ТОШКЕНТ
ТИББИЁТ
АКАДЕМИЯСИ
ҲУЗУРИДАГИ
ФАН
ДОКТОРИ ИЛМИЙ
ДАРАЖАСИНИ
БЕРУВЧИ
16.07.2013.Tib.17.03
РАҚАМЛИ
ИЛМИЙ КЕНГАШ
САНИТАРИЯ
,
ГИГИЕНА
ВА
КАСБ
КАСАЛЛИКЛАРИ
ИЛМИЙ
-
ТАДҚИҚОТ
ИНСТИТУТИ
ХАМРАКУЛОВА
МУКАДДАСХОН
АСКАРОВНА
ПИРЕТРОИД
ГУРУҲИГА
МАНСУБ
ПЕСТИЦИДЛАРНИНГ
ОРГАНИЗМГА
ТАЪСИРИ
МЕТАБОЛИК
ЖАРАЁНЛАРИНИ
КОРРЕКЦИЯЛАШНИНГ
ГИГИЕНИК ЖИХАТЛАРИ
ВА
УСЛУБИЙ
АСОСЛАРИ
14.00.07
-
Гигиена
(
тиббиёт
фанлари
)
ДОКТОРЛИК
ДИССЕРТАЦИЯСИ
АВТОРЕФЕРАТИ
—
Тошкент
шаҳри
2016
йил
УДК
:
613.6-632.956-633А
Докторлик
диссертацияси
автореферати
мундарижаси
Оглавление
автореферата
докторской
диссертации
Content
of
the
abstract
of
doctoral
dissertation
Хамракулова
Мукаддасхон
Аскаровна
Пиретроид
гуруҳига
мансуб
пестицидларнинг
организмга
таъсири
метаболик
жараёнларини
коррекциялашнинг
гигиеник
жиҳатлари
ва
услубий
асослари
Хамракулова
Мукаддасхон
Аскаровна
-------------
Гигиенические
аспекты
и
методические
подходы
к
коррекции
метаболических
процессов
в
организме
при
воздействии
пестицидов
группы
пиретроидов
Khamrakulova
Mukaddashon
Askarovna
3
27
Hygiene
aspects
and
approaches
for
correction
metabolic
processes
in
the
div
by
exposure
to
pesticides
groups
pyrethroids
.
52
Эълон
қилинган
ишлар
рўйхати
Список
опубликованных
работ
List
of
published
works
75
ТОШКЕНТ
ТИББИЁТ
АКАДЕМИЯСИ
ҲУЗУРИДАГИ
ФАН
ДОКТОРИ ИЛМИЙ
ДАРАЖАСИНИ
БЕРУВЧИ
16.07.2013.Tib.17.03
РАҚАМЛИ
ИЛМИЙ КЕНГАШ
САНИТАРИЯ
,
ГИГИЕНА
ВА
КАСБ
КАСАЛЛИКЛАРИ
ИЛМИЙ
-
ТАДҚИҚОТ
ИНСТИТУТИ
ХАМРАКУЛОВА
МУКАДДАСХОН
АСКАРОВНА
ПИРЕТРОИД
ГУРУҲИГА
МАНСУБ
ПЕСТИЦИДЛАРНИНГ
ОРГАНИЗМГА
ТАЪСИРИ
МЕТАБОЛИК
ЖАРАЁНЛАРИНИ
КОРРЕКЦИЯЛАШНИНГ
ГИГИЕНИК ЖИХАТЛАРИ
ВА
УСЛУБИЙ
АСОСЛАРИ
14.00.07
-
Гигиена
(
тиббиёт
фанлари
)
ДОКТОРЛИК
ДИССЕРТАЦИЯСИ
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент
шахри
2016
йил
Докторлик
диссертацияси
мавзуси
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
ҳузуридаги
Олий
аттестация
комиссиясида
30.09.2014
/
Б2014.5.Tib378
рақами
билан
рўйҳатга
олинган
.
Докторлик
диссертацияси
Санитария
,
гигиена
ва
касб
касалликлари
илмий
-
тадқиқот
институтида
бажарилган
.
Диссертация
автореферати
уч
тилда
(
ўзбек
,
рус
,
инглиз
)
Илмий
кенгаш
веб-
саҳифасида
(
http
//
webmail.tma.uz
)
«
ZiyoNet
»
таълим
ахборот
тармоғида
(
www.ziyonet.uz
)
жойлаш
-
тирилган
.
Илмий
маслаҳатчи
:
Расмий
оппонентлар
:
Етакчи
ташкилот
:
Искандарова
Гулноза
Тулкиновна
тиббиёт
фанлари
доктори
,
профессор
Момоко
Тиба
тиббиёт
фанлари
доктори
,
профессор
Фридман
Кирилл
Борисович
тиббиёт
фанлари
доктори
,
профессор
Пономарева
Людмила
Александровна
тиббиёт
фанлари
доктори
,
профессор
Броденбург
инновацияни
қўллаб
-
қувватлаш
ва
ривожлантириш
Институти
,
Штраусберг
(
Германия
)
Диссертация
ҳимояси
Тошкент
тиббиёт
академияси
ҳузуридаги
16.07.2013.Tib17.03
ракамли
илмий
кенгашнинг
2016
йил
«
соат
даги
мажлисида
бўлиб
ўтади
.
(
Манзил
:
100109
,
Тошкент
шаҳри
,
Фаробий
кўчаси
,
2.
Тел
./
факс
(
99871
) 150-78-
25
,
:
tta
2005
@
mail.ru
)
.
Докторлик
диссертацияси
билан
Тошкент
тиббиёт
академиясиининг
Ахборот
-
ресурс
марказида
танишиш
мумкин
(
раками
билан
рўйхатга
олинган
)
.
(
Манзил
:
100109
,
Тошкент
шаҳри
,
Фаробий
кўчаси
,
2.
Тел
.
/
факс
(
99871
)
150-78-25
)
.
Диссертация
автореферати
2016
йил
«
(
2016
йил
даги
куни
тарқатилди
.
ракамли
реестр
баённомаси
)
.
Г.
И.
Шайхова
Фан
доктори
илмий
даражасини
берувчи
илмий
кенгаш
ранен
,
т.ф.д.
,
профессор
Н.
Ж.
Эрматов
Фан
доктори
илмий
даражасини
берувчи
илмий
кенгаш
илмий
котиби
,
т.ф.д.
,
доцент
Ш.
С.
Бахритдинов
Фан
доктори
илмий
даражасини
берувчи
илмий
кенгаш
қошидаги
илмий
семинар
раиси
т.ф.д.
,
профессор
КИРИШ
(
Докторлик
диссертацияси
аннотацияси
)
Диссертация
мавзусининг
долзарблиги
ва
зарурати
.
Жаҳондаги
ишлов
-
чи
аҳолининг
1
%
қисмини
қишлоқ
хўжалиги
ходимлари
ташкил
этади
.
Европа
мамлакатлари
аҳолисининг
ўртача
10-12
%
,
Лотин
Америкаси
,
Якин
Шарқ
ва
МДҲ
давлатлари
аҳолисининг
эса
20-30
%
қишлоқ
хўжалиги
хизматчилари
хисобланади
.
