CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
98
IMKONIYATI CHEKLANGAN BOLALARNI INKLYUZIV TA’LIMGA
JORIY ETISHDA MAKTABGACHA TA’LIM RAHBARIYATI VA
PEDAGOGLARNING VAZIFASI.
Murodova Durdonaxon Kamoliddinovna
Quvasoy pedagogika kolleji
maxsus fan oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15773062
Annotatsiya:
Ushbu maqola imkoniyati cheklangan bolalarni inklyuziv
ta’lim tizimiga muvaffaqiyatli integratsiya qilishda maktabgacha ta’lim
muassasalari rahbariyati va pedagogik xodimlarning vazifa va mas’uliyatlarini
koʻrib chiqadi. Tadqiqotda inklyuziv ta’limning nazariy asoslari, amaliy amalga
oshirish bosqichlari, rahbariyatning strategik roli va pedagoglarning kasbiy
kompetensiyalari tahlil qilingan.
Kalit soʻzlar:
inklyuziv ta’lim, imkoniyati cheklangan bolalar, maktabgacha
ta’lim, rahbariyat, pedagoglar, ijtimoiy moslashuv, maxsus ehtiyojlar,
professional rivojlanish, tizimli yondashuv
XXI asrda inklyuziv ta’lim global ta’lim siyosatining ajralmas qismi sifatida
tan olinmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Barcha uchun ta’lim" dasturi
va YuNESKOning Salamanka Deklaratsiyasi barcha bolalarning, shu jumladan
imkoniyati cheklangan bolalarning ta’lim olish huquqini ta’kidlaydi.
Oʻzbekistonda ham inklyuziv ta’lim tizimini rivojlantirish davlat siyosatining
ustuvor yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi. Statistik ma’lumotlarga koʻra, dunyoda
har 10 nafar boladan biri turli darajadagi imkoniyat chekloviga ega.
Maktabgacha ta’lim bosqichida inklyuziv yondashuvni joriy etish bu bolalarning
keyingi ta’lim bosqichlariga muvaffaqiyatli tayyorgarlik koʻrishi va ijtimoiy
integratsiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Inklyuziv ta’lim deganda,
imkoniyati cheklangan va oddiy bolalar birgalikda ta’lim oladigan, har bir
bolaning individual ehtiyojlari hisobga olinadigan va barcha bolalar uchun teng
imkoniyatlar yaratilgan ta’lim tizimi tushuniladi. Bu yondashuv nafaqat
imkoniyati cheklangan bolalar uchun, balki barchа bolalarning rivojlanishi
uchun foydali hisoblanadi.
Rahbariyatning vazifa va mas’uliyatlari. Strategik rejalashtirish va
vizion etakchilik.
Maktabgacha ta’lim muassasasi rahbari inklyuziv ta’limni
muvaffaqiyatli joriy etishda strategik rol oʻynaydi:
Inklyuziv viziyani shakllantirish
- Rahbar muassasaning inklyuziv
rivojlanish viziyasini aniq belgilab, barcha xodimlar va ota-onalarga etkazishi
kerak. Bu viziya muassasaning missiyasi, maqsadlari va qadriyatlarida aks etishi
lozim.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
99
Strategik rejalar ishlab chiqish
- Inklyuziv ta’limni bosqichma-bosqich
joriy etish uchun batafsil reja tuzish, resurslarni taqsimlash va amalga oshirish
yoʻllarini belgilash. Reja qisqa muddatli (1 yil), oʻrta muddatli (3 yil) va uzoq
muddatli (5 yil) maqsadlarni oʻz ichiga olishi kerak.
Siyosat va tartib-qoidalarni ishlab chiqish
- Muassasada inklyuziv
ta’limni qoʻllab-quvvatlaydigan ichki hujjatlar, yoʻriqnomalar va tartib-qoidalar
yaratish. Bu hujjatlar qabul jarayoni, individual ta’lim rejalari, baholash
mezonlari va boshqa muhim jihatlari qamrab olishi lozim.
Resurslarni boshqarish va ta’minlash
Moliyaviy resurslarni rejalashtirish
- Inklyuziv ta’lim uchun zarur
boʻlgan qoʻshimcha moliyaviy resurslarni aniqlash va ta’minlash yoʻllarini
topish. Bu maxsus jihozlar, oʻquv materiallari, kadrlar tayyorlash va professional
rivojlantirish xarajatlarini oʻz ichiga oladi.
Kadrlar bilan ishlash
- Inklyuziv ta’lim uchun malakali kadrlari jalb qilish,
mavjud xodimlarni qayta tayyorlash va ularning professional rivojlanishini
ta’minlash. Maxsus pedagoglar, psixologlar, nutq terapevtlari va boshqa
mutaxassislarni ishga olish zarur boʻlishi mumkin.
