«Алпомиш» ва «Жумўнг» Достонларининг қиёсий типологияси

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. «Алпомиш» достони ўзбек халки ижодий даҳосининг бебаҳо бадиий ёдгорлиги бўлиб, унда қаҳрамонлик, мардлик, она Ватанга муҳаббат, эл-юрт ҳамжиҳатлиги ва фаровонлиги ғоялари тараннум этилган. Достоннинг ўзбек бахшилари эпик репертуаридаги барча вариант ва версияларида ватанпарварлик, жасорат, юртсеварлик, бирдамлик ва бунёдкорлик улуғланган. Халкнинг миллий ифтихорига айланган бу мухташам эпос асрлар давомида хар бир кишига жуда катта руҳий-маънавий кувват бахш этиб келмокда. Шунинг учун хам «Алпомиш» ўзбек халқининг миллий ўзлиги ва шарафли тарихий таракқиётини ўзида бадиий акс эттирган бебаҳо қаҳрамонлик достони сифатида эъзозланади. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президента И.Каримов: «Халкимиз азалдан ўз вужуди, ўз томирида мавжуд илохий қудратга муносиб бўлмоқка интилиб, ўз ўғлонларини мардлик ва халоллик, жасурлик рухида, эл-юрт учун жонини ҳам аямайдиган асл паҳлавонлар этиб тарбиялаб келган. Шу маънода халқ оғзаки ижодининг ноёб дурдонаси бўлмиш «Алпомиш» достони миллатимизнинг ўзлигини намоён этадиган, авлодлардан-авлодларга ўтиб келаётган қахрамонлик кўшиғидир. Агар халкимизнинг кадимий ва шонли тарихи туганмас бир достон бўлса, «Алпомиш» ана шу достоннинг шох байта, десак, тўғри бўлади»1, - деб ёзган эди.
Ўзбек халқининг қаҳрамонона тарихи, эл-юрт осойишталиги ва оила қўрғонини муқаддас деб билган ориятли йигитларнинг мардлиги тасвирланган «Алпомиш» достони Марказий Осиё халқлари бадиий тафаккури таракқиётига беқиёс таъсир кўрсатган. Шунинг учун ҳам бу достонининг юзага келишига асос бўлган архаик сюжетни аниқлаш, унинг халк бахшилари репертуаридаги бадиий эволюцияси босқичларини ёритиш ва бошка халклар эпик ижодиётига таъсирини тадкиқ этиш фольклоршуносликнинг долзарб масалалари сирасига киради.
Ҳозирга қадар ўзбек халқ қахрамонлик эпосининг тарихий-типологик хусусиятлари Марказий Осиё туркий халқлари фольклори материаллари контекстидагина ўрганилган бўлиб, унинг қардош бўлмаган халқлар эпослари билан муштарак жиҳатлари Гомернинг «Одиссея»си билан қиёсланган. Лекин туркий эпосларнинг Шарқий Осиё халқлари, жумладан, корейс фольклорига кўрсатган таъсири, бу халқлар қаҳрамонлик достонларининг генетик жиҳатдан ўзаро алоқадорлиги ва муштараклигини аниқлаш муҳим аҳамиятга эта. Ҳолбуки, ўзбек достончилигида, айникса, жанубий Ўзбекистон достончилик мактабига мансуб бахшилар томонидан «Алпомиш»дек қадимий достонлар бугунги кунга қадар ижро этиб келинаётгани каби, эпик қўшиқлар, шомон достонлари ва пансориларни ўз ичига қамраб олган корейс халқ эпоси хам ўзининг қадимий ижрочилик анъаналарини сақлаб қолган. Корейс халқининг ўзига хос миллий маънавияти шаклланишида фольклор ёдгорликларидан бири «Жумўнг» достони муҳим ўрин тутган бўлиб, у кореяликлар бадиий ижодиётининг энг қадимий ва беназир намуналари сирасига киради.
