CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
27
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA XAMZA HAKIMZODA NIYOZIYNING
O‘RGANILISH TARIXI
Atayev Azamat Pulatovich
Toshkent amaliy fanlar universiteti
O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti,
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
+998909497993
Umarova Muslima
Toshkent amaliy fanlar universitetining
1-bosqich magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15722428
Annotatsiya:
Mazkur maqolada XX asr boshlari jadidchilik harakati
vakillaridan biri — Xamza Hakimzoda Niyoziyning o‘zbek tilshunosligidagi o‘rni
va ilmiy merosining o‘rganilishi tarixiy va lingvistik nuqtai nazardan tahlil
qilinadi. U kishi tomonidan yozilgan asarlar, tilga bo‘lgan munosabat va ularning
zamonaviy tilshunoslikdagi talqinlari yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Xamza Hakimzoda Niyoziy, o‘zbek tili, jadidchilik, til islohoti,
til madaniyati, sheva va adabiy til,
lingvistik meros.
O‘zbek tilshunosligining taraqqiyotida XX asr boshlarida jadidlar tomonidan
boshlangan madaniy-ma’rifiy harakat muhim rol o‘ynadi. Bu davr vakillaridan
biri bo‘lmish Xamza Hakimzoda Niyoziy (1889–1929) nafaqat dramaturg, shoir
va ma’rifatchi, balki til sohasida islohot tarafdori bo‘lgan ziyoli sifatida ham
yuksak e’tiborga loyiqdir. Uning o‘zbek tiliga bo‘lgan yondashuvi, imlo
masalalari, adabiy til me’yorlarini shakllantirish borasidagi fikr-mulohazalari
hozirgi o‘zbek tilshunosligida alohida o‘rganish obyekti bo‘lib kelmoqda.
Xamza Hakimzoda jadidchilik harakatining faol vakili sifatida o‘zining til
haqidagi qarashlarini asosan quyidagi yo‘nalishlarda bayon qilgan:
1.
Xalq tiliga yaqinlashuv g‘oyasi:
Xamzaning tilga bo‘lgan asosiy
yondashuvi – xalq tili asosida adabiy tilni shakllantirish, murakkab va sun’iy
so‘zlarni soddalashtirishdan iborat edi. Bu borada u "til xalqniki bo‘lishi kerak"
degan g‘oyani ilgari surgan.
Ma’lumki, XX asr boshlarida O‘zbekistonda milliy uyg‘onish harakati avj
oldi. Bu davrning ilg‘or mutafakkirlari xalqni jaholat, nodonlik va jaholat
botqog‘idan chiqarish yo‘lida til, adabiyot va ma’rifat vositasiga tayandilar.
Shunday ziyolilardan biri – Xamza Hakimzoda Niyoziy edi. U nafaqat shoir va
dramaturg, balki ma’rifatparvar, xalq dardini o‘z qalbi bilan his etgan mutafakkir
sifatida tanildi. Xamza ijodining markaziy g‘oyalaridan biri bu – xalq tiliga
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
28
yaqinlashuv, ya’ni adabiy tilni oddiy xalq uchun tushunarli qilish, uni
sun’iylikdan xalos etish edi.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida o‘zbek adabiy tili, ayniqsa, yozma shaklda
arabcha va forscha unsurlar bilan haddan ortiq yuklangan edi. Bu holat adabiyot
va ma’rifatning oddiy xalq orasida keng tarqalishiga to‘sqinlik qilardi. Ayniqsa,
madrasa ilmiga ega bo‘lmagan oddiy xalq uchun bu matnlar tushunarsiz bo‘lib
qolgan.
Xamza bu muammoni chuqur anglagan va uni bartaraf etish uchun tilni
soddalashtirish, ya’ni xalqga tushunarli, ravon, tabiiy tilda yozish zarurligini
ilgari surgan.
Xamzaning til siyosati va amaliy yondashuvi shundan iborat ediki, u
o‘zining ko‘pgina asarlarida aynan xalq tiliga xos leksik birliklardan, maqollar,
iboralar, xalqona tasvirlardan foydalanadi. Masalan:
“Zaharli hayot” pesasida oddiy dehqon va hunarmandlarning hayoti,
ularning og‘zaki so‘zlashuv tili orqali yoritilgan.
“Boy ila xizmatchi”, “Maysaraning ishi” kabi komediyalarida xalq tiliga xos
kulgili, jonli dialoglar orqali tilning tabiiyligi ta’minlanadi.
