича 669 – 790 граммни, туганаклар сони 7,8 – 9,5 дона бўлди.
Энг паст маҳсулдорлик кўрсаткичлари (508 грамм) картошка
тезпишар Ликария нави кузги шудгор баҳорда чизель, борона қилиниб,
жўяк олиниб, мульчасиз экилганда олинди.
Ҳосилдорлик ва товар ҳосил чиқими.
Эртаги картошка тезпишар
Ликария ва ўртатезпишар Сантэ навларининг ерни экишга тайѐрлаш турли
муддат ва усуларида ҳамда мульчалашга боғлиқ равишда ҳосилдорлиги
гектаридан йиллар бўйича 20,2 дан 31,6 тоннагача ўзгарди (1-жадвал).
Картошка ўртатезпишар Сантэ нави кузда шудгор + баҳорда чизель,
борона ва жўяк олиниб, мульчасиз (плѐнкасиз) экилганда ўртача ҳосилдорлик
гектаридан 21,3 тоннани, плѐнка остига экилганда эса 25,7 ѐки гектаридан
4,4 тонна қўшимча ҳосилдорликни таъминлади.
Кузда шудгор + кузда Доминатор фрезали-культиваторда тайѐрланиб,
жўяк олиб, плѐнкасиз экилганда ҳосилдорлик гектаридан 25,5 тоннани, плѐнка
9
остида экилганда ҳосилдорлик 30,2 т/га ни ташкил этиб, гектаридан 4,7 тоннага
зиѐд эканлиги маълум бўлди.
Кузда + кузда чизель, борона ва жўяк олиниб, плѐнкасиз экилганда
қўшимча ҳосилдорлик гектаридан 2,3 тоннани, плѐнка остида экилганда эса 2,4
тоннани ташкил қилди.
Мульчалаш эвазига картошка тезпишар Ликария навида қўшимча
ҳосилдорлик вариантлар бўйича 3,4 – 3,9 тоннани ташкил қилди. Энг юқори
ҳосилдорлик (28,7 т/га) кузда шудгор+кузда Доминатор фрезали-культиваторда
тайѐрланиб, жўяк олиб, плѐнка остига экилганда олинди. Шунда бошқа ерни
экишолди тайѐрлаш бўйича вариантларга нисбатан ҳосилдорлик гектаридан
2,2 – 4,2 тоннага зиѐд эканлиги қайд қилинди.
Энг юқори товар ҳосилдорлик иккала синалган навда ҳам (27,6 – 29,3
т/га) кузда шудгор Доминатор фрезали-культиваторда ишланиб, жўяк олиб,
плѐнка остига экилганда олинди. Шунда қўшимча ҳосилдорлик 17,1 – 17,5 % ни
ташкил этди.
Эртаги картошкани экиш муддатлари ва мульчалаш усулларини
ўрганиш якунлари
Ўсимликнинг
ўсиши
ва
ривожланиши.
Эртаги
картошка
Қувонч-16/56 м, Ликария ва Сантэ навлари 10-13 февралда экилганда тез ва
қийғос униб чиқиш (21-22 - кунлари ѐки мульчасиз вариантга нисбатан 3-7 кун
олдин) қалин ва чигит плѐнкалардан мульча сифатида фойдаланилганда
кузатилди.
Экиш 25-28 февралда ўтказилганда мульчасиз (стандарт) вариантда униб
чиқиш Сантэ навида 25-куни, Ликария навида – 21-куни, Қувонч-16/56 м
навида – 23-куни кузатилди. Гўнг билан мульчаланганда эса тегишли равишда
22, 20 ва 21-кунлари, қалин ва чигит плѐнкалар билан мульчаланганда эса 20-
21, 19 ва 19-20-кунлари, яъни навлар бўйича 2-5 кун эрта униб чиқиш
кузатилди.
Экиш 12-15 мартда ўтказилганда мульчалаш самараси камайиб, униб
чиқиш ўрганилган навлар бўйича 2-3 кунгача тезлашгани маълум бўлди.
Картошканинг ўрганилган тезпишар Ликария ва Қувонч-16/56 м ҳамда
ўртатезпишар Сантэ навларида эрта муддатларда (10-13.02) экиш ва гўнг ҳамда
плѐнкалар билан мульчалаш эвазига ўсимликнинг ўсув даври навлар бўйича 2-4
кунгача узайганлиги аниқланди.
1-жадвал
Ерни экишга тайѐрлаш турли муддат ва усулларида эртаги картошка навларининг ҳосилдорлиги
№
т/р
Ерни экишга тайѐрлаш муддат ва усуллари
Й и л л а р б ў й и ч а ҳ о с и л д о р л и к, т/га
Плѐнкасиз (назорат)
Плѐнка остида
2001
2002
2003
Ўртача
2001
2002
2003
Ўртача
Ўртатезпишар Сантэ нави
1.
Кузда шудгор + кузда чизель, борона ва жўяк олиш
22,8
24,6
23,4
23,6
27,2
29,3
27,8
28,1
2.
Кузда шудгор + кузда «Доминатор» фрезали-
культиваторда тайѐрлаш ва жўяк олиш
24,6
26,3
25,6
25,5
29,0
31,6
30,0
30,2
3.
Кузда шудгор + баҳорда чизель, борона ва жўяк олиш
20,7
22,4
20,8
21,3
24,3
26,1
26,7
25,7
S
x
(%) = 1,35 1,79 1,10 1,20 1,57 2,08
ЭКФ
05
= 1,80 1,76 1,89 1,90 1,66 3,19
Тезпишар Ликария нави
4.
Кузда шудгор + кузда чизель, борона ва жўяк олиш
22,0
24,5
22,8
23,1
25,1
27,3
27,1
26,5
5.
Кузда шудгор + кузда «Доминатор» фрезали-
культиваторда тайѐрлаш ва жўяк олиш
24,0
26,0
24,4
24,8
27,7
30,0
28,4
28,7
6.
Кузда шудгор + баҳорда чизель, борона ва жўяк олиш
20,5
22,3
20,2
21,0
23,6
26,1
23,8
24,5
S
x
(%) = 1,60 1,92 1,10 1,81 2,76 1,80
ЭКФ
05
= 2,40 1,83 1,93 2,87 2,87 2,87
Эртаги картошка ўртатезпишар Сантэ нави 10-13 февралда мульчасиз
(назорат) экилганда ўсимлик бўйи ўсув даври бошида (10-15.04) 22,0
сантиметрни, мульчаланган вариантларда эса 28,2-32,4 сантиметрни ѐки 6,2-
10,4 сантиметр зиѐдни ташкил этди. Ушбу ўсимликнинг бўйчан бўлиш
қонунияти ўсув даври давомида сақланиб, охирги ўлчовда (20-25.05) тегишли
равишда 70,8 ва 79,6-84,0 ѐки 8,8-13,2 сантиметр бўлди.
