CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
114
ZAMONAVIY TILSHUNOSLIKDA MAQOLLARNING O‘RGANILISHI
Lochinbek Yuldashev Lutfillo o‘g‘li
Andijon davlat chet tillari instituti
Xorijiy til va adabiyoti (ingliz tili) fakulteti
2-bosqich magistri
https://doi.org/10.5281/zenodo.15235202
Annotatsiya:
Ushbu maqola maqollarning tilshunoslik tadqiqotlaridagi
ahamiyatini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, bir qator olimlar tomonidan
maqollarning ta’rifi, ularning idiomalarga munosabati, xususiyatlari, tuzilishi,
manbalari, vazifalari va talqinini yoritib berishga harakat qilingan.
Kalit so‘zlar:
maqollar, idiomalar, talqin, hikmatli so‘zlar, og‘zaki ijod,
janrlar, matallar, maqolshunos.
Hikmatlar xalqqa ma’lum bo‘lgan va takrorlanadigan oddiy va aniq gaplar
bo‘lib, ular sog‘lom fikrga yoki insoniyatning amaliy tajribasiga asoslangan
haqiqatni ifodalaydi. Bu an’anaviy so‘zlar bo‘lib, ular maslahat beradi yoki
axloqni qisqa va mazmunli tarzda taqdim etadi. Maqollar ko‘pincha metaforadir.
Asosiy xulq-atvor qoidasini tavsiflovchi maqollarni maksimlar deb ham bilish
mumkin.
Xalq amaliy sanʼati xalq amaliy sanʼatining boshqa turlaridan “musiqa, teatr,
raqs, oʻyin, tasviriy va amaliy sanʼat”dan oʻziga xos xususiyatlari bilan ajralib
turadigan, mehnat talab qiladigan ommaviy sanʼat turidir. U xalq ijodiyoti
faoliyatining tarkibiy qismi boʻlgan ogʻzaki ijodi va til hunaridir. O‘zbek xalqining
og‘zaki adabiyotiga xalqning o‘zi og‘zaki ijod qilgan durdona asarlar kiradi, shu
bilan birga o‘z ifodasini topgan og‘zaki so‘z san’ati ham boydir.
Oʻzbek xalq ogʻzaki sheʼriy ijodi oʻz vakillari ijrosida sayqallanib, avloddan-
avlodga oʻtib kelayotgan badiiy asarlardan tashkil topgan. Bugungi kunda dunyo
xalqlarining qadriyatlari uning uzoq tarixiy ildizlari bilan bog‘liq. Bu qadriyatlar,
avvalo, xalq og‘zaki ijodida, xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari singari, har bir
xalqning milliy, adabiy va madaniy boyligidir. Maqollar xalq og‘zaki ijodining
janrlaridan biri bo‘lib, unda ajdodlarning hayotiy kechinmalari, intilishlari,
davlat va jamiyatga munosabati, tarixiy-ma’naviy holati, falsafiy, etnik-estetik
tuyg‘ulari, ijobiy fazilatlari mujassamlashgan.
Maqollar asrlar davomida takomillashib, ixcham va sodda she’riy shaklga
aylangan. Maqollar odatda kontekstli sinonimlardir. Har bir xalqning
milliyligining qadr-qimmatini ifodalovchi o‘ziga xos xalq amaliy san’ati bor. Xalq
amaliy san’ati asrlar davomida o‘z qadr-qimmatini saqlab kelgan. Ya’ni, xalq
amaliy san’atining janrlaridan biri maqoldir. Inson o‘z millatini anglasa, o‘z
fikriga ega bo‘ladi. Maqollar, ya’ni hikmatli so‘zlar; og‘izdan og‘izga o‘tadigan
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
115
hikmatli so‘zdir. Maqol arabcha soʻzdan olingan boʻlib, “aytmoq”, “gapirmoq”
maʼnolarini bildiradi. Maqollarda mantiq asosiy jihati bo‘lib va u muhim o‘rin
egallaydi, shuning uchun ular nutqning har qanday maqsadi uchun ishlatilishi
mumkin.