Жаҳон
соғликни
саклаш
ташкилоти
маълумотларига
кўра
,
дунёда
ҳар
йили
пестицидларнинг
зарарли
оқибатлари
туфайли
500
мингдан
2
миллион
нафаргача
одамлар азият
чекса
,
уларнинг
10
дан
40
минг
нафаригача
ўлим
ҳолати
билан
якунланиши
қайд
этилган
.
Бутун
дунёдаги
қишлоқ
хўжалигида
ҳосилдорликни
ошириш
мақсадида
пестицидлар
ишлатилганида
хизматчилар
соғлиғини
сақлаш
муаммоси
нафақат
одам
экологияси
,
балки
соғликни
саклаш
тизими
ходимларининг
ҳам
асосий
муаммоларидан
бири
бири
ҳисобланади
.
Заҳарланиш
ҳолатлари
ривожланаётган
мамлакатларда
қайд
этилиб
,
пестицидлардан
фойдаланиш
кўникмаларига
ва
улар
заҳарланишга
олиб
келиши
тўғрисида
маълумотга
эга
бўлмаган
қишлоқ
хўжалиги
ишчилари
орасида
учраган
.
Даврий
равишда
пестицидлардан
фойдаланганда
,
заҳарланиш
1
дан
1000
нафаргача
ҳолатларда
учраганлиги
аниқланди
.
ва
Ўзбекистон
кишлок
хўжалигида
ўсимликларни
касалликлар
зараркунандалардан
ҳимояловчи
кимёвий
воситалар
-
пестицидлар
,
асосан
йилнинг
иссик
(
июнь
-
август
)
даврида
ишлатилади
,
шунинг
учун
иссиқ
ҳаво
шароитида
кимёвий
моддаларни
ишлатишда
одам учун
хавфли
бўлмаган
шарт
-
шароитларни
ишлаб
чиқиш
зарур
.
Бугунги
кунда
кенг
кўлланиладиган
пестицидлар
,
яъни
децис
,
каратэ
,
циперметриннинг
биологик
таъсир
механизми
хусусиятларини
ўрганиш
бўйича
тадқиқотлар
тугалланмаган
.
Мазкур
пестицидлар
билан
юқори
ҳароратли
ҳаво
муҳитида
заҳарланишнинг
патогенетик
профилактикаси
,
даволаш
ва
эрта
ташхислаш
усуллари
ишлаб
чиқилмаган
.
Юқори
ҳарорат
ва
пестицидларнинг биргаликда
организмга
таъсир
ўтказиши
бўйича
мажмуавий
биокимёвий
тадқиқотлар
ўтказиш
мазкур
шароитларда
патогенетик профилактика
,
интоксикацияни
даволаш
ва
организмнинг
адаптация
-
мослашиш
жараёнлари
тезлашишини
баҳолаш
заруратини
тақозо
этади
,
шунингдек
,
пестицидлар
учун
қўлланиладиган
рухсат
этилган
меъёр
(
РЭМ
)
га
тузатиш
ва
коэффицентлар
ишлаб
чиқишга
имкон
беради
.
Пестицидлардан
заҳарланишнинг
патогенетик
асосланган
профилактика
ва
даволаш
тадбирларини
ишлаб
чиқиш
нафақат
тиббий
,
балки
ижтимоий
аҳамиятга
эгадир
.
Мазкур
диссертация
тадқиқоти
Ўзбекистон
Республикаси
аҳолисининг
санитария
-
эпидемиологик
осойишталигини
таъминлаш
мақсадида
мақсадида
қабул
килинган
«
Атмосфера
ҳавосини
муҳофаза
қилиш
»
,
«
Фуқаролар
соғлиғини
саклаш
»
,
«
Озиқ
-
овқат
маҳсулотларининг
сифати
ва
хавфсизлиги
тўғрисида
»
,
«
Аҳолининг
санитария
-
эпидемиологик осойишталиги
тўғрисида
»
ги
қонунлар
ҳамда
тегишли меъёрий
ҳужжатларда
белгиланган
вазифаларни маълум
даражада
амалга
оширишга
хизмат
қилади
.
технологиялари
ТадкикотНИНГ
республика
фан
вя
ривожланИШИНИНГ
устувор
йўналишларига
боғлиқлиги
.
Мазкур
диссертация
республика
фан
ва
технологиялари
ривожланишининг
6
-
сонли
«
Тиббиёт
ва
фармакология
»
устувор
йўналишига
мувофик
ДИТД
-
6-9
«
Одам
касалликлари
профилактикаси
,
ташхиси
,
даволаш
ва
реабилитациясининг
янги
технологияларини
ишлаб
чиқиш
»
доирасига
мос
равишда
бажарилган
.
Диссертация
мавзуси
бўйича
хорижий
илмий
-
тадқиқотлар
шарҳи
.
Пиретроид
гуруҳига
мансуб
пестицидларнинг
қўлланилиши натижасида
организмда
юз
берадиган
метаболик
жараёнларни
коррекциялашнинг
гигиеник
жиҳатлари
ва
услубий
асосларини
яратиш
юзасидан
илмий
тадқиқотлар
дунёдаги
етакчи
мамлакатларнинг
илмий
марказлари
ва
университетларида
,
жумладан
,
Colorado
State
University
,
University
of
Rochester
Medical
Center
,
University
of
California
,
Harvard
University
,
Sinai
Medical
Center
,
Department
of
Environment
and
Health
,
Rollins
School
of
Public
Health
at
Emory
University
(
АҚШ
)
,
University
of
Edinburgh
(
Англия
)
,
University
of
Pavia
(
Италия
)
,
University
of
Murcia
(
Испания
)
,
Pukong
National
University
(
Корея
)
,
Punjab
Agricultural University
(
Ҳиндистон
)
,
Baikal
Institute
of
Nature
Menagement
Siberian
branch
of
the
Russian
Akademy
of
sciences
(
Россия
Федерацияси
)
,
Research
institute
of
sanitation
,
hygiene
and
occupational
diseases
,
Institute
of
the
Chemistry
of
Plant
Substances
(
Ўзбекистон
)
ларда
кенг
камровли
илмий
тадқиқотлар
олиб
борилмокда
.
Пестицид
пиретроидлардан
одам
организми
заҳарланишини
камайтириш
ва
қишлоқ
хўжалигида
юқори
ҳосилдорликни
таъминлаш
самарадорлигини
ошириш
юзасидан
олиб
борилган
илмий
тадқиқотлар
натижасида
кейинги
йилларда
жаҳонда
қатор
илмий
натижалар
олинган
,
жумладан
:
пестицидлар
таъсирида
келиб
чикувчи
ўткир ва
сурункали
заҳарланишларни
камайтиришнинг
замонавий
усуллари
аниқланган
(
University
of
Murcia
)
;
улардан
250
тасининг
фойдаланишга
хавфсизлиги
исботланган
(
Colorado
State University
,
University
of
Rochester
Medical
Center
,
University
of
California
,
Harvard
University
,
Sinai
Medical
Center
,
Department
of
Environment
and
Health
,
Rollins
School of
Public
Health
at
Emory
University
(
АҚШ
)
)
;
пестицидларнинг
инсон
организмига
таъсири
,
қатор
аъзоларидаги
метаболик
жараёнлар
ўзгаришини
аниқлашнинг
замонавий
усуллари
ишлаб
чиқилган
(
Baikal
Institute
of
Nature
Menagement
Siberian
branch
of
the
Russian
Akademy
of
sciences
(
Россия
)
)
;
одамлар
пиретроидлар
(
дельтаметрин
,
фенвалерат
,
циперметрин
)
билан
ўткир
заҳарланишининг
асаб
тизими
,
ошкозон
-
ичак
ТИЗИМИ
ва
жигар
хужайраларига
таъсирининг
Клиник
белгилари
(
573та
ҳолат
)
аникланган
(
Pukong
National
University
,
Punjab
Agricultural
University
)
.
