Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
267
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
ZAMONAVIY PSIXOLOGIYADA AGRESSIYA HAQIDAGI QARASHLAR
N. Ismoilova
TDPU dots.v.b., psixol.f.n.PhD
D. Yuldasheva
TDPU 2 bosqich magistranti
АННОТAЦИЯ
В данной статье проводится
анализ существующих психологических
взглядов агрессию, которая является одной из основных концепций
современной психологии.
ABSTRACT
This article analyzes the existing psychological views on aggression, which is
one of the basic concepts of modern psychology.
Shaxslararo munosabatlarda namoyon bo‟luvchi xulq-atvor tiplaridan biri bu
agressiyadir. Inson agressiyasini o‟rganish serqirra mavzu bo‟lib, ushbu fenomenning
asl mohiyatini ochib berishga urinayotgan olimlarning diqqatini hozirgacha tortib
keladi.
Oddiy kundalik hayotda agressiya – zo‟ravonlik yoki raqibni yengish uchun
jismoniy yoki verbal tarzda qo‟llaniladigan vosita sifatida tavsiflanadi. Agressiya -
kishilar o‟rtasidagi turli kelishmovchiliklar oqibatida kelib chiqadigan har qanday
xulq-atvor modellaridan biri bo‟lib, u shunday atamaki, unga izoh berish qator
qiyinchiliklarni tug‟diradi, chunki bu atama ko‟plab xatti-harakat shakllarini o‟zida
qamrab oladi. Bu boradagi asosiy yondashuvlardan biriga ko‟ra, bunday fel-atvor o‟z
tabiatiga ko‟ra ko‟p jihatdan instinktivdir, ya‟ni insonda genetic va konstitutsional
jihatdan shunday harakatlar “programmalashtirilgan”ligi tufayli uning xulq-atvorida
agressiya sodir bo‟ladi.
Insonning agressiv xatti-harakatlarga moyilligini turlicha tushuntirishga
qaratilgan nuqtai nazarlar ichida eng mashhuri U.Makdaugoll, Z.Freyd, G.Marrey va
boshqa olimlarning “inson va hayvonlarda agressiyaning tug‟ma instinkti mavjud
bo‟ladi” degan qarashlaridir. Bu nazariya agressiya haqidagi dastlabki nazariya
bo‟lib, ammo u amaliyotda o‟z tasdig‟ini topmadi.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
268
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Freyd o„zining dastlabki ishlarida quyidagi fikrni ilgari surgan: insonga xos
barcha fe‟l-atvor bevosita yoki bilvosita erosdan, ya‟ni hayot instinktidan yaraladi.
Erosning quvvati (libidosi) xayotni mustahkamlashga, saqlab qolishga va
ko„paytirishga yo„naltirilib, bu agressiyani ham keltirib chiqaradi. Birinchi jahon
urushi zo‟ravonliklari tajribasini boshdan kechirgan Freyd, agressiyaning kelib
chiqishi va mohiyati haqida fikr yuritar ekan, u ikkinchi asosiy instinkt - tanatos –
o‟limga ishtiyoqning mavjudligini taxmin qildi. Bu instinktning quvvati
buzg‟unchilikka va hayotni to‟xtatishga yo‟naltirilgandir. Shunday qilib, tanatos
agressiyani tashqariga chiqarishga va boshqalarga yo‟naltirishiga bevosita sabab
bo‟ladi.
Freydning fikricha, tanatos energiyasi tashqariga yo‟naltirilmasa, bu inson
psixikasining buzilishiga olib keladi. Shuning uchun agressiyani tashqi namoyon
bo‟lishi tanatosning bunday buzg‟unchi kuchini susaytirishi va natijada yanada xavfli
harakatlarning paydo bo‟lish ehtimolini kamaytirishi mumkin.
K.Lorens agressiyaga nisbatan evolutsion yondashuv tarafdorlaridan biri
bo‟lgan va uning bu pozitsiyasi Freydning pozitsiyasi bilan o‟xshash ekanligini
namoyon qilgan. K.Lorens ta‟limotiga ko‟ra, agressiya insonlarga va boshqa tirik
jonzotlarga xos bo‟lgan hayot uchun kurash tug‟ma instinktidan kelib chiqqan. U bu
instinkt uzoq evolutsiya davrida rivojlangan, deb taxmin qiladi va uning uchta muhim
vazifasini ajratib ko‟rsatadi. Birinchisi, hayot uchun kurash instinkti turli xil biologik
tur vakillarini dunyo bo‟ylab katta geografik kengliklarga tarqatib yuborad, bu esa
oziq-ovqat resurslarining maksimal sarflanishini ta‟minlaydi. Ikkinchidan, agressiya
biologik turning genetik fondi yaxshilanishini ta‟minlaydi, chunki faqat eng kuchli va
quvvatli individiumlargina o‟zidan o‟zidan avlod qoldira oladi. Uchinchidan, kuchli
tur va vakillarigina o‟zini himoya qila oladi va avlodining tirik qolishini ta‟minlay
oladi.