Бошқа ўрганилган экиш муддатлари ва тезпишар навларда ҳам худди
шундай қонуният кузатилди.
Синалган картошка навлари эрта (10-13.02) экилганда ўсимликнинг бўйи
кеч (12-15.03) экилганга нисбатан мульчасиз вариантда 8,3-10,2 сантиметрга,
мульчаланган вариантларда эса 6,6-10,0 сантиметрга баланд бўйли бўлди.
Эртаги картошка тезпишар Қувонч-16/56 м, Ликария ва ўртатезпишар
Сантэ навларининг поя ҳосил қилишига экиш муддатлари ва мульчалаш
усулларининг таъсири сезилмади, лекин, Сантэ нави ҳар бир туп ўсимликда
тажриба вариантлари бўйича 4,0-4,5, Ликария нави – 3,6-4,3, тезпишар Қувонч-
16/56 м нисбатан кўп поя ҳосил қилиши билан ажралиб, 4,0-4,8 донани ташкил
этди.
Эртаги картошка ўрганилган навлари тупи барг сатҳининг ўзгаришига
экиш муддатлари ва мульчалаш усулларининг таъсири сезиларли бўлди.
Эртаги картошка эрта (10-13.02) муддатда экилганда ўртатезпишар Сантэ
нави мульчасиз вариантдаги ўсимлик барг сатҳи ўсув даври бошида (10-15
апрелда) 0,21, тезпишар Ликария ва Қувонч-16/56 м навларида эса 0,15-0,18 м
2
барг сатҳи шаклланди.
Тупнинг мульчаланган вариантларда барг сатҳи шакллантиришдаги ўсув
даври бошидаги устунликлари охиригача сақланиб қолди.
Нисбатан
юқори
барг
сатҳи
мульчалашда
қалин
плѐнкадан
фойдаланилганда қайд этилди.
Картошкани кеч (12-15.03) экиш амалга оширилганда мульчасиз (назорат)
вариантда навлар бўйича ўсув даври бошида (10-15.04) 0,12-0,15, мульчаланган
вариантларда эса 0,25-0,26 м
3
барг сатҳи ҳосил қилиб, унинг шаклланиши
жадал суръатларда 10-15.05 гача давом этди. Ўсув даври охирида эрта (10-
13.02) мульчасиз экилганда Сантэ навида 0,64; Ликария навида 0,55; Қувонч-
16/56 м нави 0,61 м
2
, гўнг билан мульчаланганда тегишли равишда
0,83; 0,70, 0,74 м
2
қалин ва юпқа плѐнкалар билан мульчаланганда эса энг
юқори 0,86-0,88; 0,75-0,78; 0,80-0,81 м
2
барг сатҳи ҳосил қилди.
Экиш кечиктирилганда (12-15.03) ўсимлик тури барг сатҳи мульчасиз
вариантда 0,43-0,53 м
2
дан, мульчаланган вариантларда эса 0,50-0,76 м
2
дан
ошмади.
Эртаги картошка синалган навлари пайкалида барг сатҳининг ўзгаришига
экиш муддатлари ва мульчалаш усулларининг таъсири аниқланганда, энг
юқори барг сатҳи (40,0-50,2 минг м
2
гектарда) ўрганилган навлар 10-13
февралда мульчалаб, экилган вариантларда қайд этилди (1-расм).
Экиш муддати кечиктирилганда (12-15.03) мульчасиз вариантда навлар
бўйича майдон бирлигидаги барг сатҳи 24,6-30,3 минг м
2
дан, мульчаланган
вариантларда эса 28,6-43,4 минг м
2
дан ошмади.
10-13 февралда экилганда
0
10
20
30
40
50
60
10-15.04
20-25.04
30.04-05.05
10-15.05
20-25.05
Ў л ч а ш м у д д а т л а р и
Б
и
р
г
ек
та
р
да
ги
б
ар
г
са
тҳ
и
, м
и
н
г
м
2
ҳи
со
б
и
да
12-15 мартда экилганда
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
10-15.04
20-25.04
30.04-05.05
10-15.05
20-25.05
Ў л ч а ш м у д д а т л а р и
Б
и
р
г
ек
та
р
да
ги
б
ар
г
са
тҳ
и
, м
и
н
г
м
2
ҳи
со
б
и
да
- Мульчасиз
- Қалин плѐнка билан мульчалаш
1-расм. Эртаги картошка Сантэ нави пайкалида барг сатҳининг ўзгаришига экиш муддатлари ва мульчалашнинг таъсири
Тупроқнинг
ҳарорат
ва
намлик
режими.
Тадқиқотлардан
аниқланишича, 10-13 февралда экилганда тупроқнинг 0-10 см қатламида
экилгандан кейинги суткаларда ҳарорат сутка давомида ўртача 6,0-7,8
0
С ни
ташкил этиб, энг юқори кўрсаткич 1-2 см қалинликда чириган гўнг билан
мульчаланган вариантда бўлди.
Экиш 25-28 февралда амалга оширилганда дастлабки текширишда
тупроқнинг 0-10 см қатламида мульчалаш усулларига боғлиқ ҳолда ҳарорат
сутка давомида ўртача 7,3-9,5
0
С ни ташкил этди ва бу экиш муддатида ҳам
гўнг билан мульчаланганда тупроқ бошқа мульчалаш усулларига нисбатан
сутка давомида ўртача 0,2-2,1
0
С кўп ҳарорат тўплади. Март ойининг иккинчи
ярмида (20-22.03) ҳаво ҳарорати ортиб бориши билан вариантлараро
кўрсаткичлар қисман ўзгарди ва қалин плѐнка билан мульчаланган вариантда
бошқа вариантларга нисбатан ҳарорат сутка давомида ўртача 0,3-2,4
0
С юқори
эканлиги қайд этилди.
Бу ҳолат туганаклар 12-15 мартда экилган муддатда ҳам такрорланди.