Дунёда
пиретроид
гуруҳига
мансуб
пестицидлардан
фойдаланишда
куйидаги
устувор
йўналишларда
илмий
тадқиқотлар
олиб
борилмокда
:
жумладан
,
пестицидларни
қишлоқ
хўжалигида
қўллашнинг
оптимал
меъёрий
микдорини
ишлаб чиқиш
;
пестициднинг
одам
организмига
таъсир
этиш
механизмини
иссиқ
микроиқлим
шароитида
такомиллаштириш
;
метаболик
жараёнларни
коррекциялаш
тартибини
иссиқ
иқлим
шароитида
ишлаб
чикиш
қишлоқ хўжалиги
ходимлари
,
шунингдек
,
беморларнинг
ҳаёт
сифатини
оширишда
илмий
асосланган
ташхислаш
,
профилактика
ва
патогенетик
даволаш
чора
-
тадбирларига
услубий
ёндошувни
эътиборга
олган
ҳолда
такомиллаштириш
заруриятлидир
.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси
.
Дунёнинг
қишлоқ
хўжалиги
ривожланган
мамлакатларида
пестицидларнинг
одам
организмига
таъсирини
ўрганиш
бўйича
кўпгина
тадқиқотлар
олиб
борилган
(
Yu
S.
,
Tang
S.
,
Mayer
G.
,
2015
;
Laborde
A.
,
Tomasina
F.
,
Bianchi
F.
ва бошқалар
,
2015
)
.
Маълумки
,
юқори
харорат
пестицидларнинг
заҳарлаш
жараёнини
тезлаштиради
(
Guerrero
-
Bosagna
C.
,
Jensen
P.
,
2015
;
Lima
M.
,
Cardoso
D.
,
Soares
A.
ва
бошкалар
,
2015
)
,
юқори
ҳарорат
таъсирида
жониворларнинг
заҳарга
бўлган
таъсирчанлиги
ортади
.
Пестицидлар
таъсири
модда
алмашинуви
жараёнлари
бузилади
,
жисмоний
ҳаракатлар
билан
биргаликда
эса
захарланиш
янада
оғирроқ
кечади
(
Ismail
,
A.
Rohlman D.
,
Abdel
Rasoul
G.
,
2010
;
Хамитова
Р.
Я.
,
Мирсаитова
Г.
Т.
,
2014
)
.
Атроф
-
муҳитнинг
юқори
ҳарорат
шароитига
мослашиши
кам
ўрганилган
хужайра
метоболизми
жараёнларини
таҳлил
килиш
имконини
беради
(
Al
Zadjali
S.
,
Morse
S.
,
Chenoweth
J.
ва
бошқалар
,
2015
;
Del
Prado
-Lu
J.
,
2015
;
Ракитский
В.
Н.
,
2001
)
.
Юкори
ҳарорат
таъсир
этиши
турли
аъзо
ва
тизимларнинг
фунционал
имкониятларини
белгилаб
берувчи
омиллардан
бири
эканлигини
(
Hodgson
E
2007
;
Камолов
З.С.
,
Аскаров
Т.А.
,
2004
;
Тутунжан
А.А.
,
Алимбабаева
Н.Т.
,
Мирҳамидов
П.
ва
бошқалар
,
2006
)
инсон
организмининг
нокулай
омиллар
таъсирига
чидамлилиги
,
унинг
меҳнатга
бўлган
лаёқати
Ba
умуман
саломатлик
холатини
хисобга
оладиган
бўлсак
,
бундай
шароитларда
пестицидларнинг
таъсири
натижасида
метаболик
жараёнларнинг
бузилиши
механизмларини
ўрганиш
ва
патогенетик
даво
усулларини
ишлаб
чиқиш
,
бу
Ўзбекистон
қишлоқ
хўжалигида
банд
бўлган
ишчиларнинг
мехнат
гигиенасида
Ва
пестицидларнинг
атроф
-
муҳити
омили
сифатидаги
аҳамиятини
баҳолашдаги
муҳим
янги
босқичдир
(
Турсунов
Э.
А.
,
Дӯстматов
А.
Т.
,
Муротов
О.
У.
ва
бошқалар
,
2006
;
Тўхтаев
К.
Р.
,
Тулеметов
С.
К.
,
Зокирова
Н.
Б.
ва
бошк
.
,
2011
)
.
-
Одам
организмига
турли
кимёвий
ва
физикавий
омиллар
ва
пестицидлар
таъсир
қилиши
натижасида
организмда
рўй
берадиган
жараёнларга
таъсир
этиш
усуллари
тўлиқ
ўрганилмаган
,
биокимёвий
жараёнларнинг
бузилишларини
даволаш
ва
олдини
олиш
мақсадида
самарали
патогенетик
усуллар
деярли
маълум
эмас
.
Бундан
ташқари
,
мамлакатимизда
олиб
борилган
тадқиқотларда
бизнинг
ҳудудимиздаги
каби
юқори
ҳарорат
шароитида
пестицидларнинг
одам
организмига
таъсири
ҳали
ўрганилмаган
.
Диссертация
мавзусининг
диссертация
бажарилаётган
илмий-
тадқиқот
муассасасининг
илмий
-
тадқиқот ишлари
билан
боғлиқлиги
.
Тадкикот
Санитария
,
гигиена
ва
касб
касалликлари
илмий
-
тадқиқот
институтида П
-
14.3.11
«
Пиретроид
гуруҳидаги
пестицидларнинг таъсири
остида
метаболик
жараёнлар
бузилиши
механизМИНИ
ўрганиш
:
заҳарланишнинг
дезактивацияси
,
патогенетик
профилактика
,
даволаш
,
интоксикацияни
эрта
ташхислаш
усулларини
ишлаб
чиқиш
»
ва
А
-
9-010
7
«
Мўътадил
ва
юқори
хароратли
хаво
мухитида
Ўзбекистон
кишлок
хўжалигида
ишлатиладиган
кимёвий
моддалар
билан
ўткир
ва
сурункали
захарланишнинг
эрта
ташхиси
,
даволаш
ва
патогенетик
профилактикасини
ишлаб
чикиш
»
мавзусидаги
илмий
-
тадкикот
режалари
доирасида
бажарилган
.
Тадқиқотнинг
мақсади
пиретроидлар
гуруҳига мансуб
пестицидларни
оптимал
ва
юқори
ҳаво
ҳароратида
организмга
таъсирини
аниклаш
,
патогене-
тик
даво
усулларни
ишлаб
чиқиш
ҳамда
заҳарланишни
эрта
ташхислаш
,
даволашда
биологик
фаол
моддаларни
қўллаш
ва
юқори
ҳаво
ҳарорати
шароитида
пестицидларни
қўлланишида
гигиеник
меъёрларни
ўзгартириш
буйича
тегишли
таклифларни
ишлаб
чиқишдан
иборат
.