Infratuzilmani modernizatsiya qilish
- Muassasa binosi va jihozlarini
imkoniyati cheklangan bolalar uchun moslash. Bu rampalar, maxsus
hojatxonalar, koʻrish va eshitish qobiliyati cheklangan bolalar uchun texnik
vositalar oʻrnatishni oʻz ichiga oladi.
Madaniy oʻzgarishlarni boshqarish
Inklyuziv madaniyatni shakllantirish
- Xodimlar, ota-onalar va bolalarda
inklyuziv qadriyatlarni rivojlantirish, farqlilikni qadrlash va hurmat qilish
madaniyatini yaratish.
Oʻzgarishlarga qarshilikni bartaraf etish
- Ba’zi xodimlar va ota-onalar
tomonidan koʻrsatilishi mumkin boʻlgan qarshilikni yumshatish, ularni inklyuziv
ta’limning afzalliklari haqida ma’lumotga ega qilish.
Muloqot strategiyasini ishlab chiqish
- Inklyuziv ta’lim haqida toʻgʻri va
aniq ma’lumotlarni barcha manfaatdor tomonlarga etkazish uchun samarali
muloqot kanallari yaratish.
Pedagoglarning vazifa va kompetensiyalari. Professional bilim va
koʻnikmalar.
Inklyuziv ta’limda ishlaydigan pedagoglar quyidagi bilim va
koʻnikmalarga ega boʻlishi kerak:
Maxsus pedagogika asoslari
- Turli turdagi imkoniyat cheklovlari
(intellektual, jismoniy, sensorli, emotsional-xatti-harakatlar buzilishi) haqida
chuqur bilimga ega boʻlish va ularning ta’lim jarayoniga ta’sirini tushunish.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
100
Individual ta’lim dasturlari ishlab chiqish
- Har bir imkoniyati
cheklangan bola uchun uning ehtiyojlari va imkoniyatlariga mos keluvchi
individual ta’lim rejasini tuzish qobiliyati. Bu dastur bolaning hozirgi rivojlanish
darajasi, maqsadlar, metodlar va baholash mezonlarini oʻz ichiga olishi kerak.
Moslashtirilgan oʻqitish metodlari
- Umumiy ta’lim dasturini turli
ehtiyojli bolalar uchun moslashtirish, turli oʻqitish usullarini qoʻllash va har bir
bolaning oʻrganish uslubini hisobga olish.
Yordamchi texnologiyalardan foydalanish
- Zamonaviy texnik vositalar
(kompyuter dasturlari, kommunikatsiya qurilmalari, harakat yordamchilari) dan
foydalanish koʻnikmalari.
Imkoniyati cheklangan bolalarni inklyuziv ta’lim tizimiga muvaffaqiyatli
integratsiya qilish maktabgacha ta’lim muassasalari rahbariyati va
pedagoglaridan yuqori professional mahorat, chuqur bilim va katta sabr-toqatni
talab qiladi. Bu jarayon nafaqat imkoniyati cheklangan bolalarning rivojlanishi
uchun, balki butun jamiyatning ijtimoiy-madaniy oʻsishi uchun muhim ahamiyat
kasb etadi.
Inklyuziv ta’lim nafaqat ta’lim tizimining, balki butun jamiyatning
rivojlanish yoʻnalishi hisoblanadi. Uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi barcha
bolalarning toʻlaqonli rivojlanishi va adolatli jamiyat qurish uchun muhim
qadam boʻladi. Bu yoʻlda duch keladigan qiyinchiliklar, sabr-toqat va izchil ish
bilan yengib oʻtilishi mumkin. Kelajakda inkryuziv ta’limni yanada rivojlantirish
uchun ilmiy tadqiqotlarni kuchaytirish, kadrlar tayyorlash tizimini
takomillashtirish, zamonaviy texnologiyalardan yanada kengroq foydalanish va
xalqaro hamkorlikni rivojlantirish zarur boʻladi
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining "Ta’lim sifatini oshirish va
raqamli iqtisodiyot talablariga mos kadrlar tayyorlash tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi PF-6108-son Farmoni, 2020 yil.
2.
Oʻzbekiston Respublikasining "Nogironligi boʻlgan shaxslarning huquqlari
toʻgʻrisida"gi Qonuni, 2021 yil.
3.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Maktabgacha ta’lim
muassasalarida inklyuziv ta’limni tashkil etish toʻgʻrisida"gi Qarori, 2022 yil.
4.
Abdullayeva, Sh.N. (2020). Inklyuziv ta’limning nazariy-metodologik
asoslari. Toshkent: Fan nashriyoti.
5.
Karimova, M.H. (2021). Maktabgacha ta’lim muassasalarida maxsus
ehtiyojli bolalar bilan ishlash metodikasi. Toshkent: Oʻqituvchi.
6.
Rahimova, G.A. (2019). Imkoniyati cheklangan bolalarning ijtimoiy
reabilitatsiyasi. Toshkent: Yangi asr avlodi.