Экишдан кейинги дастлабки кузатишларда тупроқнинг 0-10 см қатламида
тупроқ ҳарорати сутка давомида ўртача 9,3-11,5
0
С ни ташкил этди, бунда энг
юқори кўрсаткич тупроқ юзаси гўнг ва қалин плѐнка билан мульчаланганда
кузатилди ҳамда мульчасиз-назорат вариантга нисбатан сутка давомида ўртача
2,2
0
С юқори бўлди.
Экиш муддати 10-13 феврал бўлган вариантда экишдан олдин тупроқнинг
0-10 см қатламида намлик мульчалаш усулларига боғлиқ ҳолда 19,3-19,7 %,
10-30 см қатламда 21,2-21,4 %, 30-50 см қатламда 24,3-24,7 % бўлган бўлса,
учинчи суғоришдан олдин тупроқ намлиги мульчалаш усулларига боғлиқ
равишда 0-10 см қатламда 19,3-20,2 %, 10-30 см қатламда 20,5-21,8 % ва 30-50
см қатламда 23,1-25,9 % ни ташкил этди.
Экиш муддати 25-28 феврал бўлган вариантда экишдан олдин тупроқнинг
0-10 см қатламида намлик 19,8-20,4 %, 10-30 см қатламда 21,4-21,7 %, 30-50 см
қатламда 24,9-25,3 % ни ташкил этган бўлса, кейинги таҳлилларда мульчалаш
усуллари таъсирида тупроқда намлик миқдори ортиб борди. Учинчи
суғоришдан олдин тупроқнинг 0-10 см қатламида мульчасиз-назорат вариантда
намлик 19,0 % ни ташкил этган бўлса, гўнг билан мульчаланганда 20,3 %, қалин
плѐнка билан мульчаланганда 21,6 % бўлиб, мульчалаш таъсирида тупроқ
намлиги ортди. Бу ҳолат 10-30 см ва 30-50 см қатламларда ҳам кузатилди.
Ўсимликнинг касалланиш ва колорадо қўнғизи билан зарарланиши.
Вирусли касалликлар (мозаика, барг буралиш, барг бужмайиш) кўз билан
очиқча текширилганда картошка ўртатезпишар Сантэ нави 12-15 мартда
экилган муддатда мульчасиз (назорат) вариант ўсимликлари гуллаш даврида 5,6
фоиз, мульчаланган вариантларда эса 2,4-3,2 фоиз касалланиши аниқланди.
Картошка эрта (10-13 февралда) мульчасиз экилганда яширинча вируслар
билан касалланиш 18,6 фоизни, мульчаланган вариантларда 13,0-15,2 фоизни,
тезпишар Ликария ва Қувонч-16/56 м навлари мульчасиз вариантда 9,4-13,9
фоиз, мульчаланган вариантларда 7,6-11,5 фоиз вируслар билан касаллангани
маълум бўлди.
14
Ўрганилган экиш муддатлари ва навларда эрта муддатларда мульчалаб
экиш яширинча вируслар билан касалланишни 5,6-6,5 фоизгача камайиши
аниқланди.
Х.Х.Кимсанбоев,
Р.Ш.Ўлмасбоева,
Қ.Х.Халиловларнинг
(2002)
таъкидлашича, колорадо қўнғизи қайси ўсимликда озиқланса, шу ўсимлик
ўсаѐтган жойнинг ўзида тупроқда 20-60 см чуқурликда қўнғиз ҳолида
қишлайди. Тупроқнинг ҳарорати 11,5
0
С бўлганда қишлаб чиққан қўнғизлар
ернинг устки қатламига кўтарилиб, апрел ойи охири май ойи бошида эртаги
картошка ўсимликларини зарарлайди. Бу даврда ўта эрта ѐки мульчалаб
экилган картошка пайкали ўсимликлари физиологик жиҳатдан қарилигини
(пишиш арафасидалигини) ҳисобга олиб, қўнғизлар очиқ далада шоналаш-
гуллаш даврида бўлган ўсимликларга тез ўтади ва зарарлайди. Шунинг учун
тажриба участкамизда картошка ўсимликларининг колорадо қўнғизи билан
зарарланиши қайд этилмади.
Палак, илдиз ва туганакнинг шаклланиши.
Картошка эрта 10-13
февралда мульчасиз (назорат) вариантда экилганда бир туп палак вазни Сантэ
навида ўсув даври бошида (10-15 апрелда) 110 граммни, мульчаланган
вариантларда эса 172-194 граммни ѐки 62-84 грамм зиѐдни ташкил этди.
Бу кўрсаткичлар 25 – 28 февралда экилганда 103, 165-175 ва 62-72; кеч
12-15 мартда экилганда эса 90, 152 – 164 ва 62-74 граммни ташкил этди.
Мульчалаш эвазига палак вазнининг ошиб бориши, экиш муддати
кечикиши билан палак вазнининг камайиб бориши бўйича қонуният ўрганилган
барча картошка навларида кузатилиб, ўсув даврининг охиригача сақланди.
Ўсув даври охирида 20-25 майда бир туп палак вазни 10-13 феваралда
экилганда мульчасиз вариантда Сантэ навида - 341, Ликария навида - 316,
Қувонч – 16/56 м навида – 320 граммни, мульчаланган вариантларда навлар
бўйича тегишли равишда 364-385, 345-375, 352-375 граммни ташкил этди.
Экиш кеч, 12-15 мартда ўтказилганда эса бу кўрсаткичлар нисбатан кичик
рақамларда бўлиб, мульчасиз вариантда бир туп палак вазни Сантэ навида –
319, Ликария навида – 303, Қувонч – 16/56 м навида – 309 граммни,
мульчаланган вариантларда эса навлар бўйича тегишли равишда 337-356, 321-
351, 332-350 грамм бўлди.
Демак, энг бақувват палакли ўсимликлар эртаги картошка Сантэ, Ликария
ва Қувонч-16/56 м навлари эрта 10-13 февралда қалин плѐнка билан
мульчаланганда қайд этилиб, шунда бир туп палак вазни навлар бўйича 375-382
граммни ташкил этди ва кеч 12-15 мартда экилганга нисбатан палак вазни 25-30
граммгача зиѐд эканлиги маълум бўлди.
Палак вазни кам (303 грамм) ўсимлик картошка Ликария нави 12-15
мартда мульчасиз экилган вариантда кузатилди.