Белгиланган
мақсадга
эришиш
учун
қуйидаги
тадқиқот
вазифалари
куйилган
:
иш
жойларда
асосий
заҳарли
кимёвий
ва
физик
омилларнинг
заҳарлилик
микдор
даражасига
баҳо
бериш
ва
бериш
ва
ҳаво
ҳарорати
юқори
бўлганида
пестицидлар
билан
ишловчиларнинг
саломатлик
ҳолатини
баҳолаш
;
ЙИЛНИНГ
HCCHK
фаслида
пестицидлар
билан
ишловчиларнинг
организмида
функционал
ўзгариш
ва
бузилишларни
аниқлаш
;
ҳавонинг
мўтадил
ва
юқори
ҳароратида
тажриба
жониворларида
пиретроидлар
децис
,
каратэ
,
циперметринларнинг
заҳарлилик
даражасини
аниклаш
;
-
тажриба
жониворларида
ҳавонинг меъёрий
ва
юқори
ҳароратида
бир
маротаба
ва
кайталаб
пиретроид
пестицидларни
ошқозонга
сублетал
ЛД
)
ва
захарли
(
/
20
ЛД
%
)
дозаларда
юборилганида
уларнинг
тўқималар
ва
субхужайраларда
баъзи
биокимёвий
жараёнлар
:
углевод
-
энергетик
,
оқсил
ва
нуклеин
кислота
алмашинувини
жигар
,
ингичка
ичак
шиллиқ
пардаси
ва
қон
(
жониворларнинг
асосий
гуруҳи
)
фракциясида
аниклаш
;
тажриба
асосида организмга
пиретроидларнинг
таъсирини
илк
даврида
ташхислаш
учун
диагностик
тестларни
топиш
,
ҳамда
ю
қ
ори
ҳаво
ҳарорати
муҳитида
пестицидларнинг
қўлланишига
рухсат
этилган
меъёрий
микдорига
зарурий
тузатилишлар
киритишни
аниклаш
;
-
пиретроид
пестицидлар
таъсида
келиб
чикувчи
метаболик
ўзгаришлар
ва
интоксикацияни
организмга
тиббиётда
ишлатиладиган
биологик
фаол
моддалар
юбориш
шаклидаги
ўзига
хос
махсус
профилактика
ва
метаболик
жараёнларни
коррекциялаш
йўли
билан
даволаш
усулларини
ишлаб
чиқиш
.
Тадқиқотнинг
объекти
сифатида
3
хил
турдаги
пиретроид
-
пестицидлар
танланган
,
ишлаб
чиқаришда
бевосита
пестицидлар
билан
алоқада бўлган
117
нафар
шахслар
,
ўрганилаётган
моддалар
билан
заҳарланган
104
нафар
беморлар
ва
1120
та тажриба
остидаги
оқ
каламушлар
ва
патогенетик
коррекцияда қўлланилган
биологик
фаол
моддалар
олинган
.
Тадқиқотнинг
предмети
пиретроид
-
пестицидларнинг
TOKCHK
хоссаларини хусусиятлари
ва
Юкори
хаво
хароратида
пестицидлар
таъсирининг
ҳайвон
органлари
,
қон
ва
кон
зардобидаги
биокимиёвий
ўзгаришлари
.
Тадқиқотнинг
усуллари
.
Илмий
изланишларни
бажаришда
тиббиёт
8
соҳасида
қабул
қилинган
санитария
-
гигиеник
,
токсикологик
,
биокимёвий
,
статистика
усулларидан
фойдаланилди
.
Тадқиқотнинг
илмий
янгилиги
қуйидагилардан
иборат
:
юқори
ҳарорат
ва
пестицид
-
пиретроидларнинг
биргаликдаги
таъсирида
молекуляр
,
хужайра
,
субхужайра
,
тўқима
ва
аъзоларда
,
жигар
ва
ингичка
ичак
органоидларидаги
биологик
жараёнлар
бузилиши
механизми
аниқланган
;
юқори
ҳарорат
ва
пестицид
-
пиретроидларнинг
биргаликда
таъсир
қилиш
механизмининг
ўзаро
боғликлиги
туфайли
организмда
метаболик
жараёнлар
ўзгаришининг
пестицидлар
турига
ва
иклим
омилларига
боғлиқлик
даражаси
исботланган
;
биокимёвий
тестлар
мажмуасини
қўллаш
натижасида
биринчи
марта
пестицидларнинг
пиретроид
гуруҳи
ва
юқори
ҳаво
ҳарорати
таъсирида
метаболик
силжишларнинг
ўзаро алоқадорлиги ва
боғлиқлиги
,
кечаётган
жараёнларнинг
тезлашиши
ва
жадаллашуви
аниқланган
;
пестицид
моддаларнинг
зарарсизлантирилиши
,
патогенетик
профилактикаси
ва
метаболик
жараёнларни
тартибга солиш
ёрдамида
даволаш
усуллари
исботлаб
берилган
;
юкори
хаво
харорати
туфайли
пестицидларнинг
организмга
таъсирини
эрта
ташхислашнинг янги
усуллари
ишлаб
чиқилган
.
Тадқиқотнинг
амалий
натижалари
.
Пестицидлар
билан
заҳарланишни
эрта
аниклаш
учун
биокимёвий
кўрсаткичлар
ва
тестлар
ҳамда
патогенетик
бузилишлар
механизмларини
ҳисобга
олган
ҳолда
,
метаболик
жараёнларни
коррекциялашга
қаратилган
таклифлар
ишлаб
чиқилди
;
пиретроид
гуруҳига
мансуб
пестицидлар
билан
заҳарланишда
биологик-
фаол
моддалар
(
олдин
синовдан
ўтган
)
мажмуаси
билан
қўшимча
даволаш
тавсия
этилган
;
ушбу
тавсиялар
пестицидлар
билан
ишловчилар
саломатЛИГИНИ
яхшилади
,
уларнинг
адаптацион
механизМИНИ
уйғунлаштирди
ва
организмнИНГ
муҳофаза
-
мослашиш
реакциясини
оширди
,
пестицид-
пиретроидлар
билан ишлаганда
содир
бўладиган
сурункали
заҳарланиш
ҳолатларини
камайтирди
,
даволаш
самарали
бўлишини
таъминловчи
шарт-
шароитлар
яратилган
.
Тадқиқот
натижаларининг
ишончлилиги
тадқиқотда
текширилган
ишчилар
,
беморлар
,
тажриба
хайвонларининг
миқдори
етарли
эканлиги
,
санитария
-
гигиеник
,
токсикологик
,
биокимёвий
ва
статистик
текшириш
усуллари
ёрдамида
ишлов
берилганлиги
билан
асослангани
;
тадқиқот
натижаларининг
халқаро
ва
маҳалий
ва
махалий
тажрибалар
билан
таққослангани
,
олинган
қонуниятлар
ва
хулосаларнинг
асосланганлиги
натижаларнинг
ишончлилигини
кўрсатади
.
Тадқиқот
натижаларининг
илмий
ва
амалий
аҳамияти
.
Хайвонлар
организмида
метаболик
ўзгаришлар
юзага
келишида
кимёвий
ва
физик
омилларнинг
ҳаво
ҳарорати
юқори
бўлган
шароит
билан боғлиқлиги
асосланган
.
Илк
бор
пиретроид
пестицидлар
ва
юқори
ҳарорат
таъсири
туфайли
молекулалар
,
ҳужайра
,
субҳужайра
,
ҳамда
тўқималарда
содир
бўладиган
биологик
жараёнлар
механизми
ўрганилган
.