«Алпомиш» достонида ўз ифодасини топтан эзгу ғоялар ўзбек халқининг маънавий тараққиётида нечоғлиқ муҳим ўрин тутган бўлса, корейс қаҳрамонлик эпоси «Жумўнг» хам Корея халқи тараққиётининг негизини ташкил этувчи маънавий таянчлардан бири бўлиб келган. Бу эса хар икки халк маънавий кадриятлари тизимининг ғоят якинлиги ва ҳаётбахшлигини кўрсатади. Зеро, Узбекистан Республикаси Президента И.Каримов қисқа муддатда жаҳоннинг энг илғор мамлакатлари каторидан ўрин олган Жанубий Корея тарақкиётини таъминлаган омиллар хусусида тўхталганида, «...корейс халки асрлар давомида шаклланиб, катта бунёдкор кучга айланган ўзига хос миллий маънавияти ҳисобидан ҳам ривожланганлиги»ни таъкидлаб, корейс халки маънавиятига юксак баҳо берган эди1. Шунинг учун жаҳон бадиий қадриятларининг дурдонаси ҳисобланган ўзбек халк қаҳрамонлик эпоси «Алпомиш» достони билан кореяликлар бадиий тафаккурининг улкан ёдгорлиги «Жумўнг»ни киёслаб ўрганиш асосида икки халк эпик тафаккурининг ўзига хослигини кўрсатиш ҳамда халк достончилиги анъаналарининг қадимий негизида муштараклик мавжудлигини исботлаш мумкиндир.
Ўзбек ва корейс халқлари огзаки бадиий ижодиётининг генетик асосларини ўрганишга доир тадқиқотлар ҳозирги замой Корея эпосшунослигини ҳам янги боскичга олиб чикади. Чунки корейс фольклорининг шаклланиш тарихи ва тарақкиёт конуниятларини тадкиқ этган олимлар қахрамонлик эпосининг генезиси Марказий Осиё халклари эпик анъаналарига бориб такалади, деган илмий фаразни илгари сурган эдилар. Ана шу илмий қарашни янада такомиллаштириш, яъни корейс миллий эпосининг генезиси Марказий Осиёда шаклланган кадимги сюжетларга бориб такалишига доир илмий концепцияни исботлаш учун эса Корея фольклорининг энг буюк намунаси - «Жумўнг»ни туркий халқларнинг қадимий қахрамонлик достонлари, хусусан, эпик анъанани ўзида мукаммал акс эттирган ўзбек халк достони «Алпомиш» билан киёслаб ўрганиш асосида унинг келиб чиқиш тарихи ва тарихий-тадрижий тараккиёти конуниятларини аниқлаш зарурияти юзага келди.
Тадқиқотнинг мақсади жаҳон халқлари бадиий тафаккурининг дурдоналари ҳисобланган ўзбек ва корейс қаҳрамонлик достонларининг ўзига хос хусусиятлари, сюжет тузилишининг муштарак жиҳатлари ва генезисини аниқлаш асосида корейс эпосининг тарихий-генетик асослари қадимги туркий эпик анъаналарга алокадорлигини исботлашдан иборат.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: халк бадиий тафаккурининг бебаҳо дурдонаси «Алпомиш» ҳамда «Жумўнг» достонлари сюжетини ташкил этувчи асосий мотивлар тизимининг тарихий асослари Марказий Осиёда яшаган кадимги туркийларнинг эпик анъаналарига бориб такалиши исботланган;
ўзбск ва корейс қаҳрамонлик эпосининг қиёсий тахдили асосида икки халк кахрамонлик эпосининг типологик хусусиятлари ва мифопоэтик тафаккурнинг тарихий-фольклорий жараён давомидаги эволюцияси босқичлари аникланган;
кадимги мифология ва шомонлик анъаналарининг халк достонларидаги эпик диффузиясини аниқлаш асосида шомон мифологиясининг тадрижий ривожи ва бевосита таъсирида кахрамонлик эпосининг архаик намуналари юзага келганлиги далилланган;
корейс кахрамонлик достонлари Марказий Осиё халқларининг кадимги шомон қўшикчилиги анъаналари билан боглик холда ривожланиб келганлиги, эпосда ўз ифодасини топган «алплик тизими»нинг структурал-семантик хусусиятлари кадимги инициация маросими боскичлари билан муштарак жихатларга эгалиги хамда эпик тафаккур эволюцияси натижасида «пансори» жанри юзага келганлиги хакидаги илмий карашлар тасдиқланган;
туркий халқлар ва корейслар бахшиларининг кадимда синкретик табиатга эга бўлганлиги, яъни фольклор асарларини ижро этувчи эпик куйчи, рухдар билан мулоқотга киришиб, магик ритуалларни бажарувчи шомон, қавмнинг жанговар анъаналарини сақловчи ва авлоддан авлодга етказувчи кохин-жангчи хамда кишиларни даволовчи табиблик хусусиятларини ўзида жамлаганлиги хакидаги илмий караш янги далиллар асосида такомиллаштирилган;
ўзбек фольклоршунослигида биринчи марта кахрамонлик эпосини тадқиқ этишда руҳий тахдил методи кенг қўлланилиб, инсон онг ости кечинмаларини бадиий образ ва тимсоллар тарзида ифодалашнинг бадиий-эстетик тамойиллари аникланган;
Хулоса
Ўзбекистон ва Корея давлатлари худудий жойлашуви жихатидан бир-биридан анча узок географик масофаларда жойлашган бўлишига карамай, уларнинг ҳаёти, турмуш тарзи, маданияти, адабиёти, санъати, айникса, фольклори ўртасида ҳайратланарли даражада якинлик мавжуд. Хусусан, «Алпомиш» ва «Жумўнг» достонларининг қиёсий-тарихий жиҳатдан тахдили бу икки эпос ўртасида кўплаб умумийликлар мавжудлигини кўрсатди. Тадқиқот натижасида кадим аждодлари Олтой тиллар оиласига мансуб бўлган ўзбек ва корейс халк кахрамонлик эпосида кузатилган ўхшаш жиҳатлар тарихий воқеликнинг уйғун келиши хамда эпик сюжетларнинг генетик илдизлари муштарак заминга бориб тақалиши билан боглик эканлиги асосланди.