Картошка ўртатезпишар Сантэ нави бир тупининг 0-20 см тупроқ
қатламидаги ҳўл илдиз массаси экиш эрта 10-13 февралда ўтказилганда 10-15
апрель кунлари мульчасиз вариантда 15,6, мульчаланган вариантларда 17,2-
18,0 граммни, 25-28 февралда экилганда 14,4 ва 15,6-16,7 граммни ташкил этиб,
мульчалаш эвазига бир тупнинг илдиз массаси 1,2-2,6 граммга ошгани, экиш
15
муддатининг кечиктирилиши ҳисобига – 1,1-1,6 граммга камайиши қайд
этилди.
Картошка илдиз массасининг жадал ўсиши 30 апрелдан 5 майгача
кузатилиб, кейинги ўлчашларда бир туп илдиз массаси деярли ўзгармади.
Ўсув даври охирида (20-25 майда) бир туп илдиз массаси 10-13 февралда
экилганда мульчасиз вариантда ўрганилган навлар бўйича 16,0-17,4 граммни,
мульчаланган вариантларда 17,2-19,3 граммни, экиш кеч 12-15 мартда
ўтказилганда эса бу кўрсаткичлар 14,1-15,2 ва 15,6-17,1 граммни ташкил этиши
ѐки 2,2-2,3 граммгача камайиши аниқланди.
Энг бақувват илдиз массаси (19,3 грамм) ўртатезпишар Сантэ нави 10-13
февралда қалин плѐнка билан мульчалаб экилганда, энг кучсиз илдиз массаси
(14,1 грамм) эса тезпишар Ликария нави 12-15 мартда мульчасиз экилганда
қайд этилди.
Картошка ўртатезпишар Сантэ навида бир туп туганак ҳосили эрта 10-13
февралда экилганда - 10-15 апрелда ўлчанганда мульчасиз вариантда 26
граммни, тезпишар Ликария навида – 18 граммни, Қувонч – 16/56 м навида – 25
граммни, гўнг, қалин ва чигит плѐнкалар билан мульчаланган вариантларда эса
навлар бўйича 35-42, 19-25, 31-38 граммни ташкил этиб, кейинги ўлчашларда
туганак тугишнинг жадал бориши кузатилди ва ковлаш олди (20-25 майда) бир
туп туганак ҳосили мульчасиз вариантда навлар бўйича 506-624 граммни,
мульчаланган вариантларда эса 601-672 граммни ташкил этди. Бошқача қилиб
айтганда, мульчалаш эвазига бир тупнинг туганак ҳосили 7,7-19,0 фоизга
ошгани маълум бўлди.
Эрта (10-13 февралда) экишга нисбатан бир туп туганак ҳосили экишни
12-15 мартгача чўзиш эвазига мульчасиз вариантда навлар бўйича 9,3-17,6
фоизга, мульчаланган вариантларда 8,5-15,1 фоизга камайгани аниқланди.
Ҳосилдорлик ва товар туганаклар чиқими.
Картошка ўртатезпишар
Сантэ нави эрта 10-13 февралда экилганда мульчасиз (назорат) вариантда
ҳосилдорлик гектаридан 25,3 тоннани, чириган гўнг билан мульчаланганда 28,0
тоннани, қалин плѐнка билан мульчаланганда 32,9 тоннани, чигит плѐнка билан
мульчаланганда 31,6 тоннани таъминлаб, қалин плѐнка билан мульчалаш
варианти ҳосилдорлигидаги фарқ тажриба хатоси чегарасида бўлди ѐки
мульчалаш усуллари гектаридан 2,7-7,6 тонна қўшимча ҳосилдорликни
таъминлади. Бу кўрсаткич тезпишар Ликария навида гектаридан 3,3-7,6,
Қувонч-16/56 м навида эса 3,2-84 тоннани ташкил этди (2-жадвал).
Энг юқори ҳосилдорлик ўрганилган навларда (29,7-32,9 т/га) экиш 10-13
февралда ўтказилиб, қалин ва чигит плѐнкалар билан мульчаланганда олинди.
Энг паст ҳосилдорлик (19,0-19,6 т/га) экиш 12-15 мартда мульчасиз экилганда
қайд қилинди.
Тажриба вариантлари бўйича товар ҳосилдорлик гектаридан Сантэ
навида - 20,4-30,9, Ликария навида – 17,5-29,2, Қувонч-16/56 м навида – 17,6-
30,1 тонна кузатилиб, энг юқори товар ҳосилдорлик ўрганилган навларда (29,2-
30,9 т/га) эрта 10-13 февралда экилиб, қалин плѐнка ѐрдамида мульчаланганда
олинди (2-расм).
2-жадвал
Эртаги картошка навлари ҳосилдорлигининг экиш муддатлари ва мульчалаш усулларига боғлиқлиги
№
т/р
Экиш
муддати
Мульчалаш
усули
Й и л л а р б ў й и ч а ҳ о с и л д о р л и к , т/га
С а н т э н а в и
Л и к а р и я н а в и
Қ у в о н ч - 16/56 м н а в и
2002
2003
2004
Ўртача
2002
2003
2004
Ўртача
2002
2003
2004
Ўртача
1.
10-13.02
Мульчасиз
(назорат)
25,6
23,8
26,5
25,3
23,1
21,6
23,7
22,8
22,2
22,6
24,5
23,1
2.
Гўнг
27,3
27,6
29,1
28,0
25,9
24,9
27,5
26,1
26,7
25,0
27,2
26,3
3.
Қалин плѐнка
33,9
30,8
34,0
32,9
30,5
28,7
32,0
30,4
33,5
28,6
32,4
31,5
4.
Чигит плѐнка
32,1
30,1
32,6
31,6
30,1
28,0
31,0
29,7
33,1
28,0
31,3
30,8
S
x
(%) = 2,31 2,64 1,82 1,03 1,14 1,74 1,95 1,10 1,11
ЭКФ
05
= 2,68 1,70 2,17 2,00 1,16 1,95 2,21 1,13 1,26
5.
25-28.02
Мульчасиз
(назорат)
22,0
22,9
24,4
23,1
21,0
20,5
23,0
21,5
21,0
21,7
23,3
22,0
6.
Гўнг
26,9
25,0
27,3
26,4
24,5
21,6
25,6
23,9
22,9
23,6
25,8
24,1
7.
Қалин плѐнка
29,2
28,0
32,8
30,0
27,5
27,0
29,5
28,0
29,4
27,4
29,6
28,8
8.