G‘arb va Sharq adabiyotida ingliz maqollari. Masalan, yurtlarda do‘stlik,
vatanparvarlik, mehnatsevarlik, mehr-oqibat, adolat, rostgo‘ylik doimo madh
etilgan bo‘lsa, o‘zbek maqollarida asosan mehmondo‘stlik, halollik haqida so‘z
boradi, chunki bu qadriyatlar azaldan o‘zbek xalqining yuzi hisoblangan. Asosiy
maqollar haqidagi fikrim shuki, qaysi davlatda maqol bo‘lishidan qat’i nazar, eng
avvalo, mamlakatning qadriyatlari, urf-odatlari, milliyligi yo‘qolmasligi kerak,
shundagina mamlakat yetuk va mustaqil ibratli davlatga aylanishi mumkin.
Maqollar turli xalqlar nutqida azaldan yashab kelmoqda. Insoniyat atrof-
muhit, jamiyat, siyosat, tabiat, iqtisodiyot va tibbiyot haqida fikr yuritish va
xulosa chiqarish uchun yaratilgan. Bu fikrlar, xulosalar, qisqa va ixcham jumlalar
matallarning yaratilishiga asos bo‘lib, bu maqollarni bir shaxs emas, balki
jamiyat, ijtimoiy guruh qabul qiladi.
Maqolshunoslik turli tillardagi empirik materiallarning ulkan boyligini
taqdim etadi. Har bir til turli xil tuzilishdagi son-sanoqsiz maqollar, tasviriy va
lug‘at tarkibining hayratlanarli xilma-xilligi bilan maqtanishi mumkin. Maqollar
turli nuqtai nazarlardan tadqiq qilingan: folklor, antropologiya, etimologiya,
axloq, falsafa, madaniyat, ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy fanlar va
boshqalar. Bu keng tadqiqot maydonini ochadi va turli xil ta’riflarni beradi.
Tadqiqotda nazariy pozitsiya maqollarga va ulardan foydalanishga munosabat
va yondashuvlardagi katta farqlarni tushuntiradi. Nazariy nuqtai nazardan
tadqiqot savollarida yashirin bo‘ladi va tadqiqotchiga metodologiyani tanlashni
belgilaydi. Maqollar kognitiv jihatdan inson tafakkuri va hissiyotlarining butun
gamutini, tashqi olamni turli shaxsiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy
kechinmalarini aks ettiradi. Maqollar murakkab va ko‘p qirrali hodisa sifatida
qaralib, "inson tajribasining ko‘p qirralarini" aks ettiradi. Maqollar xalq og‘zaki
ijodining bir qismi sifatida o‘rganiladi. Ular Latviya madaniyati bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lgan va shuning uchun nomoddiy Latviya merosining bir
qismi sifatida qadrlanadigan axloqiy va estetik qadriyatlarni aks ettiruvchi xalq
iboralari, shu jumladan aforizmlar sifatida qo‘llaniladi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, ingliz maqollarining semantik
xususiyatlari boshqa xalqlarnikidan farq qiladi. Albatta, bunda bu xalqning
geografik joylashuvi, xalqaro siyosati, dini, madaniyati, urf-odatlari, ijtimoiy
kelib chiqishi va turmush tarzi katta ta’sir ko‘rsatadi. Maqollar odatda kontekstli
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
116
sinonimlardir. Maqollarning sinonimlari orasida hukmronlik xususiyatiga ega
bo‘lgan maqol yaqqol ko‘zga tashlanadi. Maqollarda variant, dublet va
sinonimiyani farqlash kerak. Unda sinonimik qator, maqollarning sinonimik
qatorida eski/yangi rangdagi maqollar ajralib turadi. Xalq tilidagi maqollar
orasidan ayrimlari nutqda keng qoʻllaniladigan boʻlsa, baʼzilari qisqartirilib,
qoʻshimcha ravishda butunlay yoʻqolib, yangilariga oʻrin berishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ronald Ridout va Klifford Vitting tomonidan tushuntirilgan ingliz maqollari. –
London: Pan Books Ltd., 1969. – 224 b.
2. Jurayev N.D. Ingliz va o‘zbek tillaridagi “til” mavzuviy guruhiga kiruvchi
maqollarning semantik qiyoslanishi //Ta’lim fanlari bo‘yicha akademik
tadqiqotlar. – Toshkent, 2022. 3. – №. 5. – S. 927-932.
3. Jo‘raev N. O‘zbek maqollarining sinonim iboralari. “Til” tarkibi bilan //ruhiy
ma’rifat ilmiy-metodik jurnali. – Toshkent, 2023. – Jild. 4№. 6. – b. 98-105