Жигар
ва
ингичка
ичак
тўқималари
органоидларида
юз
берадиган
ўзгаришлар
аниқланган
.
амалий
ахамияти
Диссертация
тадкикотИНИНГ
пиретроид
пестицидларнинг
жигар
ва
ингичка
ичак
органоидларига
таъсири
натижасида
юзага
келадиган
заҳарланишнинг
ривожланиш
даражасини
аниклашда
баъзи
биокимёвий
кўрсаткичлардан
фойдаланиш
мақсадга
мувофиқ
эканлиги
илмий
асосланган
.
Организмга
адоптогенлар
ва
бошқа
биологик
фаол
қўшимчаларни
киритиш
йўли
билан
метаболик
жараёнларни
коррекциялаш
ва
сурункали
заҳарланишда
даволаш
вақтини
камайтириш
мумкинлиги
исботланган
.
Тадкикот
натижаларининг
жорий
КИЛИНИШИ
.
Пиретроид
пестицидлардан
заҳарланишШНИНГ
олдини
олишга
каратилган
чора-
тадбирларнинг
натижалари
тиббиёт
амалиётига
,
жумладан
,
Республика
давлат
санитария
-
эпидемиология назорати
маркази
тизимига
,
Санитария
,
гигиена
ва
касб
касалликлари
илмий
-
тадқиқот
институти
клиникасининг
амалиётига
татбиқ
этилган
(
Соғлиқни
сақлаш
вазирлигининг
2016
йил
13
январдаги
8Н
-
3
/
36
-
сон
маълумотномаси
)
.
Олинган
натижаларнинг
жорий
килиниши
пестицидлардан
сурункали
заҳарланган
касб
касалларининг
мехнат
қобилиятини
йўқотиш
даражаси 10-20
%
га
камайишига
ва
уз
навбатида
II
гуруҳ
ногиронлигидан
III
гуруҳга
ўтказилиш
имконини
яратган
;
пиретроид
гуруҳига
мансуб
пестицидларнинг
организмга
таъсирини
баҳо
-
лаш
ва
камайтиришга йўналтирилган
илмий
натижалар
бешта
услубий
кўлланма
асосида
соғликни
саклаш
амалиётида
,
жумладан
,
Республика
давлат
санитария
-
эпидемиология
назорати
маркази
тизимида
,
Санитария
,
гигиена
ва
касб
касалликлари
илмий
-
тадқиқот
институти
клиникасининг
амалиётида
татбиқ этилган
(
Соғлиқни
сақлаш
вазирлигининг
13.01.2016
йилдаги
8Н
-
3
/
36
-
сонли
маълумотномаси
)
.
Олинган
натижаларнинг
жорий
қилиниши
ҳар
бир
беморнинг
шифохонадаги
ўрин
кунини
20
%
га
ва
меҳнатга
яроксизлик
муддатини
25
%
га
қисқартириш
имконини
берган
(
«
Пиретроид
гуруҳидаги
пестицидлар
билан
ишловчи
шахсларда
заҳарланишнинг
илк
белгиларини
аниклаш
учун
даврий
тиббий
кўрикда
биокимёвий
текширув
усуллардан
фойдаланиш
»
,
«
а
-
кетоглутар
кислота
билан
тўқима
циклик
аминокислоталарни
переаминлашни
аниклаш
усули
ёрдамида
пиретроид
гуруҳи
пестицидларидан
заҳарланишни
ташхислаш
»
,
«
Децис
пестициди
билан
захарланишнинг
илк
белгиларини
аниклаш
учун
метаболик
жараёнлардаги
биоэнергетик
ўзгариш
-
ларни
аниклаш
усулларини
қўллаш
»
,
«
Циперфос
пестициди
билан
захарлан
-
ганда
биокимёвий
жараёнларнинг
кечиш
хусусиятлари
,
биологик
фаол
моддалар
билан
даволаш
ва
олдини
олиш
усулларини
асослаш
»
,
«
Организмга
пиретроид
пестицидларнинг
(
циперфос
,
циперметрин
,
цигалотрин
ва
суми
-
альфа
)
таъсир
механизми
,
наъматак
меваси
қайнатмаси
,
липой
кислота
ва
пиридоксинни
қўллаш
ёрдамида
даволаш
ва
профилактика
усуллари
»
)
.
Тадқиқот
натижаларининг
апробацияси
.
Тадқиқот
натижалари
19
та
илмий
-
амалий
анжуманларда
,
жумладан
,
3
та
халкаро
анжуманларда
:
«
Технологик
узатиш
ва
инновация
анжумани
»
(
Прага
,
2012
)
,
«
Ишчилар
10
саломатлиги
»
(
Донецк
,
2011
)
,
«
Тиббиётнинг
долзарб
муаммолари
»
(
Баку
,
2013
)
ва
16
та
республика
анжуманларида
:
«
Атроф
-
муҳитни
муҳофаза
қилиш
ва
инсон
саломатлиги
»
(
Тошкент
,
2003
)
,
«
Атроф
-
муҳитни
муҳофаза
қилиш
,
экологик
хавфсизликни
таъминлаш
Ва
аҳоли
саломатЛИГИНИ
саклаш
муаммолари
»
(
Тошкент
,
2004
)
,
«
Гигиена
,
санитария
ва
экологиянинг
долзарб
муаммолари
»
(
Тошкент
,
2004
)
,
«
Аҳоли
соғлиғини
сақлашнинг
гигиеник
жиҳати
»
(
Тошкент
,
2005
)
,
«
Атроф
-
муҳитни
муҳофаза
қилиш
масалалари
ва
экологик
хавфсизликни
таъминлаш
»
(
Тошкент
,
2005
)
,
«
Мактаб
ёшидаги
болаларнинг
саломатлигини
сақлаш
муаммолари
»
(
Тошкент
,
2005
)
,
«
Атроф-
мухит
ва
инсон
саломатлик
ҳолатининг
мониторинги
»
(
Тошкент
,
2006
)
,
«
Мониторинг
тизимини
мукаммаллаштириш
ва
атроф
-
муҳит
антропоген
ифлосланишида
комплекс
баҳолаш
»
(
Тошкент
,
2007
)
,
«
Гигиена
,
экология
ва
инCOH
саломатлИГИНИНГ
долзарб
муаммолари
»
(
Фарғона
,
2007
)
.
«
Ўзбекистонда
тиббий
экологик
муаммоларнинг
назарий
асослари
ва
унинг
амалий
ечимининг
йўллари
»
(
Тошкент
,
2009
)
,
«
Ҳозирги
даврда
инсон
саломатлигини
сақлашнинг
гигиеник
муаммолари
ва
уларни
ечиш
йўллари
»
(
Тошкент
,
2010
)
,
«
Гигиенистлар
,
санитария
врачлари
,
эпидемиологлар
ва
инфекционистларнинг
VIII
ва
IX
съезд
»
ларида
(
Тошкент
,
2005
,
2010
)
,
«
Узбекистонда
гигиена
фани
ва
санитария
-
эпидемиология
хизматининг
долзарб
муаммолари
»
(
Тошкент
,
2011
)
,
«
Ўзбекистонда
гигиенанинг
долзарб
муаммолари
»
(
Тошкент
,
2012
)
мавзусидаги
халкаро
илмий
-
амалий
анжуманларда
маъруза
қилинган
.