Чигит плѐнка
28,3
27,0
32,0
29,1
27,1
26,0
29,1
27,4
29,3
26,5
28,2
28,0
S
x
(%) = 1,38 1,10 1,51 1,72 1,13 2,60 1,10 1,62 1,90
ЭКФ
05
= 1,44 1,71 1,73 1,71 1,06 2,63 1,10 1,51 2,47
9.
12-15.03
(ст.)
Мульчасиз
(назорат)
19,1
18,8
20,9
19,6
18,6
18,1
20,3
19,0
19,0
18,2
20,4
19,2
10.
Гўнг
21,9
21,0
24,0
22,3
20,2
19,5
22,7
20,8
20,8
19,0
22,0
20,6
11.
Қалин плѐнка
27,3
24,8
28,0
26,7
23,2
22,0
25,0
23,4
23,8
23,4
26,0
24,4
12.
Чигит плѐнка
24,9
24,0
26,0
25,0
23,0
21,9
24,4
23,1
23,0
23,3
25,7
24,0
S
x
(%) = 1,91 1,10 2,95 2,03 1,42 2,61 1,11 1,39 1,19
ЭКФ
05
= 1,74 1,66 2,87 1,26 1,13 2,37 0,95 1,14 1,11
17
23,4
30,9
17,8
24,6
0
5
10
15
20
25
30
35
Т
о
в
а
р
ҳ
о
с
и
л
д
о
р
л
и
к,
т
/га
Сантэ нави
21,3
29,2
17,5
22,1
0
5
10
15
20
25
30
35
Ликария нави
21,5
30,1
17,6
22,1
0
5
10
15
20
25
30
35
Қувонч-16/56м нави
-10-13.02, мульчасиз
-10-13.02, қалин плѐнка
-12-15.03, мульчасиз
-12-15.03, қалин плѐнка
2-расм. Эртаги картошка навларида товар ҳосилдорликнинг экиш муддатлари ва мульчалашга боғлиқлиги
Чигит плѐнка билан мульчаланган вариантда товар ҳосилдорлик
гектаридан 28,3-29,6 тонна бўлиб, фарқ тажриба хатоси чегарасида бўлди. Энг
паст товар ҳосилдорлик (17,5-17,8 т/га) кеч 12-15 мартда мульчасиз экилганда
олинди.
Демак, эртаги картошка Сантэ, Ликария ва Қувонч-16/56 м навларини
қулай муддатда (10-13 февралда) экиш 23,2-29,9 %, плѐнкалар билан
мульчалаш эса 24,9-36,4 % гача қўшимча ҳосилдорликни таъминлади.
Плѐнка остида экилган картошка навлари ерни тайѐрлаш ҳамда
экиш қулай муддатларида ўстиришнинг иқтисодий самарадорлиги.
Биз
2005-2006 йиллар мобайнида эртаги картошка Сантэ ва Қувонч-16/56 м
навларини ерни тайѐрлаш, мульчалаш ҳамда экиш қулай муддатларида
ўстиришни синаш мақсадида ишлаб чиқариш дала тажрибасини ҳам эскидан
суғориладиган ўтлоқ – бўз тупроқлар шароитида жами 14,4 гектар майдонда
олиб бордик.
Синалган вариантлар бўйича картошка ҳосилдорлиги гектаридан 17,6-
29,4 тоннани, бир гектарга қилинган жами харажатлар 662,0-844,6 минг сўмни,
бир центнер картошка таннархи 2873-3761 сўмни ташкил этиб, гектардан 184,0-
331,4 минг сўм соф фойда ва 23,1-39,2 % рентабелликка эришилди.
Картошка тезпишар Қувонч-16/56 м, ўртатезпишар Сантэ навлари ерни
кузда Доминатор фрезали-культиватор билан ишлаб, жўяк олиб, қалин ва
чигит плѐнкалар билан мульчалаб 10-13 февралда экилиб ўстирилганда энг
юқори соф даромад (298,5-331,4 минг сўм), рентабелликка (35,8-39,2 %)
эришилди. Шунда, қўшимча соф фойда гектаридан навлар бўйича 157,5-222,1
минг сўмни, рентабеллик даражаси эса 14,6-24,9 % ни ташкил этди.
ХУЛОСАЛАР
1. Эртаги картошка тезпишар ҳамда ўртатезпишар навлари ўсиши,
ривожланиши ва ҳосил шаклланиши ерни экишга тайѐрлаш муддат ва усуллари
ҳамда мульчалаш бўйича кескин фарқланиб, эрта экилгач 20-куни ѐки бошқа
синалган вариантлардан 2-7 кун тез ва қийғос униб чиқиш ерни кузда
шудгорлаб, кузда Доминатор фрезали-культиватор ѐрдамида тайѐрлаб, жўяк
олиб, плѐнка билан мульчалаб экилганда кузатилди. Шунда ўсимликнинг
ўсиши ва ривожланиши учун қулай шароит яратилиб, ўсув даври навлар бўйича
3-5 кунгача узайди.
2. Энг баланд бўйли (78,1-83,6 см), сербаргли (73,0-80,1 дона), бақувват
палакли (446-465 грамм) ва маҳсулдор туплар (669-790 грамм) иккала
ўрганилган навларда ҳам кузда шудгор Доминатор фрезали-культиватор билан
ишланиб, жўяк олиниб, плѐнка остида картошка ўстирилганда олинди. Паст
бўйли (61,1-65,2 см), камбаргли (59,4-63,4 дона), кучсиз палакли (328-341
грамм) ва кам маҳсулдор туплар (508-589 грамм) картошка кузда шудгор
қилиниб, баҳорда чизель, борона ва жўяк олиниб, мульчасиз экилганда
кузатилди.
3. Картошка тезпишар Ликария ҳамда ўртатезпишар Сантэ навларининг
ерни экишга тайѐрлаш турли муддат ва усулларида ҳамда мульчалашга боғлиқ
равишда ҳосилдорлиги гектаридан йиллар бўйича 20,2 дан 31,6 тоннагача
19
ўзгарди. Энг юқори товар ҳосилдорлик (гектаридан навлар бўйича 27,6-29,3
тонна) кузда шудгор Доминатор фрезали-культиватор билан ишланиб, жўяк
олиниб, плѐнка остига мульчалаб экилганда олинди. Шунда, қўшимча
ҳосилдорлик 17,1-17,5 фоизни ташкил этди.
