176
3.
https://e-gov.uz/en/news/uzbekistan-entered-the-top-20-countries-in-the-
world-according-to-the-open-gender-data-index-1092
4.
Kamolov, D. R. O. G. L. (2022). O'ZBEKISTONDA DEMOKRATIYA VA
AXLOQNING ZAMONAVIY MUAMMOLARI VA YECHIMLARI.
Academic
research in educational sciences
,
3
(NUU Conference 2), 348-352.
RADAR FAYOS TASVIRLARIDAN FOYDALANIB GAT DASTURLARI
YORDAMIDA MAVZULI XARITALAR TUZISH
Saydaliyev Bobir Maxamadaliyevich
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Sun’iy yo‘ldoshning radar tadqiqotlari ma’lumotlari asosida
kartometrik va morfometrik hisob-kitoblar majmuasi amalga oshirildi. Sug‘orish
tarmog‘i va drenaj havzalari xaritalari GAT dasturlari asosida avtomatlashtirilgan
tartib-qoidalar yordamida tuzilgan. Mavjud kartografik baza va uslubiy modellashtirish
apparati keyinchalik murakkab morfometrik ko‘rsatkichlar, tayanch va qoldiq yuzalar,
shuningdek, boshqa relyef parametrlari xaritalarini tuzish imkonini beradi.
Kalit so‘zlar:
GAT dasturlari, xaritalar, sun’iy yo‘ldosh, kartografik baza,
raqamli tasvirlar, kosmik tasvirlar, dasturiy ta'minot.
Hozirgi vaqtda Yerni masofadan zondlash ma’lumotlarining katta qismi Yerning
sun’iy yo‘ldoshlaridan Yer yuzasining raqamli tasvirlari ko‘rinishida olinadi. Raqamli
masofadan zondlash ma'lumotlari bilan ishlash uchun siz maxsus dasturlardan
foydalanishingiz kerak. Kosmik tasvirlarni qayta ishlash uchun zamonaviy dasturiy
ta'minot uzoqdan ma'lumotlar bilan ko'plab kerakli operatsiyalarni bajarishga imkon
beruvchi dasturiy paketlar ko'rinishida taqdim etilgan. Ushbu operatsiyalarga
quyidagilar kiradi:
▪
atmosfera, geometrik, radiometrik tuzatish;
▪
tasvir sifatini tiklash va yaxshilash;
▪
rasmlarni bog'lash va qayta ulash;
▪
raqamli balandlik modellarini (DEM) yaratish;
▪
turli matematik usullar va modellar yordamida tasvirlarni dekodlash;
▪
sun'iy yo'ldosh tasvirlari asosida turli tematik xaritalar yaratish va boshqalar.
Ushbu ishning maqsadi Yerning radarlarini tekshirish ma'lumotlari asosida
DEMni yaratish - SRTM (Shuttle radar topografik missiyasi) va DEMni qayta ishlash
natijalari bo'yicha tematik xaritalarni yaratishdir.
DEMni yaratish uchun dastlabki ma'lumotlarning an'anaviy manbalari
topografik xaritalar, masofaviy zondlash ma'lumotlari (RS), sun'iy yo'ldosh
joylashishni aniqlash tizimlaridan olingan ma'lumotlar, geodezik ishlar va radar
tadqiqotlaridir.
Hozirgi vaqtda ko'plab rivojlangan mamlakatlar milliy DEMlarni yaratdilar.
Oʻzbekiston Respublikasi hududida Yerni masofadan turib zondlash va GAT
177
texnologiyalari markazi SRTM maʼlumotlari asosida DEMlarni yaratishga kirishgan.
SRTM ma'lumotlari model o‘lchamlari DEM 30 м yaratish uchun muqobil manba
hisoblanadi.
DEM Global dasturi yordamida yaratilgan Radar sun'iy yo'ldosh tasvirlari
asosidagi Mapper 13.0 (1-rasm). Raqamli balandlik modeli hududning sirtini uch
o‘lchovda aks ettiradi. Olingan DEMni qayta ishlash natijasida balandlik konturlari
xaritasi tuzildi. Ushbu xarita bir xil gipsometrik darajaga ega bo'lgan havzalarni
aniqlash imkonini beradi va o'rganilayotgan hududning baland va past balandliklarini
tavsiflaydi (2-rasm).
1-rasm. Radar tasviridan olingan raqamli relef modeli
2-rasm. Balandlik kontur xaritasi
Global Mapper 13.0 da
DEM modellashtirish
tadqiqot hududida doimiy va
vaqtinchalik xarakterdagi suv oqimlarini o‘z ichiga olgan orohidrografiya
tarmog‘ining artikulyatsiyasini olish imkonini beradi (3-rasm). Fazoviy tahlil
vositalarini amalda qo‘shimcha yaratilgan modellar yordamida DEM asosida
rastr va
vektor ko‘rinishida oqim yo‘nalishi
yuzasida quyidagi ma‘lumotlarni olish mumkin:
•
Suv oqimlari tarmog‘i
;
•
Har bir daryo oqimi uchun suv havzalari;
•
•
Har bir suv havzasi yoki havzasi uchun qo‘shimcha atribut ma‘lumotlarini
hisoblash qobiliyati (maydoni, sirt qiyalik burchaklari va uzunligi).