Тадқиқот
натижаларининг
эълон
қилиниши
.
Диссертация
мавзуси
буйича
жами
44та
илмий
иш
,
жумладан
,
миллий
журналларда
13та
ва
халкаро
журналларда
5та
илмий
мақола
,
шунингдек
,
илмий
анжуманларда
26та
маърузалар
ва
тезислар
нашр
этилган
.
Диссертациянинг
ҳажми
ва
тузилиши
.
Диссертация
кириш
,
6
та
боб
,
хулоса
,
фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати
,
194
саҳифадан
иборат
матн
,
14та
35та
жадвал
ва
5та
иловадан
иборат
.
расм
,
асосланган
,
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ
АСОСИЙ
МАЗМУНИ
Ва
Кириш
қисмида
диссертация
мавзусининг
долзарблиги
ва
зарурати
тадкикотнИНГ
максади
ва
вазифалари
ҳамда
объект
предметлари
тавсифланган
,
республика
фан
Ва
технологиялари
ривожланишининг
устувор
йўналишларига
боғлиқлиги
,
тадқиқотнинг
илмий янгилиги
ва
амалий
натижалари
баён
қилинган
,
олинган
натижаларнинг
назарий
ва
амалий
аҳамияти
очиб
берилган
,
тадқиқот
натижаларини
амалиётга
жорий
қилиш
,
нашр
этилган
ишлар
ва
диссертация
тузилиши
бўйича
маълумотлар
келтирилган
.
Биринчи
боб
«
Пестицидларни
қўллашда
асосий
гигиеник
ва
санитар-
токсикологик
мезонлари
»
да
Узбекистоннинг
иклим
-
географик
шароитида
пестицидлар
ишлатилиши
;
иссиқ
иқлим шароити
ва
пестицидлар одамнинг
ҳис
қилиш
қобилияти
ва
саломатлик
ҳолатига
кўрсатадиган
таъсир
;
баъзи
пиретроид
гуруҳи
пестицидларининг
физикавий
-
кимёвий
хусусиятлари
ва
11
заҳарлилик
даражасининг
узига
хослиги
,
антидот даволаш
усулларини
аниклашда
қўлланиладиган
қатор
адабиётлар
маълумотлари
кўриб
чиқилди
,
Ҳозирги
кундаги
қўлланиладиган
пестицидларнинг
афзалликлари
камчиликлари
таҳлил
қилинди
.
ва
Иккинчи
боб
«
Тадқиқотнинг
материал
ва
усуллари
»
да
учта
асосий
йўналишлар
кўрсатилган
:
пестицидлар
билан
ишловчи хизматчиларнинг
мехнат
шароитлари
ва
саломатлик
ҳолатини
ўрганиш
;
юқори
ва
оптимал
ҳароратарда
пиретроид
гуруҳига
кирувчи пестицидлар
(
децис
,
каратэ
,
циперметрин
)
нинг
ок
каламушлар
организмига
таъсири
меxанизMH
ўрганилган
;
пестицидлар
билан
сурункали
заҳарланган
беморларнинг
клиник
белгилари
ўрганилган
.
Ғўзага
пиретроид
гуруҳи
пестицидлари
:
циперметрин
,
децис
,
каратэ
ва
циперфос
билан
кимёвий
ишлов
беришда
Фарғона
вилояти
Тошлоқ
туманидаги
ширкат
ва
фермер
хўжаликларида
йилнинг
энг
иссик
кунларида
(
июль
-
август
)
меҳнатнинг
гигиеник
шароитлари
ўрганилди
.
Пестицидлар
қўлланилишида
меҳнат
шароитини
тавсифлаш
учун
кимёвий
ва
физик
воситалар
,
стандарт
услублар
қўлланилган
:
"
Цвет
-
5
”
маркали
газли
хроматограф
ёрдамида
иш
майдони
ҳавосининг
пестицидлар
билан
ифлосланиш
даражасини
,
шунингдек
ГОСТ
7057-73га
мувофик
харорат
,
нисбий
намлик
,
ҳаво
ҳаракатининг
тезлигини
аниклаш
шулар
жумласидандир
.
Пестицидлар
билан
ишлайдиган
ишчиларнинг
саломатлик
ҳолати
117
нафар
ишчида
ва
26
нафар
назорат
гуруҳидаги
одамларда
суров
усули
,
тиббий
курик
ва
артериал
қ
он
босими
кўрсаткичларини
ўлчаш
билан
аниқланган
;
қонда
углевод
-
кувват
алмашинувининг
баъзи
биокимёвий
кўрсаткичлари
(
глюкоза
,
пироузум
ва
сут
кислоталари
,
СДГ
,
МДГ
,
ГДГ
)
оммавий
тавсия
этилган
тадқиқот
усуллари
билан
(
Кривченкова
Р.С.
,
1971
)
аникланган
.
ва
Пестицидларнинг
заҳарлилик
даражасини
ва
таъсир
механизмини
аниклаш
учун
оптимал
ва
юқори
ҳаво
ҳарорати
шароитида
1120та
эркак
ок
каламуш
-
ларда
тажрибалар
ўтказилган
.
Тажриба
тадқиқотларидан
мақсад
республика
миқёсида
қишлоқ
хўжалигидаги
энг
кўп
қўлланиладиган
пиретроид
гуруҳига
оид
пестицидлар
(
децис
,
каратэ
,
циперметрин
)
нинг
заҳарлилиги
ва
таъсир
қилиш
механизмини
ўрганишдан
иборат
.
Илмий
ишнинг
тажриба
қисми
икки
хил
ҳарорат
шароитида
:
оптимал
(
22,4
±
2,1
°
С
)
ва
юкори
хаво
харорати
шароити
(
38,5
±
3,3
°
С
)
олиб
борилиб
,
пестицидларнинг
таъсири
ўрганилди
.
Захарлилик
кўрсаткичлари
аникланДИ
пиретроидларнинг
биокимёвий
жараёнларга
углевод
-
кувват
алмашинуви
ва
жигар
тўқималари
митохондрияларининг
,
ингичка
ичак
ва
қонга
оптимал
ва
юкори
ҳаво
шароитларида
кўрсатадиган
таъсирининг
баҳоланиши
ўтказилди
.
Юқори
ҳаво
ҳарорати
таъсирида
дучор
қилинувчи
хайвонлар
гуруҳи олдиндан
15
кун
мобайнида
юқори
ҳаво
ҳароратига
мослаштирилган
.
Тажриба
остида
бўлган
хайвонларнинг
кўрсаткичлари
назоратдаги
хайвонларники
билан таққосланди
.
Назорат
остида
бўлган
жониворлар
тажриба
остидаги
жониворлар
билан
бир
хил
шароитда
сақланди
.
12
-
Тажриба
остидаги
хайвонларга
пестицид
-
пиретроидларнинг
сурункали
таъсир
курсатиши
сублетал
1/4
ЛД
%
)
ва
захарли
(
/
20
ЛД50
)
дозаларни
юбориш
йўли
билан
ўрганилди
.
Сурункали
таъсир
кўрсатиш
учун
тажриба
остидаги
хайвонлар
ошкозонига
ҳар
куни
60-120
кун
мобайнида
пестицид-
пиретроидлар
эмульсияси
оптимал
ва
ҳавонинг
юқори
ҳарорати
шароитида
юбориб
турилди
.
