Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда бугунги кунда аутокрин ва паракрин сигнал узатилиши жараёнида бирламчи мессенжер сифатида хужайра ички метаболитларининг иштирокини аниклашга бағишланган тадкиқотлар сони ортиши кузатилмокда. Жумладан, бу йўналишда бажарилган тадқиқотлар орасида АТР ва глутамат кислоталарининг ролини тадқиқ этишга катта эътибор каратилмокда. Маълумки, барча тирик хужайралар АТР молекуласини энергия манбаи сифатида турли биологик жараёнларда ишлатади. Лекин, оз микдордаги АТР хужайрадан ташкарисига турли физиологик ҳолатларда чиқарилади. Деярли барча турдаги хужайралар сатҳида АТРни специфик тарзда боғловчи пуринэргик Рг рецепторлар мавжуд бўлиб, хужайрадан чикқан АТР шу рецепторлар билан боғланади ва натижада сигнал хужайра ичкарисига узатилади. Глутамат кислотаси хам хужайра ички метаболити бўлибгина қолмай, балки хужайра ташкарисига чикарилади ва глутаматэргик ионотроп ва метаботроп рецепторлар орқали хужайралараро сигнал узатилишида иштирок этади. Пуринэргик ва глутаматэргик сигнал узатилиши турли хил физиологик ва патофизиологик ҳолатларда буйрак, юрак ва мия тўкималарда катта аҳамиятга эга.
Ҳозирги кунда дунёнинг йирик илмий тадкикот марказларида тирик хужайра цитоплазмасидаги метаболитлар ва уларнинг бирламчи мессенжер сигнал молекулалар сифатидаги роли тадқиқ килинмокда. Булардан бири -глутатион (GSH) - трипептид (гамма-глутамилцистеилглицин) тузилишига эга бўлиб, барча тирик хужайраларда учрайдиган эркин тиол ва куйи молекуляр антиоксидант ҳисобланади. У бир канча биологик жараёнларда иштирок этиб, ксенобиотикларни кайтарилишини таъминлайди, гидропероксидаза фаоллигини бартараф этади ва цитозол оқсилларидаги сульфигидрил группаларнинг кайтарилган ҳолатини саклаб туришда иштирок этади.
Мамлакатимизда ҳозирги кунда илмий ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг самарали усуллари яратилмокда. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, оқсиллар ҳосил қиладиган нано-поралар, ион каналларини аниқлаш борасида натижаларга эришилди. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Харакатлар стратегиясида «илмий-тадқиқот ва инновация фаолиятини рагбатлантириш, илмий ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш» такидланган, бунда хужайра ташқи муҳитидаги глутатионининг роли ва лимфоид хужайраларидан чиқиш йўллари аниқлаш муҳим илмий-амалий ахамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 28 ноябрдаги ПҚ-1652-сон «Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ килишни янада чукурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги Қарори ва 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ҳужайралардан глутатион моддасининг нормал ҳамда гипоосмотик стресс шароитида чиқиш жараёнини тавсифлаш ва ушбу жараёнда ион каналллари ва транспортерларнинг иштирокини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қўйидагилардан иборат:
тимоцит цитозолидан ҳужайра ташқи муҳитига нормал изотоник шароитида, ҳамда гипоосмотик стресс таъсирида катта микдорда глутатионнинг чиқиши кўрсатилган ва ушбу жараён батафсил тавсифланган, осмореактив глутатион чиқарилишининг фаолланиш энергияси аниқланган;
тимоцитлардан глутатион чиқишида ҳажмга боғлик ташки ўтказувчан анион каналининг асосий роли, ҳамда SLCO/OATP ва SLC22A/OAT транспортерларнинг сезиларли иштироки исботланган;
тимоцитлардан гипоосмотик стресс шароитида глутатион чикишига ҳужайра ичидаги ц-АМФ нинг роли аниқланган;
осмотик стрессга сезгир глутатион транспорти бошқа ҳужайраларда (эритроцитлар ва меланома) ҳам мавжудлиги ва ҳужайра ташқарисидаги глутатионнинг ҳужайра физиологик функцияларига таъсири исботланган.
Хулосалар
1. Тимоцит хужайраларидан гипосмотик стресс шароитида глутатионнинг катта микдорда ажралиб чиқиши аниқланди ва батафсил тав-сифланди. Нормал шароитда якка тимоцит хужайрасидан ташқи мухитига 0,34x10’15 г/мин, гипоосмотик стресс шароитида эса 1,96x10-15 г/мин глутатион чикиши кўрсатилди. Ярим-максимал глутатион чикиши муҳитининг осмотик босими 125,1±4,3 мОсм/кг НзОга тенг бўлганда кузатилди.
2. Ҳужайралардан глутатион чиқишининг 15-37°С диапазонда фаоллашув энергияси нормотоник шароитда 11,1±1,8 ккал/моль, ва гипоосмотик стресс шароитида 5,4±0,6 ккал/моль ни ташкил этди. Икки хил фаоллашув энергияси ва икки фазали кинетика глутатион чиқишининг камида икки хил механизмдан далолат берди.
3. Гипоосмотик шароитда глутатионнинг асосий кисми ҳажмга боглик анион каналлари орқали хужайрадан чикади, қолган кисми эса SLCO/OATP ва SLC22A/OAT мембрана транспортерлари иштирокида ташилади. ABCC/MRP транспортери ва макси-анион канали бу жараёнда иштирок этмайди.
4. Аденилатциклаза тизимининг фаоллашуви тимоцитлардан гипоосмотик стресс шароитида глутатион чикишини пасайтиради.
5. Одам эритроцитлари ва сичқон меланома тери рак хужайраларида хам тимоцитлар каби глутатион чиқиш механизми мавжуд. Эритроцитлардан глутатион чикиши нормотоник шароитда тимоцитларга нисбатан 4 баробар, ва гипоосмотик шароитда 10 баробар пастлиги аникланди.
6. Ҳужайра ташқарисидаги глутатион микромоляр микдорда тимоцитларнинг ҳажм бошқарилишини сезиларли даражада пасайтириши аникланди, лекин эритроцитларнинг коллоид-осмотик лизисига таъсир этмади.
7. Глутатионнинг янги хужайралар аро сигнал молекуласи функцияси гипотезаси таклиф килинди.
Koʻrishlar
Yuklashlar
hh-index
Iqtibos
inLibrary — ochiq fan (Open Science) paradigmasi asosida qurilgan ilmiy elektron kutubxona boʻlib, uning asosiy vazifalari ilm-fan va ilmiy faoliyatni ommalashtirish, ilmiy nashrlar sifatini jamoatchilik nazorati, fanlararo tadqiqotlarni rivojlantirish, zamonaviy ilmiy tadqiqot instituti hisoblanadi. qayta koʻrib chiqish, oʻzbek ilm-fanining iqtiboslarini oshirish va bilim infratuzilmasini shakllantirish.
Aloqalar:
O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent sh., Parkent ko‘chasi 51-uy, 2-qavat