Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда дунё бўйича тсрмитлар томонидан кслтирилаётган зарар йилдан-йилга ошиб бормокда. «Ғарбий Африкада тсрмитларнинг биноларга кслтираётган зарари жорий таъмирлаш учун сарфланадиган маблағнинг 10% ни ташкил қилса, АҚШда тсрмитлар кслтираётган зарар йилига 1,5 млрд., дунё бўйича эса 20 млрд, долларни ташкил этади»1.
Тсрмитлар тарихий-маданий обидалар, стратсгик аҳамиятга эга объсктлар, гидротехник иншоотлар, аҳоли турар жойлари ва маъмурий бинолардаги ёгоч конструкция курилмаларига жиддий зарар кслтиради. Биргина 100 см3 ҳажмдаги 25 минг дона термитдан иборат бўлган битта оила бир йил давомида ўртача 50 минг см3 ҳажмли турли кўринишдаги целлюлозани истъсмол қилади. Шунингдек, углсроднинг глобал айланиши ҳамда атмосфсрада иссиқхона гази - углерод диоксиди концентрациясининг ошишига имкон яратади. Бу бевосита тсрмитларнинг ҳазм безлари, симбионт ферментлари ҳамда улардаги биокимёвий жараёнларнинг фаоллиги ҳисобига амалга ошади.
Тсрмитларнинг яширин ҳаёт тарзи, экологик ташки муҳит омилларидан кучли ҳимояланганлиги, уяларида табақаларининг функционал ихтисослашганлиги ва кисқа муддатда ўз популяциясини қайта тиклай олиши уларга қарши кураш чораларини қўллашда қийинчилик туғдиради. Шундан кслиб чиқиб, тсрмитларнинг популяцион экологияси, умурткали-умурткасиз ҳайвонлар ва микроорганизмлар билан муносабатини аниқлаш ҳамда тсрмитлар микдорини назорат килувчи замонавий биологик кураш услубларини ишлаб чикиш муҳим аҳамиятга эга.
Аҳоли турар-жой бинолари ва бошка иншоотларни тсрмитлар зараридан саклаб қолиш, уларнинг табиий шароитдан урбанлашган экотизимга кўчиб ўтиш ва тарқалиш сабабларини аниқлаш бўйича илмий-тадқикотлар старлича олиб борилмаганлигини таъкидлаш лозим. Бугунги кунда термит популяцияларининг тарқалиши ҳамда ҳазм безлари ва симбионт фсрмснтлари фаоллиги билан боғлиқ физиологик-биокимсвий жараёнларни аниқлаш, шунингдек тсрмитларда паразит-микроорганизмларнинг янги турларини топиш, патоген замбуруғ ва микроорганизмлар асосида заҳарли см-хўрак яратиш асносида тсрмитларга карши кураш усулларини янада такомиллаштириш долзарб муаммолардан ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президснтининг 2013 йил 20 март ПҚ-1940-сон «2013-2015 йилларда Хоразм вилоятида туризм соҳасини ривожлантириш Дастури тўғрисидаги» карори ва Узбекистан Рсспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 2 февраль 27-сон «Рсспубликада тсрмитларга карши кураш ишларини жадаллаштириш ва уларнинг зарарини бартараф қилиш тўғрисида»ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа мсъёрий-ҳуқукий хужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Ўзбскистоннинг табиий ҳамда урбанлашган экотизимларидаги Anacanthotermes авлоди термитлар популяцияси экологиясини комплекс аниқлаш ва тсрмитлар сонини назорат қилишнинг самарали биологик усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор дунё фаунаси учун тсрмитларда нематоданинг янги Caenorhabditis sp. тури аникланган;
Anacanthotermes авлоди термитлари сўлак безида лактаза фермента фаоллиги аниқланган;
илк бор термит танаси, уя камсралари ва озиқасидан 24 турдаги замбуруғлар ажратиб олинган ва тур таркиби аниқланган;
марокаш чигирткасидан ажратиб олинган, тсрмитларга карши курашда қўлланиладиган Beauveria tenella (Del) Siem BD-85 штаммининг вирулент-лиги оширилган;
илк бор кунгабоқар пояси, Beauveria tenella (Del) Siem BD-85 ва Bacillus thuringiensis штаммлари асосида тсрмитлар микдорини бошқариш хусусиятига эга бўлган патогенли ем-хўрак яратилган.