4. Турли экиш муддатлари ва мульчалаш усулларида эртаги картошка
тезпишар Ликария, Қувонч-16/56 м, ўртатезпишар Сантэ навлари ривожланиш
фазалари рўй бериши ва ўтишига таъсир этиб, эрта 10-13 февралда экилганда
тез ва қийғос униб чиқиш (21-22 - куни ѐки мульчасиз вариантдан 3-7 кун
олдин) қалин ва чигит плѐнкалардан мульча сифатида фойдаланилганда қайд
қилинди ва ўсув даври 2-4 кунга узайди. Экиш 12-15 мартда ўтказилганда
мульчалаш самараси камайиб, униб чиқиш навлар бўйича 2-3 кунгача
тезлашгани маълум бўлди.
5. Картошка эрта (10-13 февралда) экилиб, гўнг ва плѐнкалар ѐрдамида
мульчалаш ўтказилганда ўсимлик 6,6-10,0 сантиметрга баланд бўйли, серпояли
(4,0-4,5 дона), сербаргли ва сатҳли (0,75-0,88 м
2
), бақувват палакли ва илдизли
маҳсулдор ўсимликлар шаклланиши аниқланди.
6. Эртаги картошкани турли материаллар билан мульчалаш, ҳатто 10-13
февралда экилганда тупроқ 0-10 см қатламида ҳароратнинг 8,8-9,4
0
С дан
юқори, тупроқ намлигини эса 19,3-20,4 % бўлишини таъминлади. Ўсимликнинг
яширинча вируслар билан касалланишини 5,6-6,5 % гача камайишига олиб
келди.
7. Картошка тезпишар Ликария, Қувонч-16/56 м ва ўртатезпишар Сантэ
навларидан энг юқори ҳосилдорлик (29,7-32,9 т/га, шундан 28,3-30,9 т/га ѐки
94,0-96,0 % и товар ҳосил) эрта (10-13 февралда), қалин ѐки чигит плѐнкалар
ѐрдамида мульчалаб экилганда олинди. Эртаги картошка навларини қулай
муддатда (10-13 февралда) экиш 23,2-29,9 %, плѐнкалар билан мульчалаш эса
24,9-36,4 % қўшимча ҳосилдорликни таъминлади.
8. Плѐнка остида мульчалаб экилган эртаги картошка навлари ерни
тайѐрлаш ҳамда экиш қулай муддатларида ўстиришнинг иқтисодий
самарадорлигини ҳисоблашлар кўрсатдики, энг юқори соф даромад (298,5-
331,4 минг сўм) ва рентабеллик даражаси (35,8-39,2 %) ерни кузда Доминатор
фрезали-культиватор билан ишлаб, жўяк олиб, қалин ва чигит плѐнкалар билан
мульчалаб 10-13 февралда экиб, ўстирилганда олинди.
Ишлаб чиқаришга тавсия ва таклифлар
Самарқанд вилояти эскидан суғориладиган ўтлоқ-бўз тупроқлари
шароитида ўта эртаги картошкадан юқори, сифатли ва арзон ҳосил олиш
мақсадида:
-
тезпишар Ликария, Қувонч-16/56 м, ўртатезпишар Сантэ навларини;
-
ерни кузда шудгорлаб Доминатор фрезали-культиватор ѐрдамида ѐки
чизель, борона билан ишлаб, жўяк олишни;
-
феврал ойи биринчи ярмида экишни;
-
турли ѐруғлик ўтказувчи шаффоф (қалин ва чигит) плѐнкалар ѐки
чириган, эланган гўнг билан ер бетини (пуштани) 1-2 см қалинликда
мульчалашни таклиф ва тавсия этамиз.
20
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИЛМИЙ ИШЛАР РЎЙХАТИ
1.
Остонақулов Т.Э., Боймуродов Х. Эртаги картошка ҳосилдорлигининг ерни
тайѐрлаш, экиш ва мульчалашга боғлиқлиги//Қишлоқ хўжалиги тараққиѐти-
фаровонлик манбаи: Ўзбекистон республикаси мустақиллигининг 10 йиллигига
бағишланган илмий тўплам. – Самарқанд: СамҚХИ, 2001. – Б. 112-114.
2.
Боймуродов Х., Остонақулов Т. Эртаги картошкани ерни тайѐрлаш, экиш
муддатлари ва мульчалаш//Ж.: Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. – Тошкент, 2002. -№
2. – Б. 48-49.
3.
Остонақулов Т.Э., Боймуродов Х., Жўраев Ш., Санаев С., Ишимов С., Хайриева З.
Мульчалашнинг ҳосияти//Ж.: Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. – Тошкент, 2003. - №
4. –Б. 23.
4.
Боймуродов Х. Эртаги картошка ҳосилдорлигининг ерни тайѐрлаш, экиш муддати
ва мульчалашга боғлиқлиги//Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида таълим, фан ва
ишлаб
чиқариш
интеграциясини
кучайтириш:
Халқаро
илмий-амалий
конференция маърузалари. – Тошкент: ТошДАУ, 2003. – Б. 107-109.
5.
Муаллифлик гувоҳнома №9930048. Картошка Қувонч-16/56 м нави / Остонақулов
Т.Э., Абдукаримов Д.Т., Склярова Н.П., Эргашев И.Т., Отамуродов Э.,
Боймуродов Х. // - 2004. - № 173.
6.
Остонақулов Т.Э., Боймуродов Х., Нарзиева С.Х.. Мульчирование почвы
повышает ранний урожай//Ж.: Картофель и овощи. - Москва, 2004. -№ 7.–С. 9.
7.
Ёдгоров З., Остонақулов Т.Э., Склярова Н.П., Абдукаримов Д.Т., Азимов Б.,
Боймуродов Х.. Бардошли-3//Ж.: Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. -Тошкент, 2006. -
№ 2, - Б. 26-27.
8.
Муаллифлик гувоҳнома №2004034. Картошка Бардошли-3 нави / Остонақулов
Т.Э., Склярова Н.П., Абдукаримов Д.Т., Азимов Б.Б., Боймуродов Х. // - 2006. -
№216.
9.
Боймуродов Х., Жумаев М. Эртаги ва иккиҳосилли//Ж.: Ўзбекистон қишлоқ
хўжалиги. – Тошкент, 2007. - № 2. – Б. 27.
10.
Боймуродов Х., Юсупов З., Бойтўраев О. Картошка турли навлар янги ковланган
туганакларини ѐзда экишолди тайѐрлаш усулларининг дала унувчанлик ва
ҳосилдорликка
таъсири//Картошка
селекцияси
ва
етиштириш,
сақлаш
технологиясини ривожлантириш муаммолари: Республика илмий – амалий
конференцияси материаллари тўплами. – Самарқанд: СамҚХИ, 2007. – Б. 136-
138.