Freyd instinktiv agressiv energiyaning qanday yig‟ilishi va tarqab ketishi
haqida aniq bir fikrga kelmay turgan bir pallada K.Lorens bu muammoning
yechimini topib bo‟lgan edi. Uning fikricha, yashash uchun kurash instinkti bilan
bog‟langan agressiv energiya organizmda uzluksiz ravishda aylanib yuradi.
Agressiv xulq-atvor xususidagi ikkinchi nuqtai-nazar L.Berkovichning ijtimoiy
bilish nazariyasida keltiriladi. Unga ko‟ra, maqsadga yo‟naltirilgan faoliyat davomida
vujudga keladigan to‟siq shaxsda agressiv xatti-harakatlarni hosil qiladi. D.Dollard
tomonidan agressiyaning situativ nazariyasi taklif etilgan. Bu nazariyaga ko„ra
agressiya situativ jarayonning natijasi sifatida ko„riladi. Situativ jarayon esa
frustratsiyadir va frustratsiya har doim biror-bir shakldagi agressiyaga olib keladi.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
269
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Agressiyani chaqiruvchi omillar masalasida quyidagi uchta omil hal qiluvchi
ahamiyatga ega:
1.
Sub‟ekt erishmoqchi bo„lgan maqsadning ahamiyatlilik darajasi;
2.
Maqsadga erishish yo„lidagi to„siqning kuchi;
3.
Frustratsiyalarning ketma-ket uchrash soni.
Agressiv xulq-atvorning kelib chiqish sabablari haqidagi eng zamonaviy nuqtai
nazar bilishning kognitiv nazriyasi bilan bog‟liq holda ifodalanadi. Bu konsepsiyada
agressiv harakatlar quyidagi jarayonlarning natijasi sifatida baholanadi: Subyektning
o‟z agressiv xulq-atvorini ijobiy deb baholashi; frustratsiyaning mavjudligi; affekt
yoki stress tipidagi emotsional qo‟zg‟alishning kuchliligi;
P.Kratchfild va N.Livson agressiyaning bir-birini inkor etmaydigan ikki xil
tavsifini ishlab chiqqanlar:
1. Xulq-atvorning tashqi alomatlariga asoslanadi: “Agressiya – kimgadir ziyon
yetkazuvchi xulq-atvorning har qanday ko‟rinishidir”.
2. Odamning ichki niyatlari bilan bog‟liq: “Boshqa bir insonga ziyon
yetkazishni maqsad qilib olingan har qanday xatti-harakat – agressiyadir”.
Agressiyaning yuqorida zikr etilgan tavsiflariga monand tushunchalarga
tayangan ko‟plab psixologlar agressiyani jonli olamning yashash uchun kurash bilan
bog‟liq uzviy xarakteristikasi deb ham hisoblaydilar. Jozef Bass tomonidan taklif
etilgan mulohazalardan biriga asosan, agressiya – boshqalar uchun xavf tug‟diruvchi
va ularga ziyon yetkazuvchi har qanday fel-atvor ko‟rinishidir.
Agressiya tushunchasini talqin qilishdagi kelishmovchiliklarga qaramasdan,
ijtimoiy fanlar sohasidagi ko‟plab mutaxassislar uning ikkinchi nuqtai-nazarda bayon
etilgan ma‟nosini maqullashga ko‟proq moyillik bildiradilar.
Agressiya atamasini ko‟p hollarda g‟zab kabi negativ(salbiy) his-tuyg‟ular
bilan, haqorat qilish va ziyon yetkazish kabi motivlar bilan, hatto negativ sarasiga
kiruvchi irqiy va etnik xurofot bilan ham assotsiatsiyalanadi. Bu omillar esa natijasi
zarar yetkazish bo‟lgan xulq-atvorda albatta muhim rol o‟ynashiga qaramay, ular
bunday harakatlar uchun asos bo‟la olmaydi. G‟azab boshqalarga tajovuz qilish
uchun aslo zaruriy shart hisoblanmaydi, ayrim holatlarda agressiya o‟ta sovuqqonlik
holatida ham yuzaga kelishi mumkin bo‟lgani kabi, o‟ta kuchli hayajon holatida ham
yuzaga kelishi mumkin. Shuningdek, agressorlarning ular tajovuz qilayotgan
shaxslardan nafratlanishi yoki ularni yoqtirishi ham umuman shart emas. Ayrim
tadqiqotchilar o‟tkazgan tajribalarning xulosasiga ko‟ra, ko‟pchilik odamlar o‟zlari
yoqtirgan insonlarga zulm o‟tqazishlari ma‟lum bo‟lgan.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
270
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Shunday qilib, hozirda “Agressiya - boshqa tirik jonzotga u buni istamagan
vaziyatda haqorat yoki ziyon yetkazishni maqsad qilib qo‟ygan xulq-atvorning har
qanday shaklidir”, degan tushuncha yoki ta‟rif ko‟pchilik tomonidan qabul qilingan.