Тажрибадан
ўтган
каламушлар
калласи
олиниб
,
жигари
ва
ингичка
ичаклари
зудлик
билан
текширувларга
тайёрланди
.
-
Тадқиқотлар
совук
ҳарорат
0
-
(
+
4
)
°
С
шароитида
олиб
борилди
.
Углеводлар
алмашинувига
баҳо
беришда
қон
,
жигар
ва
ингичка
ичакда
пироузум
ва
сут
кислоталари
,
гликоген
микдори
аникланди
.
Кувват
алмашинувига
баҳо
беришда
трикарбон
кислоталари
цикли
субстратининг
(
сукцинат
ва
а
-
кетоглутар
кислотаси
)
оксидлаш
ва
фосфорлаш
жараёнлари
,
ферментларининг
фаоллиги
(
Содиқов
А.У.
,
Ҳамрокулова
М.А.
,
Искандарова
Г.Т.
,
1997
;
Berker
J.B.
,
Summerson
W.H.
,
1941
;
Horeysid
ва
бошқалар
,
1957
)
,
учкарбон
кислотаси
цикли
ферментлари фаоллиги
глутаматдегидрогеназа
(
ГДГ
)
(
Покровский
А.
А.
,
1968
)
,
малатдегидрогеназа
(
МДГ
)
(
Содиқов
А.У.
,
Ҳамрокулова
М.А.
ва
бошқалар
,
2004
)
,
сукцинатдегидрогеназа
(
СДГ
)
(
Содиков
А.У.
,
Ҳамрокулова
М.А.
ва
бошқалар
,
2004
)
,
нафас
олиш
занжири
ферменти
-
цитохромоксидаза
(
ЦХО
)
(
Кривченкова
Р.
С.
,
1971
)
,
жигар
,
ингичка
ичак
шиллиқ
пардаси
митохондриясида
аниқланди
.
Жигарнинг
чўкма
усти
суюклиги
ва
ингичка
ичак
гомогенати
,
ядро
фракциясида
нуклеин
кислотанинг
микдори
(
ДНК
ва
РНК
)
(
Спирин
А.
С.
,
1958
;
Трудолюбова
М.
Г.
,
1977
),
шунингдек
,
баъзи
аминокислоталарни
кайта
аминлаш
тезлиги
аникланди
;
умумий
оқсил
микдори
ўрганилди
(
Покровский
А.
А.
,
1969
)
,
шунингдек
,
жигарнинг
ҳужайра
органоидлари
дифференциал
центрофугалаш
усули
билан
рН
-
7,4
муҳитида
икки
марта
ювиш
билан
ажратиб
олинди
(
Тимофеевская
Л.
А.
,
Петрова
Л.
П.
,
1999
)
.
Пестицидларнинг
ўткир
таъсирига
дучор
килинган
хайвонлар
организмидаги
метаболик
жараёнларни
коррекциялаш
учун
баъзи
биологик
фаол
моддалардан
фойдаланиш
имкониятини
баҳолаш
мақсадида
бир
қатор
тажрибалар
ўтказилди
.
Жониворларнинг
ҳаво
ҳарорати
юқори
бўлган
шароитда
пестицидлар
билан
ўткир
заҳарланишида
биологик
фаол
моддалар
(
БФМ
)
(
кальций
пангамат
,
липой
кислота
,
калий
оротат
, наъматак
мевалари
ва
ширинмия
илдизи
қайнатмаси
)
нинг
метаболик
жараёнларни
тузатувчи
таъсири
ўрганилди
.
БФМларнинг
самарадорлиги
тажрибаларнинг
олдинги
кўрсаткичлари
асосида
баҳоланди
.
Пестицидлар
билан
сурункали
заҳарланган
беморларнинг
саломатлик
хо
-
лати
2009-2011
йиллар
мобайнида
Ўзбекистон
Республикаси
Санитария
,
гигиена
ва
касб
касалликлари
ИТИ
клиникасида
ўрганилган
.
Беморлар
ҳолати
икки
гурухда
ўрганилди
:
биринчи
гурухдаги
сурункали
заҳарланган
82
нафар
беморлар
умумий
қабул
қилинган
муолажалар
билан
,
иккинчи
гуруҳдаги
22
нафар
беморлар
эса
кўшимча
равишда
умумий
қабул
қилинган
муолажаларга
БФМ
(
калий
оротат
-
0,5
,
липоат
кислота
-
0,5
,
кальций пангамат
-0,05
,
ширинмия
илдизи
ва
наъматак
мевалари
қайнатмаси
)
қўшилган
ҳолда
мажмуавий
равишда
даволандилар
.
Беморлар
14-15
кун
мобайнида
мунтазам
13
назорат
остида
бўлишди
,
беморлар
шифохона
(
Санитария
,
гигиена
ва касб
касалликлари
илмий
тадқиқот
институтининг
клиникаси
)
га
келганида
ҳамда
чикарилганида
лаборатория
текширувлари
ёрдамида
глюкоза
даражаси
,
пироузум
ва
сут
кислоталари
миқдори
,
сукцинат
-
дегидрогеназа
(
СДГ
)
,
малатдегидрогеназа
(
МДГ
)
,
глутамат
-
дегидрогеназа
(
ГДГ
)
(
ГДГ
)
ва
бошка
ферментларнинг фаоллиги
,
қ
он
кўрсаткичлари
аниқланди
.
Биокимёвий
кўрсаткичларни
аникловчи
текширувлар
санитария
,
гигиена
ва
касалликлари
ИТИ
лабораторияларида
олиб
борилди
.
касб
Олинган
натижаларга
компьютерда
статистика
ишловлари
бериш
функ-
цияси
мавжуд
бўлган
Microsoft
Office
Excel
-
2010
дастурий
таъминотидан
фойдаланган
ҳолда
ишлов
берилди
.
"
М
"
,
"
m
"
,
"
"
кўрсаткичлари
ҳисобланди
.
Қиёсланаётган
кўрсаткичларнинг
статистик
таққослаш
фарклари
Стьюдент
(
Р
<
0,05
)
мезони
бўйича
баҳоланди
.
Учинчи
боб
«
Пахтачиликда
қўлланиладиган
пестицидлар
билан
ишловчи
ишчиларнинг
саломатлик
ҳ
олати
ва
меҳнат
шароитларининг
гигиеник
тавсифланиши
»
да
пахтачиликда
пестицид
-
пиретроидлар
қўлланилиши
билан
машғул
ишчиларнинг
иш
шароитлари
ва
пестицидлар
билан
ишлайдиган
шахслар
саломатлик
ҳолатининг
санитария
-
гигиеник
тавсифномаси
бўйича
тадқиқотлар
натижалари
келтирилган
.
Пестицидлар билан
ишлайдиган
ишчиларнинг
меҳнат
шароитлари
ўрганилганида
шу
нарса
қайд
этилдики
,
ўсимликларга
пиретроидларни
кўлда
сепиш
усулидан
фойдаланилганида
,
пиретроидларнинг
энг
юқори
микдори
нафас
олиш
чегарасида
(
жами
1,54
±
0,54
мг
/
м3
)
,
кимёвий
моддаларнинг
энг
кам
микдори
(
1,04
±
0,24
мг
/
м3
)
эса
пахта
даласининг
ўртасида
бўлиши
қайд
этилди
.