178
3-rasm. Radar sun‘iy yo'ldosh tasvirlari asosida orohidrografiya tarmog‘ining xaritasi
Basin Builder asbobi DEMdagi barcha suv havzalarini ko'rsatadigan rastrni
yaratadi, bunda alohida irmoq daryolarini tahlil qilish mumkin bo‘lgan “Catchment
Builder” vositasidan farqli o‘laroq, asbob, qurilish hovuzlarni tahlil qiladi rastr
yo‘nalishlari uchun oqimlar barcha teGAThli to‘plamlari bir xil drenaj havzasiga
teGAThli.
GAT asosida avtomatlashtirilgan protseduralardan foydalangan holda, suv
havzalarining maydonlarini aks ettiruvchi turli tartibdagi drenaj havzalari xaritasini
tuzadi (4-rasm).
4-rasm. Turli tartibdagi drenaj havzalari xaritasi
Shunday qilib, sun’iy yo‘ldoshning radar tadqiqotlari ma’lumotlari asosida
kartometrik va morfometrik hisob-kitoblar majmuasi amalga oshirildi. Sug‘orish
tarmog‘i va drenaj havzalari xaritalari GAT dasturlari asosida avtomatlashtirilgan
tartib-qoidalar yordamida tuzilgan. Mavjud kartografik baza va uslubiy modellashtirish
apparati keyinchalik murakkab morfometrik ko‘rsatkichlar, tayanch va qoldiq yuzalar,
shuningdek, boshqa relyef parametrlari xaritalarini tuzish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Asadov A.R. “ SPOT ” va “ Landsat TM ” masofaviy usullari yordamida
moddiy komplekslarning geomorfologiyasini o‘rganish // “O‘zgeoinnovatsiya-2010”
xalqaro ilmiy - texnikaviy konferensiyasi materiallari.
Toshkent. 2010 yil.
2.
Ergashev Sh.E., Asadov A.R. Masofadan suratga olishdan foydalanish
bo'yicha ko'rsatmalar. Toshkent. IMR. 2001. 224-bet.
179
3.
Usmanov S., Amanova D. Snaryadning harakatini modellashtirishda yo‘l
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan og‘ishlar (cheklanishlar, ehtimolliklar) //Zamonaviy
innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari va rivojlanish tendensiyalari:
yechimlar va istiqbollar. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 384-387.
4.
Stephen Lee. An Introduction to Mathematics for Engineers. Hodder
Education. Part of Hachette Livre UK – 2014. P. 522.
5.
Усманов С. А., Соатова Д. А. Кўп мақсадли муҳандислик таълими
дастурларини амалга жорий қилиш истиқболлари: хориж тажрибаси
//Современное образование (Узбекистан). – 2016. – №. 3. – С. 9-17.
6.
Alikulovich U. S., Baxtiyor o‘g‘li A. Z. Bo ‘lajak muhandislarni kasbiy
tayyorlash metodik ta’minotini takomillashtirish //International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. – С. 168-172.
7.
Usmanov S. U., Murotmusaev K. B., Ravshanov O. A. Psychological and
pedagogical analysis of tutorial activity in educational structures //International Journal
of Mechanical Engineering. – 2022. – С. 1808-1815.
8.
Усманов С. А. Стратегии развития высшего инженерного образования
в Республике Узбекистан //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – С. 107-109.
9.
Usmanov S., Abduraxmanov Z. Virtual educational system for the
development of information and professional competence of future engineers
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2023. –
№. Special Issue. – С. 55-63.
10.
Усманов С. А., Халилов А. Х. Модернизация высшего инженерного
образования в Узбекистане в контексте глобализации и интеграции //Подготовка
профессиональных управленческих кадров: опыт, проблемы, инновационные
образовательные технологии. – 2015. – С. 158-163.
11.
Abdunazarov J. et al. SHAHAR SHAROITIDA AVTOMOBILLLARNI
PARKOVKALASHDA INNOVATSION LOYIHALASH TIZIMI //Scientific-
technical journal. – 2020. – Т. 3. – №. 6. – С. 62-70.
12.
Zokhidjon A. INFORMATION AND PROFESSIONAL COMPETENCE
OF FUTURE ENGINEERS: Abdurakhmanov Zokhidjon Jizzakh branch of the
National University of Uzbekistan //Образование и инновационные исследования
международный научно-методический журнал. – 2023. – №. 2.
13.
Maxamadaliyevich
S.
B.
YER
TUZISH
LOYIHALARIDA
GEOAXBOROT TEXNOLOGIYALARINING AGROLANDSHAFT ASOSLARI
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. –
С. 197-200.
14.
Akhatov A., Saidaliyev B., Quvondikov J. Simulation modeling for
optimizing the crops structure in the conditions of the Jizzakh region //2021
International Conference on Information Science and Communications Technologies
(ICISCT). – IEEE, 2021. – С. 1-4.
15.
Ахатов А., Сайдалиев Б. Qishloq xoʻjalik ekinlarining avtomatlashgan
tasnifini yaratishda yuqori aniqlikdagi kosmik tasvir materiallarini qo'llanish tajribasi
//Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие
тенденции: решения и перспективы. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 144-146.