Inson agressiyasi ko‟rinishlarining o‟rganishda Dj.Bass o‟zgacha konsepsiya
yaratdi. Uning fikricha agressiv harakatlarni uchta shkalaga asoslangan holda
tasvirlash mumkin: jismoniy-verbal, aktiv-passiv va to‟g‟ri-egri. Ularning
kombinatsiyalari sakkizta ehtimolga yaqin kategoriyalarni berib, ko‟plab agressiv
harakatlarni ular asosida tushuntirish mumkin.
Psixologik
adabiyotlarda
agressiv
xulq-atvorning
quyidagicha
klassifikatsiyalanishi ko‟rsatilgan:
1.
Agressiyaning dardmandlik darajasidagi alomatlari (tutoqib ketish, jahl
kelganda o‟zini yo‟qotib qo‟yish);
2.
Agressiyaning jismoniy og‟zaki va boshqa, butun jamiyat uchun
nomaqbul sanalgan qonun-qoidalari bilan bog‟liq shakllari (odatda, ular
ijtimoiylashuv
xususiyatlari,
aksil
ijtimoiy
xulq-atvor
normalarining
mustahkamlanishi bilan bog‟liq bo‟ladi);
3.
Jamiyatda
qabul
qilingan
ahloq
qonun-qoidalarini
yetarlicha
o‟zlashtirmaganligi yoki xatti-harakatlarini idora qilish imkonini beruvchi xususiy
sifatlarni to‟liq shakllanmaganligi (ta‟lim-tarbiya ko‟rmaganlik) bilan bog‟liq
agressiyaning turli ko‟rinishlari;
4.
Ayrim kuzatuvchilar tomonidan agressivlik haq-huquqlarini poymol
qilish, birovga ziyon yetkazish gumonini paydo qiladigan, boshqa bir kuzatuvchilar
tomonidan qatiylik, faollik sifatida talqin qilinadigan barcha xatti-harakatlar .
Agressiyaning tez-tez ifodalanishi shaxsning emotsional holati bo‟lib, uning
asosini quyidagilar tashkil etadi:
-
Asab kasalliklari, inson asab tizimining o‟ta charchaganligi.
-
Oiladagi psixologik muhitning nosog‟lomligi va ota-onalarda pedagogik-
psixologik bilimlarning yetishmasligi.
-
Shaxsning xarakter xislati, ijtimoiy muhitning yomonlashuvi.
Mazkur nazariyalarni bilish bugungi kunda agressiv xulq-atvorni o„rganishga
qo„l urgan tadqiqotchilar uchun foydadan holi bo„lmaydi.
REFERENCES
1.
Берковиц Л. Агрессия. Причины, последствия, контроль. М.: 2001.512 с
2.
Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. СПб.:1997. 336 с
3.
Лоренц К. Агрессия (так называемое “зло”). М.:1994. 269 с
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
271
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
4.
Khasanova, A. R., & Ismailova, N. I. Mutual coordination of sensorimotor activity
for physical development of children with autism spectrum disorders.
5.
Ismailova, N., & Grahova, S. Mythological stories about house-spirit: Themes,
structure, psychological particularities.
6.
Ismailova, N., Panfilov, A., Ljdokova, G., & Farhatovich, K. Gender aspects of
confounding factors in the preparation of powerlifters.
7.
Ismailova, N., & Grahova, S. Bylichkas in folklore for children: Psychology of
being.
8.
Gaifullina, N., Ismailova, N., Makarova, O., Panfilov, A., & Ljdokova, G.
Individual psychological singularities of persons with disabling diseases.
9.
Ismailova, N., Tsagarelli, Y., & Shumikhin, S. (2017). Computerised system to
rate junior athletes' psycho-emotional stability in team and individual sport
disciplines.
SCOPUS00403601-2017-8-SID85039420339
.
10.
Ismailova, N., Ljdokova, G., Panfilov, A., Gaifullina, N., & Makarova, O.
(2015). Individual psychological singularities of persons with disabling
diseases.
SCOPUS-2015-7-1-SID84922724007
.
11.
Tashkent, D. S., Abduazizova, V., & Komilova, G. (2021). Health-Saving
Problems of Children and Adolescents in Emergency Situations.
Biomedical Journal
of Scientific & Technical Research
,
38
(4), 30634-30636.
12.