ХУЛОСАЛАР
«Тсрмитлар популяцияларининг экологияси ва уларнинг табиий ҳамда урбанлашган экотизимлардаги аҳамияти» мавзусидаги докторлик дисссртацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Узбекистан фаунаси учуй табиий ва урбанлашган ҳудудларда Anacanthotermes авлодига мансуб тсрмитларнинг икки тури - A. turkestanicus Jacobson, 1904 ва A ahngerianus Jacobson, 1904 учраши қайд этилди.
2. Anacanthotermes авлоди термитларининг урбанлашган ва табиий экотизимлардаги популяцион экологияси ҳамда структураси аниқланди. Бундай экотизимларда тсрмитлар хастининг бевосита ва билвосита турли умурткасиз ва умуртқали ҳайвонларга боғлиқлиги қайд этилди.
3. Урбанлашган экотизимларида тсрмитлар тарқалиши ва зарарлашининг асосий сабаблари аникланди. A. turkestanicus ва A. ahngerianus лар тарқалиш арсалларининг кенгайиб бориши экологик ҳамда антропоген омиллар таъсири билан изохланади.
4. Тсрмитларнинг олигомсрларни ҳазм қилиши жараёнида уларда старлича самарали бўлган экзо- ва эндоцсллюлазалар тизими мавжудлиги аниқланди. Тсрмитларнинг ёғоч матсриалларини кўплабзарарлаш сабаблари улардаги сўлак, ичак бсзи карбогидразалари ва симбионт фсрмснтлар фаоллигининг юқори эканлиги билан изохланади.
5. Барча термит табакалари сўлак бсзи таркибидаги карбоксиметил-целлюлаза ва целлобиазаларнинг фаоллик намоён этмаслиги аниқланди. Anacanthotermes авлоди учун илк бор тсрмитлар сўлак безидаги лактаза фермента фаоллиги кайд этилди.
6. A. turkestanicus, A. ahngerianus термитларида 12 турдаги симбиотик хивчинлилар аниқланди. Anacanthotermes авлоди термитларининг хивчинлилар билан симбиотик алокаси улар орасида эволюцион таъминланган чамбарчас трофик ва метаболик муносабатлар мавжудлигини исботлайди.
7. Термит, уларнинг камсралари, тупроқлари ва озукасидан 24 турдаги замбуруглар ажратиб олиниб, шундан Alternaria, Cladosporium, Stemphylium, Stachyhotry, Helminthosporium авлодларига мансуб турларнинг тсрмитлар озуқасини ҳазм қилишдаги аҳамияти аникланди.
8. Илк бор дунё фаунаси учун тсрмитларда нсматоданинг янги Caenorhabditis sp. тури аникланди. Термит уяларида энг кўп Aspergillus, Beauveria ва Penicillium, Fusarium, Alternaria, Cladosporium микромицетлар авлоди вакилларининг учраши исботланди. Aspergillus flavus, Aspergillus orysae, Beauveria bassiana, Beauveria tenella, Scopulariopsis brevicaidis, Fusarium sp. культурал суюкликлари тсрмитлар учун 82% дан 100% гача патогенлиги билан изохланади.
9. Bacillus thuringiensis гуруҳининг кристалл ҳосил қилувчи энтомопатоген бактсриялари A. turkestanicus га нисбатан антитсрмитлик фаолликни намоён этиши исботланди. Bacillus thuringiensis ЛМД ва ЛМЕ-22 штаммлари тсрмитларга нисбатан юқори даражада заҳарли эканлиги аникланди.
10. Илк бор кунгабоқар пояси (Helianthus annuus) ва Beauveria tenella (Del) Siem BD-85, Bacillus thuringiensis штаммлари асосида тсрмитларга қарши самарали ва ўзига жалб қилувчи ҳамда улар микдорини назорат килиш хусусиятига эга бўлган патоген см-хўрак яратилди.
11. Beauveria tenella (Del) Siem BD-85 замбуруғиасосида патогснли ем-хўрак таркибига кирган ва термитларга карши курашишга татбик этилган куруқ сочилувчан биологик масса олиш усули ишлаб чиқилди.
Koʻrishlar
Yuklashlar
hh-index
Iqtibos
inLibrary — ochiq fan (Open Science) paradigmasi asosida qurilgan ilmiy elektron kutubxona boʻlib, uning asosiy vazifalari ilm-fan va ilmiy faoliyatni ommalashtirish, ilmiy nashrlar sifatini jamoatchilik nazorati, fanlararo tadqiqotlarni rivojlantirish, zamonaviy ilmiy tadqiqot instituti hisoblanadi. qayta koʻrib chiqish, oʻzbek ilm-fanining iqtiboslarini oshirish va bilim infratuzilmasini shakllantirish.
Aloqalar:
O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent sh., Parkent ko‘chasi 51-uy, 2-qavat