11.
Боймуродов Х. Эртаги картошкада мульчалашнинг афзаллиги//Картошка
селекцияси ва етиштириш, сақлаш технологиясини ривожлантириш муаммолари:
Республика илмий – амалий конференцияси материаллари тўплами. – Самарқанд:
СамҚХИ, 2007. – Б. 141-142.
12.
Боймуродов Х., Санақулов А.Л., Ҳамдамова Э.И. Эртаги картошка экиш
муддатлари ва мульчалаш усуллари таъсирида тупроқ намлиги ҳамда иссиқлик
режимининг
ўзгариши//Картошка
селекцияси
ва
етиштириш,
сақлаш
технологиясини ривожлантириш муаммолари: Республика илмий – амалий
конференцияси материаллари тўплами. - Самарқанд: СамҚХИ, 2007. – Б. 145-150.
13.
Остонақулов Т.Э., Боймуродов Х.М. Ўта эртаги картошка етиштиришда ерни
экишга тайѐрлаш, экиш муддатлари ва мульчалаш технологиясига оид тавсиялар.
– Самарқанд, 2007. -24 бет.
21
Қишлоқ хўжалик фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Боймуродов
Худойберди Мелибоевичнинг 06.01.09 - Ўсимликшунослик ихтисослиги бўйича
“Эртаги картошка ҳосилдорлигига мульчалаш, ерни тайѐрлаш ва экиш
муддатларининг таъсири” мавзусидаги диссертациясининг
Р Е З Ю М Е C И
Таянч (энг муҳим) сўзлар:
Ерни экишолди тайѐрлаш, мульчалаш, экиш
муддатлари, ўсимлик бўйи, ўсиш ва ривожланиш фазалари, ўсув даври, картошка
навлари, барг сатҳи, маҳсулдорлик, товар ва уруғбоп ҳосил чиқими, кўпайиш
коэффициенти, уруғлик сифати, кейинги репродукция ҳосилдорлиги.
Тадқиқот объектлари:
Картошка тезпишар Қувонч-1656 м, Ликария ва
ўртатезпишар Сантэ навлари, 3 та вариант ерни тайѐрлаш муддат ва усуллари, 3 та
вариант экиш муддатлари, 4 та мульчалаш усуллари.
Ишнинг мақсади:
Эскидан суғориладиган ўтлоқ-бўз тупроқлар шароитида
эртаги картошка навларини ерни тайѐрлаш, мульчалаш турли усуллари ва экиш
муддатларида шаффоф плѐнкалар остида ўстириб, мўл, сифатли ва арзон ҳосил олиш
технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот методлари:
Дала ва лаборатория тажрибалари умумқабул қилинган
Бутунроссия ўсимликшунослик институти (1984; 1986), Бутунроссия картошка
хўжалиги ИТИ (1967; 1989), Ўзбекистон сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик
ИТИ (1978), қишлоқ хўжалик экинларининг навларини синаш бўйича Давлат
комиссияси (1974) услуби ва маълумотларни статистик таҳлил қилиш Б.А.Доспехов
(1985) бўйича амалга оширилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
Эскидан суғориладиган ўтлоқ-
бўз тупроқлар шароитида эртаги картошкадан юқори сифатли ва арзон ҳосил олиш
технологиясининг асосий элементлари – тупроқни экишга тайѐрлаш, экиш ва
мульчалашнинг қулай муддати ҳамда усуллари ўрганилди. Картошка тезпишар ва
ўртатезпишар (Ликария, Қувонч-16/56 м ва Сантэ) навлари тупроқни экишга
тайѐрлаш ва экиш муддатлари ҳамда мульчалаш усулларига боғлиқ равишда ўсиши,
ривожланиши ва ҳосилдорлиги аниқланди. Ўта эртаги картошка етиштиришга имкон
берувчи навлар ва технологик тадбирлар иқтисодий самарадорлиги асосланди.
Амалий аҳамияти:
Эртаги картошкадан барвақт мўл, сифатли ва арзон ҳосил
олишга имкон берувчи технологик тадбирлар тизими-тупроқни экишга тайѐрлаш,
экиш ва мульчалашнинг қулай муддати ҳамда усуллари ишлаб чиқилди. Ерни экишга
тайѐрлаш, экиш ва мульчалаш муддати ва усулларига боғлиқ равишда картошка
тезпишар ва ўртатезпишар (Сантэ, Ликария, Қувонч-16/56 м) навларининг
ҳосилдорлик имкониятлари белгиланди. Тадқиқотлар якуни асосида эртаги картошка
Сантэ, Ликария, Қувонч-16/56 м навларидан гектаридан 25-28 тоннадан ошириб
ҳосилдорликни таъминловчи агротехнологик тадбирлар тизими бўйича тавсия
яратилди.
Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
Эртаги картошка
тезпишар Қувонч-1656 м, Ликария ва ўртатезпишар Сантэ навлари, ерни тайѐрлаш,
мульчалаш ҳамда экиш қулай муддатларида эскидан суғориладиган ўтлоқ-бўз
тупроқлар шароитида тадбиқ этилди. Картошка тезпишар ва ўртатезпишар навлари
ерни кузда Доминатор-фрезали культиватор билан ишлаб, жўяк олиб, плѐнкалар
билан мульчалаб 10-13 февралада экилганда гектаридан 298,5-331,4 минг сўм соф
даромад ва 35,8-39,2 % рентабеллик даражасини таъминлади.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси:
Эскидан суғориладиган ўтлоқ-бўз тупроқлар
шароитида картошка етиштиришга ихтисослашган фермер хўжаликлари.
22
Р Е З Ю М Е
диссертации Боймуродова Худойберди Мелибоевича на тему “Влияние
предпосадочной подготовки почвы, сроков посадки и мульчирования на
урожайность раннего картофеля” на соискание ученой степени кандидата
сельскохозяйственных наук по специальности
06.01.09 – Растениеводство
Ключевые слова:
Предпосадочная подготовка почвы, мульчирование, сроки
посадки, рост растений, фазы роста и развития, вегетационный период, сорта
картофеля, листовая поверхность, продуктивность растений, урожайность товарных и
семенных клубней, коэффициент размножения, семенные качества клубней,
урожайность картофеля в последующих репродукциях.