Bu uslub orqali Xamza nafaqat adabiy tilni xalq tiliga yaqinlashtirgan, balki
o‘z asarlarini keng ommaga tushunarli qilgan. Shuningdek, Xamza o‘zining
pedagogik faoliyatida ham xalq tiliga alohida e’tibor bergan. Uning darsliklari va
she’riy asarlarida bola uchun tushunarli, obrazli va o‘zbekona iboralar juda ko‘p
uchraydi. Bu esa yosh avlodni ona tilida tarbiyalash va o‘qitishda katta yordam
bergan.
2.
Imlo islohoti masalalari:
Xamza arab yozuvidagi imloni
soddalashtirish va fonetik tamoyil asosida yangilash tarafdori edi. U imloda
talaffuzga yaqinlashuv, orfografik aniqlik kabi tamoyillarni ilgari surgan. Bu
borada yozgan ocherk va maqolalari keyinchalik tilshunoslar tomonidan keng
tahlil etilgan.
XX asr boshlarida Turkiston hududida ijtimoiy-siyosiy va madaniy
jarayonlar keskin tus oldi. Jadidchilik harakati asoschilari qatorida Xamza
Hakimzoda Niyoziy ham turdi. U ma’rifatparvar yozuvchi, dramaturg, tilshunos,
o‘qituvchi sifatida o‘z davrining dolzarb masalalarini — xususan, xalqning
savodxonligini oshirish va imloni isloh qilish zaruriyatini ilgari surgan. Uning
ijodida imlo islohoti va xalq tili masalalari alohida ahamiyatga ega bo‘lgan.
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida jadid ziyolilari an’anaviy usulda ta’lim
berayotgan eski maktablarni tanqid ostiga olib, yangi usulda dars berish,
zamonaviy ilm-fan asosida o‘qitish, savodsizlikka barham berish g‘oyalarini
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
29
ilgari surdilar. Bu harakatda til va imlo masalasi asosiy mavzulardan biri bo‘lib
qoldi. Yozuvdagi chalkashlik, turli talaffuz va yozuv variantlari, arab imlosining
o‘zbek tiliga mos kelmasligi bu jarayonni qiyinlashtirar edi.
Xamzaning imlo borasidagi qarashlari xususida gapirar ekanmiz, u o‘z
maqola va asarlarida imlodagi murakkabliklar xalq orasida savod egallashni
qiyinlashtirayotganini aytadi. U arab yozuvidagi ortiqcha harflar, talaffuzga
to‘g‘ri kelmaydigan grafik belgilar, fonetikaga mos kelmasliklarni isloh qilishni
taklif qilganiga guvoh bo‘lamiz.
Masalan, Xamza 1914 yilda yozgan “Millatni uyg‘otmoq kerak” nomli
maqolasida shunday deydi:
“Agar biz o‘zbek xalqini savodli qilmoqchi bo‘lsak, avvalo yozuvni xalq tili
bilan yaqinlashtirmog‘imiz kerak...”
U o‘z darsliklarida, she’riy va nasriy asarlarida o‘zbek xalq og‘zaki nutqiga
yaqin, tushunarli tilda yozishga intiladi. Bu esa nafaqat tilshunoslik, balki imlo
islohoti nuqtayi nazaridan ham katta yangilik edi.
Xamza Niyoziy muallim sifatida darsliklar yaratishda faol ishtirok etgan.
Uning yozgan "Yangi maktab uchun alfabe" va "Maktab bolalariga muallim
uchun qoidalar" singari asarlari xalqaro fonetik tamoyillarga asoslangan va
soddalashtirilgan imloni targ‘ib qilgan.
Bu yerda Xamzaning asosiy tamoyili shunday edi:
fonetik yozuvga asoslanish;
talaffuzga yaqin imloni qo‘llash;
harflarning sonini kamaytirish;
arab imlosining o‘zbek tiliga mos kelmaydigan unsurlarini qisqartirish.
Xamzaning fikr-mulohazalari keyinchalik lotin yozuviga o‘tish davrida ham
dolzarbligini yo‘qotmagan. 1920–1930 yillardagi yozuv islohoti jarayonlarida
Xamza ilgari surgan g‘oyalar, ayniqsa, imloni fonetik printsip asosida qurish va
xalq tiliga yaqinlashtirish fikri amalda o‘z ifodasini topdi.
3.
Sheva va adabiy til masalasi:
Xamza tilga shevalarning ta’sirini
inobatga olgan, ammo adabiy til birliklarini bir xillikka olib kelish tarafdori
bo‘lgan. U o‘z asarlarida Turkiston shevalarining leksik unsurlaridan
foydalangan bo‘lsa-da, bu elementlarni badiiy jihatdan asoslagan.