Камилова, Н. Г., & Соипова, М. Л. (2020). Правовые и социокультурные
основы интеграции в общество детей с ОВЗ в Узбекистане. In
Инклюзивное
образование и психолого-педагогическое сопровождение лиц с ОВЗ и инвалидов:
от раннего возраста до профессиональной подготовки. Региональные
практики и модели
(pp. 96-103).
13.
Шарипова, Д. Д., & Камилова, Н. Г. (2020). Развитие действенной
мотивации к здоровому образу жизни у неорганизованной молодежи как
эффективный путь становления личности. In
Современная реальность в
социально-психологическом контексте-2020
(pp. 71-74).
14.
Комилова, Н. Г., & Шарипова, Д. Д. (2018). Повышение эффективности
формирования идеологического иммунитета у молодѐжи.
Наука и образование
сегодня
, (4 (27)), 58-59.
15.
Камилова, Н. Г., & Парпиева, Ш. А. (2018). Деформации ценностно-
смысловой системы как фактор дезадаптации личности подростка.
In
Образование как фактор развития интеллектуально-нравственного
потенциала личности и современного общества
(pp. 196-201).
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
272
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
16.
Камилова, Н. Г., & Инагамова, Л. У. (2016). Психологические особенности
конфликтности во взаимоотношениях студенческой молодежи. In
Личность в
современном мире
(pp. 109-113).
17.
Khayitov, O. E. (2022). Leading Factors in the Psyche of Adolescent Girls
Gymnasts.
International
Journal
of
Multicultural
and
Multireligious
Understanding
,
9
(1), 610-615.
18.
Khayitov, O. E. (2022). Socio-Psychological Views of Eastern Thinkers and
Scholars on Management.
International Journal of Social Science Research and
Review
,
5
(1), 184-189.
19.
Хайитов, О. Э. (2020). Моделирование психологической компетентности
руководителя: концептуальный эмпирический анализ.
Academic research in
educational sciences
, (3), 526-540.
20.
Ҳайитов, О. Э. (2020). Раҳбарда психологик компетентликни
ривожлантиришнинг комплекс модели.
Academic Research in Educational
Sciences
,
1
(2), 120-136.
21.
ҲАЙИТОВ, О. (2019). Психологик компетентликни шакллантиришга
замонавий ѐндашув (назарий жиҳат).
Фан-Cпортга
, (1), 59-64.
22.
Хайитов, О. Э. (2019). Научное обоснование формирования социального
статуса молодежи в контексте акмеологических взглядов.
Вопросы педагогики
,
(11-1), 261-264.
23.
Каримова, В. М., & Ҳайитов ОЭ, О. Г. Иқтисодий психология ва
психологик иқтисод тўғрисида.
Иқтисодиѐт ва таълим
,
2007
(4), 145-150.
24.
Hayitov, O. E., & Eshboev, A. O. (2019). Sports marketing in Uzbekistan:
problems and prospects.
Economics
, (5), 43.
25.
HAYITOV, O. E. (2021). CHARACTERISTIC OF STRUCTURAL
COMPONENTS
OF
PSYCHOLOGICAL
COMPETENCY
OF
A
LEADER.
International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences
,
1
(1),
119-131.
26.
Ҳайитов,
О.
Э.
(2021).
РАҲБАР
ПСИХОЛОГИК
КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ
ТАРКИБИЙ
КОМПОНЕНТИ:
УСТУВОР
ПСИХОЛОГИК
СИФАТЛАРДАН
ИЖТИМОИЙ
ЙЎНАЛГАНЛИК
САРИ.
Academic research in educational sciences
,
2
(6), 1212-1226.
27.
Эшбоевич, Ҳ. О. (2020). ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ЎРТА БЎҒИН
РАҲБАРИ
ПСИХОЛОГИК
КОМПЕТЕНТЛИГИНИ
ОПТИМАЛЛАШТИРИШНИНГ
КОМПЛЕКС
МОДЕЛИ.
Современное
образование (Узбекистан)
, (9 (94)), 38-47.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
273
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
28.
Исаева, У., & Джалилова, С. (2018). The usage of new pedagogical
technologies in lessons.
Молодой ученый
, (5), 169-171.
29.
Халикова, Ш. Т.
(2021).
РОЛЬ
ЭМОЦИОНАЛЬНО-ВОЛЕВЫХ
ОСОБЕННОСТЕЙ
ЧЕЛОВЕКА
В
ЭКСТРЕМАЛЬНЫХ
СИТУАЦИЯХ.
Проблемы науки
,
9
(68), 62-64.
30.
Халикова, Ш. Т., & Саматова, З. К. (2021). ВЛИЯНИЕ КАЧЕСТВ
ЛИЧНОСТИ
НА
ФОРМИРОВАНИЕ
ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ
ТОЛЕРАНТНОСТИ.
“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA
UNGA QARATILGAN KREATIV G‟OYALAR, TAKLIFLAR VA YECHIMLAR”
, 503-
505.