Кичик ёшдаги болаларда сепсиснинг клиник кечишида иммунитет тизимлараро регуляциясининг қонуниятлари

Рушания Пулатова

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон миқёсида сепсисга оид тиббий-ташкилий тадбирларнинг амалга оширилиши ва болаларда сепсис касаллигини ташхислаш ҳамда даволаш сохасида эришилган ютуқларга карамай, ушбу муаммо бутун дунёда долзарблигича қолмоқда.
Сепсис касаллигида иммун жавобнинг ҳужайравий ва гуморал ҳамда ҳужайралараро турларида бузилишлар юзага келади, бунга асосий сабаб цитокинлар токсик таъсирининг чўзилиши бўлиб, бу эса ўз навбатида иммуноцитларнинг назорат килиб бўлмайдиган патологик апоптозига ва пролиферация жараёнларининг издан чиқишига олиб келиб, чукур иммунодепрессиями келтириб чиқаради. Клиник жиҳатдан ушбу жараён инфекциянинг сурункалашуви ёки диссеминацияси, нозокомиал микрофлоранинг қўшилиши, репарация жараёнининг бузилиши, эндотоксикознинг огирлашиши, кечки полиорган етишмовчилигининг шаклланишида юзага келади ва септик жараённинг кейинги босқичларида болалар ҳаётини хавф остига қўяди.
Илмий манбаларда хирургик сепсисда ушбу иммун тизим механизмларини ўрганиш имкониятларига багишланган маълумотлар кам таҳлил этилган. ИЛ6/ИЛ10 нисбатининг ортиши, яъни ИЛЮ яллигланишга қарши цитокинларнинг ишлаб чиқарилишини камайиши сепсиснинг нохуш окибатларига сабаб бўлади. Бошқа томондан, ИЛбнинг ирсий танкислиги иммунтанқис холат (ИТҲ) ва турли патогенларга карши иммун жавоб юз бермаслиги билан бирга кечади.
Болаларда сепсисни ташхислаш ва даволашга ёндашув масалалари етарли даражада тадбик этилмаган. Эрта ёшдаги болаларда инфекция иштирокидаги сепсисни (тахмин қилинган ёки исботланган) стандартлаштирилган диагностикаси ва унинг илк этиологик диагностикасини (шу жумладан, экспресс-диагностика) ишлаб чикиш долзарб муаммо хисобланади. Эрта ёшдаги болаларда сепсисда иммунитетнинг ички тизим бошқаруви механизмлари ўрганилмаган, касалликнинг клиник кечиши ва прогнози ушбу механизмлардаги бузилишларнинг келиб чиқишига богликдир.
Эрта ёшдаги болаларда сепсисни ташхислаш ва даволаш муаммоси мураккаб характерга эга бўлиб, у турли тизимлар, шу жумладан иммунитет тизими фаолиятининг ёшга боғлиқ жиҳатлари билан изоҳланади. Касалликнинг кечишини прогнозлаш ва инфекцион жараён таркалишининг мақбул диагностик мезонларини излаш, сепсис билан огриган эрта ёшдаги болаларни даволаш самарадорлигини бахолаш усулларини сохага оид амалиётга татбик этиш ханузгача муаммолигича колмокда.
Ҳозирги кунда сепсисни ташхислашнинг мавжуд этиологик усуллари тўғрисида маълумотлар етарли бўлмаганлиги сабабли, иқтисодий жиҳатдан катта сарф-харажатларни, шунингдек, натижа олишда узок вақтни талаб этади. Олиб борилган тадқиқотларимизга кўра, сепсис билан касалланган бемор организмида микробларнинг таркалганлик даражаси юкори бўлсада, инфекция ўчоқларидан олинган культурани бактериологик экиш натижасида микроорганизмларнинг факатгина 20 фоизи аниқланади. Шу сабабли болаларда сепсис касаллигини ташхислаш хамда даволашда янги ва тезкор усулларни ишлаб чиқиш мухимлигини белгилаб беради.