Объекты исследования:
Ранние сорта картофеля Кувонч-16/56 м, Ликария,
среднеранний сорт Сантэ, 3 варианта по предпосадочной подготовке почвы,
3 варианта по срокам посадки, 4 варианта по мульчированию почвы.
Цель работы:
В условиях староорошаемых лугово-сероземных почв
Самаркандской области изучение влияния различных сроков предпосадочной
подготовки, мульчирования почв и весенней посадки на рост, развитие,
формирование урожая, урожайность и семенные качества сортов картофеля, подбор
сортов, разработка агротехнических мероприятий, позволяющих добиться
получения высокого урожая сверхраннего картофеля.
Методы исследования:
Полевые и лабораторные опыты по методике
Всесоюзного института растениеводства (1984; 1986), Всероссийского НИИ
картофельного хозяйства (1967, 1989), Узбекского НИИ овощебахчевых культур и
картофеля
(1978),
Государственной
комиссии
по
сортоиспытанию
сельскохозяйственных культур (1974), полученные данные апробированы и
анализированы по Б.А.Доспехову (1985).
Полученные результаты и их новизна:
В условиях староорошаемых лугово-
сероземных почв Самаркандской области впервые изучено влияние различных сроков
и способов предпосадочной подготовки, мульчирования почв и весенней посадки на
рост, развитие, формирование урожая, урожайность ранних и среднеранних сортов
картофеля. Выделены сорта и установлены оптимальные сроки и способы
предпосадочной подготовки, мульчирования почвы и весенней посадки.
Экономически и научно обоснована эффективность выделенных сортов и системы
агротехнических мероприятий, обеспечивающих получение высокого сверхраннего
урожая картофеля.
Практическая значимость:
Для условий староорошаемых лугово-сероземных
почв Самаркандской области разработана, рекомендована и внедрена в производство
система агротехнических мероприятий, включающая предпосадочную подготовку и
мульчирование почвы, весеннюю посадку, сроки и способы ее применения,
позволяющие добиться получения высокого, устойчивого и сверхраннего урожая, 25-
28 тонн с каждого гектара.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
В условиях
староорошаемых лугово-сероземных почв выделены сорта (ранние Кувонч - 16/56 м,
Ликария, среднеранний Сантэ) и внедрено их возделывание при предпосадочной
подготовке почвы с помощью фрезерных культиваторов «Доминатор» + нарезка
борозд осенью и посадке 10-13 февраля с проведением и мульчирования почвы
светопрозрачной пленкой. Этот агроприем способствуют получению дополнительно
чистого дохода с одного гектара 298,5-331,4 тысяч сум и обеспечивает уровень
рентабельности 35,8-39,2 %.
Область применения:
В условиях староорошаемых лугово-сероземных почв в
специализированных фермерских хозяйствах.
23
RESUME
Thesis of Boymurodov Hudoyberdi Meliboevich on the scientific degree competition
of the candidate of the agricultural sciences on the speciality 06.01.09- Plant-growing on
subject: “The influence of mulchation, the pre-planting prepation of soil and time of
planting on the yield-capacity of early ripening potatoes”
Key words:
pre-planting preparation of soil, mulchation, time of planting, the growth of
plants, phases of growth and development, the vegetation period, potato varieties, leaf surface,
the productivity of plants, the yield-capacity of marketable and seed tubers, coefficient of
propagation, the seed quality of tubers, the yield capacity of potatoes in the following
reproductions.
The objects of the researches
: the early ripening varieties of potatoes Kuvonch 16/56 m,
Likaria, the mid-early ripening variety Sante, 3 variants of pre-planting preparation of soil, 3
variants of the time of planting, 4 variants on mulchation of the soil.
Aim of the inquiry
: The study of the influence of different terms of the pre-planting
preparation, mulchation of the soils and spring planting on the growth, development, the
formation of the yield, yield-capacity and seed quality of potato varieties and the choice of the
variety under the conditions of long-term irrigated meadow-grey soils of Samarkand region,
elaboration of agrotechnical measures, allowing getting high extra-early ripening potatoes for
given conditions.
Methods of inquiry:
Field and laboratory experiments by the methodicts of All-union
Institute of Plant-growing (1984, 1986), All-russian Scientific Research Institute of Potato
Farming (1967,1989). The Uzbek Scientific Research Institute of Vegetable-melon crops and
potatoes (1978), the State Commission on Variety Tests of Agricultural Crops (1974). The
obtained results were approved and analysed by B.A.Dospehov (1985).
The results achieved and their novelty:
For the first time there was studied the
inpluence of different terms and ways of pre-planting preparation, mulchation of soils and
spring planting on the growth, development, the formation of the yield, the yield- capacity of
early-ripening and mid-early-ripening varieties of potatoes under conditions of long term
irrigated meadow-grey soils of Samarkand region. There were singled out the varieties and
ascertained optimal terms and ways of pre-planting preparation, mulchation of soil, spring
planting the soil. There were economically and scientifically substantiated the singled out
varieties and systems of agrotechnical measures ensuring getting high extra-early ripening
yields of potatoes.
Practical value
: Under the conditions of long-term-irrigated meadow-grey soils of
Samarkand region there were studied the growth, developmeht and the formation of the yield of
different varieties of potatoes, their productivity and yield-capacity. There were elaborated and
inculcated into production the recommendations on the system of agrotechnical measures. The
pre-planting preparation, mulchation of soil, spring planting in recommended terms and ways
which allow getting high, stable and extra-early ripening yields no less than 25-28 tons per
hectare.
Degree of embed and economic effectivity
: There were adopted the singled out varieties
of potatoes (early ripening Kuvonch 16/56 m, Likaria, midearly ripening variety Sante) under
the conditions of long-term-irrigated meadow-grey soils. The cultivation of these varieties at
pre-planting preparation of the soil writh the help of milling cultivators “Dominator” + cutting
the furrows in autumn, planting on the 10
th
-13
th
of February and mulchation of soil with light-
transparent covering facilitate getting additional pure income per hectare 298,5-331,4 thousand
sums and the standard of profitableness 35,8-39,2 %.
Sphere of usage
: In specialized farms under conditions of long term irrigated meadow-
grey soils.
24
Босишга йилда рухсат этилди.
Қоғоз бичими 60х84 1/16. Буюртма №258. Адади 100 нусха.
____________________________________________________
Самарқанд давлат университетининг кичик босмахонасида
компьютерда терилган нусхасидан чоп этилди.
140104, Самарқанд ш., Университет хиёбони, 15.