Барча
ҳолларда
,
яъни
кўл
ва
тракторда
пестицидлар
сепилганида
,
нафас
олиш
зонасида
пестицидлар
меъёрий
микдордан
бир
неча
баробар
(
каратэ
3-15
марта
,
циперметрин
3-12 марта
)
ошгани
аникланди
.
Эрталабки
соатларда
ишчининг
нафас
олиш
чегарасида
каратэ
микдори
трактор
кабинасида
1,4-3,2
мг
/
м3
орасида
,
бевосита
қўллар
билан
берилганида
2,03-4,38
мг
/
м3
атрофида
,
кечки
вақтларда
каратэ
циперметрин
ишчи
ҳаво
зонасида
мувофик
равишда
2,1-3,9
мг
/
м3
ва
2,73-5,44
мг
/
м3
микдорида
бўлди
.
-
-
HIILIOB
ва
Йилнинг
иссиқ
кунларида
пахта далаларида
об
-
ҳаво
шароитлари
нокулай
бўлган
:
тракторчи
кабинасида
ҳаво ҳарорати
27
°
Сдан
42
°
Сгача
исиб
кетган
,
нисбий намлик-
24дан
64
%
гача етган
;
пахта
даласи
ўртасида
кун
мобайнида
ҳаво
ҳарорати
21
°
Сдан
41
°
Сгача
ўзгариб
туради
.
Кечки
соатларда
меҳнат
қилинганида
,
ҳаво
ҳарорати
юқори
бўлиб
,
34-40
°
Сга
етади
.
Ҳаво
ҳаракатининг
пасайиши
0,3-1,2
м
/
секни
ташкил
этади
.
Бундай
кўрсаткичлар
микромуҳит
исишига
ҳосдир
,
бу
ҳол
эса
далада
ишловчиларнинг
нафас
олишини
тезлаштиради
ҳамда
терлашни
кучайтиради
,
булар
ўз
навбатида
нафас
олиш
йўли
аъзоларига
ва
терига
пестицидлар
тушишига
замин
яратади
.
Пахтага
пестицидлар
билан
ишлов
берувчи
(
117
нафар
киши
)
ишчи
ва
механизаторларнинг
шикоятида
неврологик
статус
ўзгаришига
ҳос
белгилар
ошган
:
23
нафар
шахсларда
(
19,6
%
)
вегетатив
асаб
тизими
қўзғолувчанлиги
14
бузилишидан
далолат
берувчи
касаллик
белгилари
аниқланган
,
текширувда
бўлганларнинг
9
нафари
(
7,7
%
)
дагина
астения
ҳолати
кузатилмаган
,
фақат
вегетатив
дисфункция
аникланган
.
Шуни
ҳам
кайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
баъзи
ишчиларда
(
14
-
киши
-12
%
)
ўрнатувчи
горизонтал
нистагм
кузатилган
.
Асосий
шикоятлар
овқат
ҳазм
қилиш
аъзоларидаги
бузилишлардан
бўлган
:
кўнгил
айниши
(
11,1
%
)
,
вақти
-
вақти
билан
ўнг
қовурға
остида
оғриқ
сезилиши
(
9,4
%
)
,
иштаҳа
пасайиши
(
11,1
%
)
кузатилган
.
Пестицид
билан
ишлайдиган
шахсларнинг
қорин
бўшлиғи
пайпаслаб
текширилганида
,
27
нафари
(
23,1
%
)
нинг
жигар
соҳасида
,
7
киши
(
6
%
)
нинг
эса
эпигастрал
соҳасида
огриқ
аниқланди
,
7
кишида
жигар
катталашуви
1,5-2
сантиметрни
ташкил
этган
.
Жигар
оғриши
ва
унинг
катталашиши
пестицидлар
билан
узоқ
муддат
(
10-16
йил
ва
ундан
узок
)
ишлаган ишчиларда
аникланди
.
Пестицидлар
билан
ИШЛОВЧИ
ишчилар
ва
дори
сепувчи
механизаторларнинг
баъзиларида
юрак
фаолияти
бузилиши
,
даврий
равишда
юрак
соҳасида
оғриқ
ҳуруж
қилиши
билан
характерланади
.
Текширилган
ишчиларнинг
7
нафарида
юрак
уриш
тони
пасайганлиги
,
3
кишида
эса
юракнинг
юкори
кисмида
функционал
хусусиятга
эга
нокескин
систологик
шовқин
кузатилди
.
Пестицидлар
билан
ишлайдиган
,
меҳнат
стажи
1
йилдан
10
йилгача
бўлган
шахслар
қон
босимини
энг
юқори
ва
энг
пастки
кўрсаткичлари
сезиларли
пасайган
,
мехнат
стажи
11
йилдан
кўп
бўлган
шахсларда
ўзгаришлар
унчалик
кўп
бўлмаган
.
Бу
ҳолат
шундан
далолат
берадики
,
кам
мехнат
стажига
эга
бўлган
шахсларда
томир
тонуси
пестицидлар
таъсирига
мехнат
стажига
эга
бўлган
кишиларга
нисбатан
кўпроқ
таъсирчан
бўлади
.
Бунда
катта
меҳнат
стажига
эга
бўлган
кишиларнинг
ёши
ҳам
ўрин
тутиши
эҳтимолдан
ҳоли
эмас
.
Пиретроид
гуруҳига
мансуб
пестицидлар
билан
пахтага
ишлов
бериш
пайтида
ишчилар
қонининг
биокимёвий
кўрсаткичларида
қуйидагилар
аниқланди
:
53
нафар
шахснинг
қонида
глюкоза
миқдори
4,66
±
0,13
ммоль
/
л
ни
ташкил
этди
.
Пестицидлар
билан
ишлаган
,
11-15
йиллик
меҳнат
стажига
эга бўлган шахсларнинг
қони
таркибида
пироузум
кислота
микдори
169,4
%
га
ошгани
қайд
этилди
,
назорат
гуруҳига
нисбатан
(
Р
<
0,05
)
;
қон
зардобидаги
сут
кислотаси
хам
кўтарилиб
,
ўртача
2,8
±
0,1
бўлди
;
айни
вактда
назоратдагиларда
бу
кўрсаткич
2,21
±
0,09
ммоль
/
л
(
р
<
0,01
)
ни
ташкил
этди
.
Учкарбон
кислоталар циклидаги
ГДГ
,
СДГ
ва
МДГ
ферментларининг
фаоллиги
ўрганилганида
,
текширилганларнинг
40,2
%
да
(
47
киши
)
ГДГ
фаоллиги
камайганлиги
,
атиги
13
тасида
(
11,1
%
)
ферментлар
фаоллиги
ошганлиги
,
қолганларда
эса
назорат
гуруҳидагиларникига
яқин
бўлгани
,
қон
зардобидаги
СДГ
фаоллиги
27
%
гача
камайгани
,
МДГ
эса
назорат
гуруҳидагиларникига
нисбатан
бир
оз
ошгани
аҳамиятсиз
даражада
аникланди
.
Олинган
маълумотлар
асосида
шундай
хулосага
келиш
мумкинки
,
ёз
даврида
механизаторлар
ва
бошка
ишчилар
пестицидлар
билан
ишлаганида
,
улардаги
глюкоза
катаболизми
кучайиши
билан
ифодаланадиган
углевод
алмашинувидаги
сезиларли
бузилишлар
Ва
оксидланиш
-
қайтарилиш
15