Узбек ва корейс халк кахрамонлик эпосларини киёсий-типологик, тарихий-қиёсий ва руҳий тахдил методлари асосида ўрганиш натижасида куйидаги умумий хулосалар чикарилди:
1. «Алпомиш» ва «Жумўнг» достони сюжети кахрамонлик эпоси сифатида структурал жиҳатдан куйидаги беш кисмли тизимдан иборат: 1) аслзода насл-насабга мансублик; 2) гайритабиий тугилиш; 3) таъкиб килиниш ва озод бўлиш; 4) ажойиб кобилиятни намойиш этиш; 5) тахдика ва уни енгиш. Ҳар икки халк кахрамонлик эпоси сюжет тузилиши жихатидан муштараклик касб этади.
2. «Жумўнг» ва «Алпомиш» достонларида қаҳрамоннинг ғайритабиий туғилиши мотиви орқали каҳрамондан миллат кутадиган орзу-умидлар, хоҳиш-истаклар нимадан иборатлиги англашилади. Эпик каҳрамонлар ўзларининг ғайритабиий муваффақиятидан кейин исм оладилар. Бу унинг ижтимоий-сиёсий маънода бир субъект бўлиб чиқиши ва ҳақиқий маънода алп, яъни қаҳрамон бўлиб янгидан туғилишини ифода этади.
3. «Жумўнг» ва «Алпомиш» достонларида кураш мотиви талкинига катта аҳамият берилган. Эпосда бу мотивнинг ака-ука ўртасидаги кураш, куёв танлаш учун уюштирилган кураш мусобақаси, тахтни эгаллаш шарти учун кураш каби кўринишлари мавжуд. Бу курашларнинг барчаси қаҳрамоннинг алп бўлиб етишиши йўлидаги инициация босқичлари ҳисобланади.
4. Икки халқ эпосидаги ёй отиш мотиви билан боғлиқ талкинлар эса, биринчидан, қаҳрамоннинг алп сифатида эътироф этилиши ва янги исм олиш орқали «қайта туғилиши»ни билдиради. Иккинчидан, унинг рақиблари билан курашда ғолиб чиқиши ўзининг ҳомий кучлар томонидан танланган ва эранлар тарбияси асосида етилган алп сифатида тан олинишини англатади. Учинчидан, эпик қахрамон зиммасига юклатилган асосий вазифа -жамиятдаги хаотик ҳолат, яъни парокандаликнинг барҳам топиши рамзи сифатида намоён бўлади. Тўртинчидан, ёй отиш мотивида ўз ифодасини топган архаик тасаввурларнинг генетик асослари кадимги Сибирь шомонизми билан хам боғлиқ бўлиб, шомонларнинг «руҳлар оламига сафари»га алоқадор мифологик-космогоник қарашларни ифодалаши билан аҳамиятлидир.
5. «Жумўнг» достони Кореянинг давлат асосчиси ҳакидаги эпос бўлса, «Алпомиш» ўзбек давлатчилигининг пайдо бўлиши ва мустаҳкамланиши ҳақида куйланган миллий эпос намунасидир. Шу жиҳатдан каралса, миллатнинг онг ости кечинмаларидаги истак ва орзу-умидлар ушбу достонларда ўзининг юксак бадиий ифодасини топтан.
6. «Алпомиш» ва «Жумўнг» халқнинг кадимги мифологии дунёқарашини ўзига тўлик сингдириб юборган достонлар ҳисобланади. Бу эпослар дастлаб архаик мифологик эпослар таъсирида вужудга келган бўлиб, вақт ўтиши билан кахрамонлик эпосига айланган.
