STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
52
Al endi, «Góruǵlı» dástanına erterek kewil bólip, erterek jıynawǵa erisken ózbeklerde qırqtan
aslam shaqabı, qazaqlarda alpısqa jaqın shaqabı, tájiklerde eliw shaqabı, túrkmenlerde jigirma shaqabı
jıynalǵan. Ulıwma alǵanda, Góruǵlı xalıq idealınan dóregen baslı ájayıp qaharman. Onıń obrazı eldi
sırtqı jawlardan aman saqlaw, xanlıqlardıń erkin, Ahad turmısta jasaw, xalıqlar arasındaǵı doslıq
baylanıstı kúsheytiw kerek ekenligi jónimdegi xalqımızdıń ańsagan ármanınan kelip shıqqan.
Dástan kórkem súwretlew quralları qaharman hám personajlardıń obrazların sheber jasawda
kórkem, hizmetin atqarıp, oqıwshılardı ózine tartıp, qızıqtırıp otıradı. Dástannıń qosıq qurılısı jeti –
segiz buwınlı, tórt hám bes qatarlı jáne on bir, on eki buwınlı, tórt – bes qatarlı qosıqlardan turadı.
Qosıq qatarlarınıń uyqaslarınan erkin, uyqas, gezekli uyqas, aralas uyqasların kóre alamız.
Juwmaqlastırıp aytqanda, «Góruǵlı» dástanı túrkiy xalıqlardıń maqtanıshı. Sonıń ishinde
túrkmen xalıq dóretiwshiliginiń basqa bir topar shıǵarmalarındaǵıday, «Góruǵlı» dástanında islam
dininiń tásiri kúshli emes. Dástanda dinniń qadaǵan etilgenligi qaharmannıń ózi hám jigitleri tárepinen
qaytalanadı. Dástanda qaynasatuǵın hayal– qızlardıń awzı ashılıp turǵanlıǵı jigitler menen arqayın
sóylesgenligi, turmısqa shıqqan millet ayırmaǵanlıǵı sóz etiledi. «Góruǵlı» dástanlarınıń qurılısı
ápiwayı, waqıyaları túsinikli, qosıqları dástanlarǵa layıq bolǵan hawazda hińlenip aytıladı qosıq
kórinisinde beriledi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Бертельс Э. Литературное прошлое туркменского народа. Совет адебияты. 1944, № 9– 10.
– С. 200
2.
Baýrammuhammedow Ahundow (Müderresi), 1948– nji ýylda Türkmenistana sygnan
Türkmensähraly syýasy aktiwist. Edebiýatçy alym 1978 – njy ýylda Aşgabatda aradan çykýar.
3.
Кёр – оглы. Народный эпос. Еревин. 1941. – С. 29.
4.
Брамян Д., Габриелян. Неизданные песнй – кёр – оглы. Изветиди ССР. Общественные
науки. Ереван 1954. № 9. – С. 71–93.
5.
Жирмунский В.М, Зарифов Х. Узбекский народный героический эпос. – М. 1947. – 165 .
BUYUK IPAK YO‘LI: O‘ZBEKISTON HUDUDIDAGI SAVDO VA MADANIY
ALMASHINUVI
G’afforova Dilnavoz Almatovna
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
Filologiya fakulteti Xorijiy til va adabiyoti yo’nalish
105-guruh talabasi
Annotatsiya:
Maqolada Buyuk Ipak yo‘lining O‘zbekiston hududidagi tarixiy va madaniy
ahamiyati yoritilgan. Ushbu yo‘l Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo, ilm-fan, san’at va diniy g‘oyalar
almashinuvi uchun muhim vosita bo‘lgan. Samarqand, Buxoro va Termiz kabi shaharlarda yuz bergan
madaniy yuksalishlar Ipak yo‘li bilan chambarchas bog‘liq. Maqolada, shuningdek, ushbu yo‘lning
bugungi kunda tarixiy meros sifatida asrab-avaylanishi va turizm salohiyatining oshirilishi yo‘lidagi
sa’y-harakatlar tahlil etiladi. Bu mavzu yoshlarni o‘z tarixiga hurmat bilan qarashga, milliy o‘zligini
anglashga undaydi.
Kalit so‘zlar:
Buyuk Ipak yo‘li, O‘zbekiston tarixi, madaniy almashinuv, savdo yo‘llari,
geosiyosiy markaz, tarixiy meros, turizm, Samarqand, Buxoro, Termiz, madaniy uyg‘onish.
Buyuk Ipak yo‘li — bu qadim dunyo sivilizatsiyalarini birlashtirgan, savdo-sotiq va madaniy
aloqalarni rivojlantirgan tarixiy yo‘ldir. U Xitoydan boshlanib, Markaziy Osiyo, O‘rta Sharq va
Yevropa orqali o‘tgan. O‘zbekiston hududi ushbu yo‘lning markaziy qismi bo‘lib, ko‘p asrlar
davomida Sharq va G‘arb o‘rtasidagi aloqalarning markaziga aylangan.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
53
Tarixiy asos va shakllanishi. Buyuk Ipak yo‘li eramizdan avvalgi II asrda, Xitoy imperiyasi
davrida, Zhang Qian degan elchining G‘arbiy yurishlari natijasida shakllana boshlagan. Dengiz
yo‘llari hali rivojlanmagan paytda, quruqlikdagi bu yo‘l mahsulotlar va g‘oyalarning asosiy
almashinuv vositasi bo‘lgan. Ayniqsa, O‘zbekiston hududi — qadimiy So‘g‘diyona, Baktiriya,
Xorazm kabi sivilizatsiyalar beshigida joylashgani bois, bu jarayonda muhim rol o‘ynagan.
