STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
51
GÓRUǴLÍ DÁSTANÍNÍŃ IZERLTENIW MÁSELELERI
Daniyarova Gulziyra Polatovna
QMU Qaraqalpaq filologiyası hám jurnalistika fakulteti
assistent oqıtıwshısı.
Kurtklicheva Sabrona
QMU, Qaraqalpaq filologiyasi hám jurnalistika fakulteti
1–kurs student
Annotaciya
: Bul maqalada erte dáwirdegi túrkiy xalıqlarına tiyisli bolǵan Góruǵlı dástanınıń
túrkmen hám qaraqalpaq xalıqlarınıń ortasına keńnen tarqalǵanı, eki xalıqtıń ayırmashılıǵı sóz etilgen.
Dástanda óz elin sırtqı dushpanlardan, patsha – xanlardıń zulımınan qorǵaw hám qońsılas eller
arasındaǵı doslıqtı bekkemlew, hayal – qızlardıń aqıllılıǵı, eldi basqarıwı Góruǵlınıń milletler
arasındaǵı atamaları keltirilgan.
Gilt sózler:
Górdiń balası, túrkmen xalqı, qaraqalpaq xalqı, azerbayjanlar, hayal – qızlar, kórkem
súwretlew quralları, Maqtımqulı, baqsılar, qıssaxanlar, milletlerara doslıǵı, biyler, patshalar,
Góruǵlınıń shaqabları
«Góruǵlı» dástanı ertede dórep, xalıqlar arasına judá keń taraǵan bahalı dástanlardan bolıp,
túrkmen xalq Góroǵı nıń ústi menen ózini takam – taras, etken qul etiwdi qálegen bárshe patshalardıń,
biylerdiń basqada jaman pikirdegi adamlardıń qorǵawshısı. Xalıqtıń qaharmanı obrazı dóretilgen.
«Góruglı» xalıq menen baylanıslı, xalıq menen Góruǵlınıń arasını ayırıw múmkin emes. [1]
Al, qaraqalpaqlarda «Góruǵlı» dástanınıń qaraqalpaqsha versiyası basqa tuwısqan xalıqlardıń
versiyasına uqsas bolıw menen qatar, olardan mazmunı, obrazları, kórkemlik ózgeshelikleri
aytarlıqtay belgilerine iye. Túrkmen ádebiyatınıń biyik sóz iyesi Maqtımqulı óziniń oqıp
tawsılmaytuǵın hár túrli temadaǵı qol jazbalarında «Góruǵlı»ǵa júzlenedi. Xalıq «Góruǵlını» shın
kewlinen súyedi. Sol sebepli bul dástannıń nusqaları baqsılar, qıssaxanlar, dástanshılar tárepinen
toylarda ullı kúsh menen aytıladı. Házirgi Túrkmenistannıń jerlerinde jıynalǵan dástannıń shaqabları
50–60 jaqınlaydı. Olardıń ishinen 1941–jılı 13 shaqabı Ata Goshudow, redaktorı M.Kósáyev
tárepinen shıǵarılǵan, 1858–jılı 14 shaqabı kitap etip shıǵarıwǵa tayarlaǵanlar Bayrammuhammet
Ahundow [ 2 ], N.Kúrráyev, A. Tayımov, redaktorı Nagım Ashırovlar boladı.
Al, bul dástan qaraqalpaqlar arasında 1960–jıldan baslap jıynala basladı. «Góruǵlı» dástanı
qaraqalpaqlar arasına baqsılar hám qıssaxanlar arqalı taralsa, ekinshiden, qazan, Ufa, Tashkent
litoografiyalıq baspaları arqalıda taralıp otırǵan. «Góruǵlı» 15–16 ásirlerde Ázerbayjanlarda sefewiler
qarsı «jelalılar» atı menen bolıp ótken qozǵalańǵa trńlestiriledi. Mısalı: 1960–jılı qaytıs bolǵan
Armyan tariyxshısı Arekel Tawriz qaldırǵan jazǵılarında jelalılara sárkerdelik etken adamlardıń
arasında Kóse Sapardıń atı aytıladı ( Kóroglınıń — A. B) dóretken kóp qosıqları ashıqlar ( aytıwshı–
baqsılar) házir de aytadı [ 3 ] dep jazǵan Góruǵlınıń haqıyqatdan júda kúshli shayır bolǵanlıǵı, onıń
jelalılar háreketiniń dawam etken dáwrinde jasaǵanlıǵını ermeni tájiri Ilyas Mushegyanıń 1721–jılda
ermeni elipbiyinde «Kóroglınıń qosıqları» atı menen jazıp alǵan qosıqlarında tastısıqlaydı. On ush
qosıqtan ıbarat bul qoljazba Astrahanda ele salnıp, ol 1954–jılda Yevropada kitap etilip bastırılıp
shıǵarılǵan. [ 4]
«Góruǵlı» dástanınıń ataması ózbekte – «Góruǵlı» qazaqta – «Kóruǵlı», túrkmende – «Góruǵlı»,
azerbayjan, gruzin, armyan, túrk xalıqlarında – «Keroǵlı», «Kuruǵlı» atı menen ataladı. Bunda hár bir
xalıqtıń ózgesheliklerine qaray seslik, ritm, rifmalıq aytılıw, jazılıw ózgesheligi bolmasa bul atamaniń
barlıǵıda bir mánistegi bir atama. «Usılay etip, dáslepki hám Orta shıǵıs xalıqlarınıń kópshiligi ushın,
tilleriniń ayırmashılıǵına, diniy isenimleri menen mádeniy rawajlanıwlarına qaraǵanda, ulıwma
Góruǵlı haqqında dástan Gótuǵlı keń mánisinde xalıq aralıq baylıq ( международный достоянием)
bolıp esaplanadı» [ 5 ] –dep jazǵan belgili ilimpaz V.M.Jirmuniskiy menen X.T. Zarifov.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
52
Al endi, «Góruǵlı» dástanına erterek kewil bólip, erterek jıynawǵa erisken ózbeklerde qırqtan
aslam shaqabı, qazaqlarda alpısqa jaqın shaqabı, tájiklerde eliw shaqabı, túrkmenlerde jigirma shaqabı
jıynalǵan. Ulıwma alǵanda, Góruǵlı xalıq idealınan dóregen baslı ájayıp qaharman. Onıń obrazı eldi
sırtqı jawlardan aman saqlaw, xanlıqlardıń erkin, Ahad turmısta jasaw, xalıqlar arasındaǵı doslıq
baylanıstı kúsheytiw kerek ekenligi jónimdegi xalqımızdıń ańsagan ármanınan kelip shıqqan.