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2014 йил 19 февралдаги 2133-сон «Соглом бола Йили» Давлат дастури тўғрисида»ги Қарорида белгиланган вазифаларни муайян даражада мазкур диссертация тадкикоти хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади эрта ёшдаги болаларда сепсиснинг клиник кечиши ва окибатлари, прогнозини белгиловчи иммунитетнинг тизимли бошқарув қонуниятларини очиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк маротаба сспсиснинг ўнта қўзғатувчисига спонтан ва специфик лимфотоксинларни аниқлаш усули ишлаб чиқилган ҳамда уларнинг нисбатини аниқлаш асосида иммунитет тизимидаги медиаторли дисбаланснинг уч тури ажратиб олинган;
сепсис билан касалланган эрта ёшдаги болалар иммунитет тизимининг касаллик клиник кечиши ва якунини белгилаб берувчи медиаторли дисбаланс турига боғлиқлиги аниқланган;
эрта ёшдаги болаларда сепсисни даволаш самарадорлигини баҳолашда лимфотоксинларни аниқлашнинг диагностик аҳамияти исботланган;
эрта ёшдаги болаларда инфекцияли жараён тарқалишининг клиник-лаборатор мезонлари ҳамда турли яллиғланишга қарши цитокинлар нисбати, шунингдек, бактериемия даражасини тизимли баҳолаш асосида сепсиснинг клиник кечиши ва окибатларини прогнозлаш имконияти аниқланган;
эрта ёшдаги болаларда медиатор дисбаланс вариантини аниқлашга асосланган сепсисни даволаш динамикасида объектив баҳолаш усуллари ва самарадорлигини прогнозлаш усулларидан фойдаланиб, иммунитет тизими кўрсаткичларини коррекциялашга йўналтирилган патогенетик асосланган, дифференциал даволаш схемалари ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
1. Иммун жавобларнинг аниқланган хусусиятлари асосида ва иммунитет тизими медиатор дисбалансининг ифодаланганлик даражаси бўйича ажратиб олинган сепсиснинг учта клиник-лаборатория кечиш шакллари эрта ёшдаги болаларда касалликнинг клиник кечиши ва окибатларидаги фаркларни белгилайди.
2. Эрта ёшдаги болаларда сепсиснинг клиник кечиши иммунитетнинг ҳужайравий ҳамда гуморал бўғинидаги яқкол ўзгаришлар билан кечади ва булар медиатор дисбалансининг бошланғич ҳолатига богликдир. Иммунологик кўрсаткичлардаги энг яққол ўзгаришлар медиатор дисбалансининг биринчи варианта кузатилган болаларда кайд этилди.
3. Сепсис ташҳисотида қўлланиладиган этиологик кўзғатувчини лабораторияда аниқлашнинг турли услубларини (бактериологик, лимфотоксинларни аниқлаш ва БГАР услуби) таккослаш оркали сепсиснинг энг кўп учрайдиган қўзғатувчиларига қарши антитаналар титрини аниклаш билан бирга ўтказиладиган БГАР услубининг юқори даражадаги сезувчанлигини (Se 97,8 %) ва лимфотоксинларни аниклаш услублари (Sp 76,3%) ва БГАРнинг (Sp 75%) спецификлиги аниқланди.
4. Иммунологик ташхислаш услублари (СЛТ ва БГАР аниқланиши) нинг диагностик киммати баҳоланиб, бу сепсис қўзғатувчиларига нисбатан лимфотоксинлар ва антитаналар титри нафақат касалликнинг қайталаниш даврида эмас, балки беморнинг клиник тузалиш даврида хам ишлаб чиқарилиши мумкинлигини кўрсатади. Натижалар сепсисни даволаш самарадорлигини бахолашда ва даволаш учун индивидуал дастурни тузишда қўлланилади.