O‘zbek tilining taraqqiyotida XIX–XX asrlar bo‘yi alohida o‘rin tutgan
davrlardan biri jadidchilik harakati bilan chambarchas bog‘liq. Bu davrda adabiy
til masalalari, xususan, xalq shevalari bilan adabiy til o‘rtasidagi chegaralarni
belgilash, xalq tiliga yaqinlashish g‘oyalari adabiy jamoatchilik e’tiborida bo‘lgan.
Xamza Hakimzoda Niyoziy bu masalada yetuk mutafakkir va ijodkor sifatida faol
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
30
ishtirok etgan. Uning asarlari orqali o‘zbek adabiy tili va shevalar o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sir, yaqinlashuv va ijtimoiy-ma’naviy qadriyatlarni ifodalash vositasi
sifatida tilning ijtimoiy roli yaqqol namoyon bo‘ladi.
Xamza ijodida ko‘plab sheva unsurlariga duch kelamiz. U ayniqsa, Farg‘ona
vodiysi shevalariga xos leksik birliklarni o‘z asarlarida tabiiy tarzda qo‘llaydi.
Masalan, “Paranji sirlari”, “Zaharli hayot”, “Boy ila xizmatchi” kabi asarlarida
xalq og‘zaki nutqiga xos so‘z va iboralarning keng qo‘llanilishi kuzatiladi:
“keluvdi”, “boruvdi” – Farg‘ona shevasiga xos fe’l shakllari
“qaynon”, “o‘rtoqchilik”, “keldimi” – og‘zaki til uslubidagi ifodalar
Bu unsurlar adabiy tilning xalq tiliga yaqinlashuvi, tildagi sun’iylikdan voz
kechish va o‘quvchi bilan bevosita aloqa o‘rnatish maqsadida ishlatilgan.
Xamza ijodiy faoliyatini faqat estetik maqsadlarga emas, balki ijtimoiy-
ma’naviy islohotlarga yo‘naltirgan. Shu bois, u til masalasida ham ijtimoiy
pozitsiyani egallagan: u oddiy xalq vakillari, ayollar, mehnatkashlar
tushunadigan,
o‘qib
anglaydigan
tilni
qo‘llash
tarafdori
bo‘lgan.
Xamza o‘z dramalarida tilni ijtimoiy tabaqalanish vositasi sifatida ham
tasvirlaydi. Masalan, boylar va kambag‘allar nutqidagi farqlar orqali u ijtimoiy
adolatsizlikni ko‘rsatadi. Tilning bu tarzda funksional yondashuvi Xamza
ijodining realizm ruhidagi jihatidir.
Xamza uchun xalq tili adabiy tilni yangilash va milliy o‘zlikni tiklash
vositasidir. U xalq tili asosida milliy adabiy tilni qurish zarurligini ilgari surgan.
Bu jihatdan uning qarashlari Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy kabi ziyolilarning
g‘oyalari bilan mushtarakdir. Xamza tildagi sun’iylik, keraksiz murakkablik va
begona unsurlarni tanqid qilgan holda, o‘zbek adabiy tilining tabiiy taraqqiyotini
targ‘ib qilgan.
Xamza Hakimzoda Niyoziy o‘z ijodida sheva va adabiy til o‘rtasidagi
bog‘liqlikni mukammal tushungan, ularni bir-birini boyituvchi vosita sifatida
qo‘llagan ijodkor sifatida maydonga chiqqan. Uning asarlarida xalq tilining ifoda
imkoniyatlari, dialektal birliklarning funksional qo‘llanishi va bu orqali adabiy
tilning boyitilishi aniq ko‘zga tashlanadi. Shu bois, Xamza ijodi o‘zbek tilining
tarixiy taraqqiyotida, xususan, xalq tili va adabiy til integratsiyasi masalasida
muhim manba sifatida e’tiborga loyiqdir.
Tilshunoslikda Xamza merosining o‘rganilishi haqida gap ketar ekan,
Xamza
tilshunos sifatida rasmiy ilmiy asarlar qoldirmagan bo‘lsa-da, uning
publitsistikasi va badiiy asarlari tilshunoslar uchun qimmatli manba hisoblanadi.
Quyidagi tadqiqotchilar Xamzaning til xususidagi qarashlari va uning ilmiy-
badiiy merosini o‘rganishda alohida hissa qo‘shganlar:
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
31
Sh. Rahmatullayev
– Xamzaning imlo va adabiy til haqidagi qarashlarini
o‘zining o‘zbek adabiy tilining shakllanishiga bag‘ishlangan tadqiqotlarida
ko‘rsatgan.