Samarqand, Buxoro va Termiz — uch tarixiy markaz: Samarqand — bu yo‘lning yuragi bo‘lib,
qadimdan ilm-fan va me’morchilik markazi hisoblangan. Ulug‘bek rasadxonasi, Bibixonim masjidi,
Registon majmuasi bu shaharning madaniy salohiyatidan dalolat beradi. Buxoro esa islom
dunyosining ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, Mir Arab madrasasi, Kalyan minora kabi obidalar Ipak
yo‘li davrining yashovchan merosidir. Termiz esa o‘zining buddaviylik davridagi arxeologik
yodgorliklari bilan mashhur.
Savdo va iqtisodiy taraqqiyot: Ipak yo‘li orqali ipak, chinni, ziravorlar, tilla va kumush
mahsulotlari, temir qurollar, gilamlar va boshqa hunarmandchilik buyumlari savdo qilingan.
O‘zbekiston hududidagi bozorlar — karvonsaroylar, qozixonalar va qo‘rg‘onlar savdo-sotiq uchun
qulay muhit yaratgan. Bu jarayonlar xalqaro valyuta almashinuvi, savdo diplomatiyasi va boj
tizimining shakllanishiga sabab bo‘lgan.
Madaniy va ilmiy almashinuv: Buyuk Ipak yo‘li nafaqat moddiy boyliklar, balki ma’naviy
qadriyatlarning ham o‘tkazuvchisi bo‘lgan. Grek, hind, fors, arab, xitoy madaniyatlari o‘zaro
ta’sirlashib, bir-birini boyitgan. Zardushtiylik, buddaviylik, nasroniylik, islom kabi diniy g‘oyalar
o‘zaro muloqotda bo‘lgan. O‘zbekiston bu jarayonlarda ko‘prik vazifasini bajargan.
Ilm-fan va ma’rifatning yoyilishi: Ulug‘bek, Beruniy, Ibn Sino, Xorazmiy kabi allomalar aynan
Ipak yo‘li orqali boshqa sivilizatsiyalar bilan ilmiy muloqotda bo‘lishgan. Ularning asarlari Arab
xalifaligi, Andalusiya, Hindiston va Yevropagacha yetib borgan. Masalan, Xorazmiy algebra
asoschisi sifatida tan olingan, uning ishlari lotin tiliga tarjima qilinib, Yevropada o‘rganilgan.
Zamonaviy O‘zbekiston va tarixiy meros: O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikdan so‘ng Buyuk
Ipak yo‘li merosini tiklash, uni turizm va xalqaro hamkorlik vositasiga aylantirish bo‘yicha keng
qamrovi ishlarni amalga oshirmoqda. Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz kabi shaharlar nafaqat
tarixiy markaz, balki zamonaviy madaniyat va turizm o‘chog‘iga aylanyapti. Xalqaro forumlar,
festivallar, ilmiy ekspeditsiyalar bu yo‘lni global miqyosda targ‘ib qilmoqda.
Buyuk Ipak yo‘li — bu O‘zbekiston tarixining eng yorqin sahifalaridan biridir. U bugun ham
xalqaro muloqot, iqtisodiy rivojlanish va madaniy integratsiyaning o‘ziga xos modeli sifatida
dolzarbdir. O‘zbek yoshlariga bu yo‘l haqida chuqur bilim berish, uni o‘rganish va asrash orqali biz
o‘zligimizni, qadriyatlarimizni va tarixiy yodgorliklarimizni asrab qolamiz. Chunki tarix — faqat
o‘tmish emas, balki kelajakning ildizidir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
2.
Berdimuhamedov G. The Great Silk Road – the Road of Dialogue and Cooperation. –
Ashgabat, 2010.
3.
Qodirov A. O‘zbekiston tarixi: qadimgi davrdan to hozirgi kungacha. – Toshkent: Sharq, 2019.
4.
Khodjaev A. Silk Road: Past and Present. – Tashkent: Akademnashr, 2017.
5.
UNESCO. The Silk Roads Programme. https://en.unesco.org/silkroad
6.
Gibb, H.A.R. The Travels of Ibn Battuta. – London: Cambridge University Press, 1958.
7.
Hill, D. R. Islamic Science and Engineering during the Golden Age of the Silk Road. –
London: Routledge, 1993.
8.
Ahmedov B. O‘zbekistonning madaniy merosi va turizm salohiyati. – Toshkent: Fan, 2021.
9.
Yakubov S. Samarqand – Ipak yo‘lining yuragi. – Samarqand: Zarqaynar, 2015
10.
Barthold V.V. Turkestan in the Age of the Mongols. – London: Luzac & Co., 1928