5. Эрта ёшдаги болаларда сепсиснинг клиник кечиши иммунитет тизими медиатор дисбалансининг бошланғич ҳолатига богликдир. Медиатор дисбалансининг ажратилган 3 хил вариантларининг ҳар бири учун хос бўлган сепсиснинг клиник кўринишларини аниклаш мақсадида тузилган математик модел шуни кўрсатдики, биринчи вариант учун тери копламларининг мармар тусдалиги хос бўлиб, бу МНС зарарланиши ва кардитдан далолат беради. Иккинчи вариантга жигарнинг иккиламчи инфекцион-токсик гепатит ёки жигар абсцесси шаклидаги зарарланиши ва энтероколит каби клиник кўринишларнинг киритилиш эҳтимоли юкори бўлган. Учинчи вариант учун субфебрил тана ҳарорати кўринишидаги белги ушбу гуруҳга кириш учун юқори нисбий эҳтимоллика эга бўлса, жигар шикастланиши ва кардит эса энг паст нисбий эҳтимоллика эгадир.
6. Текширилган клиник-лаборатория кўрсаткичларнинг кенг рўйхати киритилган математик моделнинг ишлаб чикилиши эрта ёшли болалардаги сепсисда у ёки бу аъзо ва тизимларнинг зарарланиши нисбий эҳтимолининг медиатор дисбаланси вариантига ҳамда бошланғич ҳолати кўрсаткичларига боғлиқлигини аниклаб берди. Фақатгина биринчи вариантда менингоэнцефалит ва/ёки мия абсцесси (5,5%), талвасалар (44,5%), иккиламчи инфекцион-токсик энцефалопатия кўринишларининг юкори фоизи (33,4%) кузатиган бўлса, иккинчи вариантда 5фоиз ва учинчи вариантда 5,8 фоиз ҳолларда; огир токсикоз эса 88,9 фоиз, 70 фоиз ва 35,2 фоиз ҳолларда ҳамда кардитлар мос равишда 100 фоиз, 50 фоиз ва 10 фоиз ҳолларда кузатилади.
7. Клиник кўринишларнинг ижобий ўзгаришлари кузатилмаслиги фонида яллигланиш медиаторлари ишлаб чиқаришининг камайиши инфекциянинг сурункали кўринишга ўтганлиги ёки диссеминациясидан, репарация жараёнларини бузилганлигидан, полиорган етишмовчиликнинг шаклланганлигидан далолат беради.
8. Тизимли яллиғланишнинг шиддатли ривожланиши ва медиаторлар ишлаб чиқарилишининг сўндирилиши асосида индукцияланган апоптозга, ва баъзи ҳолларда иммуноцит - хужайралар некрозига (лимфоцитлар фаоллашиши ва апоптози маркерлари кўрсаткичларининг ортиши; лимфоцитлар хромосомлари аберрацияси ва нобуд бўлиши) ёрдам берувчи сепсиснинг бирга келувчи граммусбат ва грамманфий этиологияси юкори частотаси ажратилган вариантларда (мос равишда 90,5%; 72,3%; 37,9% холларда) ётади. Бу чукур иммунодепрессия ривожланишини ва кейинчалик организмнинг турли тизимларига шикастловчи таъсирини ифодалайди.
9. Эрта ёшдаги болаларда сепсиснинг кечиши огирлиги ва окибатларининг ишончли услуби ЎНО-а кўрсаткичи динамикасини аниклаш ҳисобланади. Аниқланишича, ЎНО-а нинг ҳар бир бирликка ортиши билан касалликнинг ижобий якун топиш эҳтимоли 2,5 баробар ошади, унинг камайиши эса касалликнинг нохуш кечиши ва якун топиши эхтимолини оширади.
10. Комплекс даволашга иммунитет тизими медиатор дисбалансига дифференциал тарзда полиоксидоний билан даволаш схемаларининг киритилиши эрта ёшдаги болаларда сепсиснинг клиник кечишига ва окибатларига ижобий таъсир кўрсатди. Шундай килиб, полиоксидоний хужайравий, хужайралараро ва гуморал иммунитетларга учинчи вариантда бир курс даволашдан кейин, биринчи ва иккинчи вариантларда эса иккита курс даволашдан кейин иммуномодулловчи натижа кўрсатган.

34

Koʻrishlar

18

Yuklashlar

hh-index

0

Iqtibos