Dástan kórkem súwretlew quralları qaharman hám personajlardıń obrazların sheber jasawda
kórkem, hizmetin atqarıp, oqıwshılardı ózine tartıp, qızıqtırıp otıradı. Dástannıń qosıq qurılısı jeti –
segiz buwınlı, tórt hám bes qatarlı jáne on bir, on eki buwınlı, tórt – bes qatarlı qosıqlardan turadı.
Qosıq qatarlarınıń uyqaslarınan erkin, uyqas, gezekli uyqas, aralas uyqasların kóre alamız.
Juwmaqlastırıp aytqanda, «Góruǵlı» dástanı túrkiy xalıqlardıń maqtanıshı. Sonıń ishinde
túrkmen xalıq dóretiwshiliginiń basqa bir topar shıǵarmalarındaǵıday, «Góruǵlı» dástanında islam
dininiń tásiri kúshli emes. Dástanda dinniń qadaǵan etilgenligi qaharmannıń ózi hám jigitleri tárepinen
qaytalanadı. Dástanda qaynasatuǵın hayal– qızlardıń awzı ashılıp turǵanlıǵı jigitler menen arqayın
sóylesgenligi, turmısqa shıqqan millet ayırmaǵanlıǵı sóz etiledi. «Góruǵlı» dástanlarınıń qurılısı
ápiwayı, waqıyaları túsinikli, qosıqları dástanlarǵa layıq bolǵan hawazda hińlenip aytıladı qosıq
kórinisinde beriledi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Бертельс Э. Литературное прошлое туркменского народа. Совет адебияты. 1944, № 9– 10.
– С. 200
2.
Baýrammuhammedow Ahundow (Müderresi), 1948– nji ýylda Türkmenistana sygnan
Türkmensähraly syýasy aktiwist. Edebiýatçy alym 1978 – njy ýylda Aşgabatda aradan çykýar.
3.
Кёр – оглы. Народный эпос. Еревин. 1941. – С. 29.
4.
Брамян Д., Габриелян. Неизданные песнй – кёр – оглы. Изветиди ССР. Общественные
науки. Ереван 1954. № 9. – С. 71–93.
5.
Жирмунский В.М, Зарифов Х. Узбекский народный героический эпос. – М. 1947. – 165 .
BUYUK IPAK YO‘LI: O‘ZBEKISTON HUDUDIDAGI SAVDO VA MADANIY
ALMASHINUVI
G’afforova Dilnavoz Almatovna
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
Filologiya fakulteti Xorijiy til va adabiyoti yo’nalish
105-guruh talabasi
Annotatsiya:
Maqolada Buyuk Ipak yo‘lining O‘zbekiston hududidagi tarixiy va madaniy
ahamiyati yoritilgan. Ushbu yo‘l Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo, ilm-fan, san’at va diniy g‘oyalar
almashinuvi uchun muhim vosita bo‘lgan. Samarqand, Buxoro va Termiz kabi shaharlarda yuz bergan
madaniy yuksalishlar Ipak yo‘li bilan chambarchas bog‘liq. Maqolada, shuningdek, ushbu yo‘lning
bugungi kunda tarixiy meros sifatida asrab-avaylanishi va turizm salohiyatining oshirilishi yo‘lidagi
sa’y-harakatlar tahlil etiladi. Bu mavzu yoshlarni o‘z tarixiga hurmat bilan qarashga, milliy o‘zligini
anglashga undaydi.
Kalit so‘zlar:
Buyuk Ipak yo‘li, O‘zbekiston tarixi, madaniy almashinuv, savdo yo‘llari,
geosiyosiy markaz, tarixiy meros, turizm, Samarqand, Buxoro, Termiz, madaniy uyg‘onish.
Buyuk Ipak yo‘li — bu qadim dunyo sivilizatsiyalarini birlashtirgan, savdo-sotiq va madaniy
aloqalarni rivojlantirgan tarixiy yo‘ldir. U Xitoydan boshlanib, Markaziy Osiyo, O‘rta Sharq va
Yevropa orqali o‘tgan. O‘zbekiston hududi ushbu yo‘lning markaziy qismi bo‘lib, ko‘p asrlar
davomida Sharq va G‘arb o‘rtasidagi aloqalarning markaziga aylangan.