A. Madvaliyev
– Xamzaning til islohoti bo‘yicha faoliyatini jadidlar til
siyosati doirasida tahlil qilgan.
M. Jo‘rayev
– Xamzaning asarlari tili, grammatik tuzilishi, leksik boyligi
haqida aniq tahliliy tadqiqotlar olib borgan.
Bugungi kunda Xamza asarlarining lug‘aviy va grammatik tahlili, ayniqsa
maktab darsliklaridagi o‘rni, akademik izlanishlar uchun muhim manba bo‘lib
xizmat qilmoqda.
Shoirning tilga oid qarashlari o‘zbek adabiy tilining rivojida muhim bosqich
bo‘ldi. Uning xalq tiliga yaqinlashuv g‘oyasi — adabiy tilni sun’iylikdan tozalash,
milliylik va xalqchil uslubni tan olish g‘oyalari bugungi til siyosatimizda ham
dolzarbdir. Xamzaning merosi o‘zbek tilshunosligi va adabiyotshunosligida til –
xalq – adabiyot birligi tamoyilini chuqur anglashga xizmat qiladi.
Qisqacha aytganda, Xamza Hakimzoda Niyoziy o‘zbek tilining rivojida,
xususan, imlo islohoti sohasida muhim o‘rin egallagan. Uning til soddaligi,
xalqchil imlo, savodxonlikni oshirish kabi g‘oyalari o‘z davri uchun juda muhim
bo‘lgan. Xamzaning bu boradagi merosi bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini
saqlab qolmoqda, til siyosati va o‘quv dasturlarini tuzishda muhim manba bo‘lib
xizmat qiladi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Xamza Hakimzoda Niyoziyning o‘zbek
tilshunosligiga bevosita ilmiy ishlari bo‘lmagan bo‘lsa-da, uning badiiy va
publitsistik faoliyatida tilga nisbatan bildirgan qarashlari, takliflari va tanqidiy
yondashuvi o‘zbek adabiy tilining shakllanish jarayonida muhim o‘rin tutadi. Bu
merosni chuqur o‘rganish orqali til madaniyatimizni yanada boyitish va jadid til
siyosatini zamonaviy talqinda tahlil qilish imkoniyati tug‘iladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Hakimzoda Niyoziy X. Tanlangan asarlar. – Toshkent: G‘afur G‘ulom
nashriyoti, 1979.
2.
Jo‘rayev M. Xamza asarlari tili. – Termiz: TDPI nashriyoti, 2015.
3.
Karimov I. Jadidchilik harakati va o‘zbek tili. – Toshkent: Fan, 1999.
4.
Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
5.
Madvaliyev A. O‘zbek tilining taraqqiyoti va jadidlar. – Samarqand:
“Ma’rifat”, 2002.
6.
Mamajonov A. O‘zbek tili tarixi. – Toshkent: Fan, 1996.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
32
7.
Mamarasulov, S. Jadidlar til madaniyati uchun kurashda. – O‘zbek tili va
adabiyoti jurnali, 2016, №1.
8.
Normurodov, I. Xamza va til masalasi. – O‘zbek tili va adabiyoti, 1990, №4.
9.
Rahmatullayev Sh. O‘zbek adabiy tili tarixi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1980.
10.
Rasulov, A. Xamza va jadidchilik harakati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1997.
11.
Salohiddinov A. O‘zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2000.
12.
Usmonov, A. Jadidlar til siyosati. – Toshkent: Ma’naviyat, 2002.
13.
Usmonov, M. O‘zbek tilining rivojida jadidlarning o‘rni. Toshkent: Fan,
2002.
14.
Xamza Hakimzoda Niyoziy. Tanlangan asarlar. Toshkent: G‘afur G‘ulom
nomidagi NMIU, 2013.
15.
Yo‘ldoshev, A. O‘zbek tili taraqqiyotida jadidlarning o‘rni. – Samarqand:
Noshir, 2001.
16.
Qodirov, M. Adabiy til va shevalar: o‘zaro aloqalar. – Toshkent: O‘qituvchi,
1996.
17.
Qodirov, N. Til islohoti: tarix va tajriba. – Toshkent: Universitet, 2020.
18.
G‘afurov N. Xamza ijodida xalqchillik masalalari. – Toshkent: Fan, 1982.
19.
G‘afurov, N. Xamza ijodi va til masalalari. – Toshkent: Fan, 1985.
20.
G‘aniyev Sh. Adabiy til va xalq og‘zaki nutqi. – Samarqand: SamDU, 2005.