7. Кахрамонлик достонлари учун мезон саналган алплик тизимининг «Алпомиш» ва «Жумўнг» достонлари таркибида бадиий ифода топиши хамда алплик тизимининг шомонлик тизими билан уйгун келиши ушбу достонлар генезисида шомон фольклори анъаналари муҳим ўрин тутганлигидан далолат беради.
8. Қадимги корейсларнинг давлат асосчиси ҳакидаги мифологик тасаввурлар тизими асосида дастлаб шомон эпик қўшиқлари ва архаик достонлар юзага келган. Давлатчилик культи маросими вактида ижро этилган бундай қадимий фольклор асарлари кейинчалик илоҳий аждод тимсолини ўзида мужассамлаштирган муқаддас «гут» культини шакллантирган, яъни давлат асосчиси сифатида эътироф этилган ярим тангри, ярим инсон тарихини куйловчи эпик кўшиқлар эса достон шаклида оммалаша бошлаган. Даврлар ўтиши билан архаик эпос ёки мифологиядаги маданий каҳрамон -димиург культи йўқолиб кетган ва корейс кахрамонлик эпоси факат китобий ҳикоя (достон) сифатида ёки афсона шаклида ёзма манбалар оркалигина сакланиб колган.
9. Қаҳрамонлик достони архаик эпоснинг тадрижий ривожи давомида кадимги шомон фольклори таъсирида вужудга келиб, давлатчиликнинг асосини ифодаловчи йирик эпик асар сифатида ижро этила бошланган. Давлатчиликнинг вужудга келиши билан қадимий архаик достонларнинг ҳаётий-маиший функцияси сусайиб, давлат бунёдкорлигига оид воқеа-ҳодисаларни эпик талқин килувчи кахрамонлик достонининг изчил ривожланиши таъминланган.
10. «Алпомиш» достонида давлат бунёдкори ҳақида маълумот берилмаса-да, бир кабила бирлашмасининг миллат сифатида шаклланиши жараёни ўз ифодасини топтан. Кадимги архаик эпос намуналари аждодлар культи билан боғлиқ ритуал маросимлар чоғида куйланган бўлиб, бу жараёнда шомон муҳим ўрни тутган. У нафакат фольклор ижрочиси, айни вақтда касалларни даволовчи ва овчиларга барака тиловчи кохин вазифасини хам бажарган. Шомон функциясининг архаик катламига хос ана шундай синкретиклик айрим халқлар бахшичилигида ҳозирга қадар сакланиб колган. Кореяда хозирги даврда эркак шомонларнинг «бахса» дейилиши хам бахшичиликнинг кадимий типи синкретик характерга эга бўлганлигини кўрсатади;
11. «Жумўнг» достони сюжетининг генезиси палеосиё маданияти, яъни Марказий Осиёда яшаган кадимги туркийлар мифологияси ва шомонистик мифологиясига бориб такалади. Бунинг биринчи далили бу - эпослардаги эпик қаҳрамоннинг дарахт ёнида осмон тангрисига дуо қилиши мотиви бўлса, иккинчи далил жониворлар образи талқинларида кўринади. Чунки эпик каҳрамоннинг зооморф ҳомийлари сифатида талкин қилинган от, куш каби жопиворлар қадимги шомопийликда руҳларга йўл кўрсатадигап илоҳий жонзотлар тарзида тасаввур қилинган. Учинчи далил эпик қаҳрамоннинг ўз мамлакатидан чиқиб, «ўзга юрт»га боришининг шомон руҳий саёҳатига уйғунлиги билан белгиланади.
12. «Алпомиш» ва «Жумўнг» достонлари ўртасидаги уйғунлик ўзбек ва корейс халқларининг бадиий тафаккур тарзи ва унинг тараққиёти босқичларидаги ўзаро якинлик хамда тарихий-генетик муштараклик мавжудлиги билан баҳоланади. Бу халқларнинг олам ва одамни англаш жараёни билан боғлиқ онг ости кечинмаларидаги структурал универсаллик ана шундай муштаракликларни юзага келтирган.
13. Тарихан Олтой тиллари оиласига мансуб бўлган корейсларнинг қадимги аждодлари Марказий Осиёда истиқомат қилган туркий халқлар билан ўзаро якин маданий-иқтисодий алокада бўлиб келганликлари боис корейс кахрамонлик эпосининг юзага келиши ва таракқий этишига туркий эпик анъана кучли таъсир кўрсатган. «Алпомиш» ва «Жумўнг» достонлари сюжет тузилиши ва асосий мотивлар таркибидаги муштараклик хам корейс достончилигининг тарихий асослари кадимги туркий, шу жумладан, ўзбек халки аждодларининг эпик ижодиёти анъаналарига бориб такалишини кўрсатади.