400
Айдар – Арнасой кўллар ҳудудида ҳушбўй шўра ўсимлигининг катта
заҳиралари мавжуд бўлиб, ундан ҳалқ табобатида унумли фойдаланиш ҳозирги
кундаги долзарб вазифа ҳисобланади. Ўсимликлардан оқилона фойдаланиш
биологик хилма –ҳилликни сақлаш, доривор препаратлар сифатида фойдаланиш
ҳамда халқ хўжалигининг турли сохаларида ўринли ишлатилиши бўйича
тавсияномалар ишлаб чиқиш зарур деб ҳисоблаймиз.
Фойдаланган адабиётлар рўйхати:
1. Д.А. Имомова, Х. Мавлонов, Ш.А.Имомова
Айдар–Арнасой кўллар
худудидаги иқлим ўзгаришларининг доривор ўсимликларга таъсири Xоразм
маъмун академияси ахборотномаси –8-1/2023 71-76б.
2. Г.И. Высочина Флавоноиды видов рода Chenopodium L. Мировой флоры
Химия растительного сырья 2009. №3. С. 5–10.
3. А.Ҳамидов, М.Набиев, Т.Одилов Ўзбекистон ўсимликлари аниқлагичи
1987. 97б.
4. Определитель растении Средней Азии.1-Х.-Ташкент: Фан, 1968-1993.
T.III.–1972.–268c.
AKTINOMITSETLAR OLINADIGAN IKKILAMCHI METABOLITLAR
b.f.d., prof. Murodova Sayyora Sobirovna
O‘zbekiston Milliy Universiteti Jizzax filiali
Rahmatullayev Islom Jonuzoq o‘gʻli,
Qarshiboyev Zufar Zafar oʻgʻli
O‘zbekiston Milliy Universiteti Jizzax filiali talabalari
Annotatsiya:
Aktinomitsetlar, yerda yashovchi bakteriyalarning bir guruhi
bo'lib, ular turli xil metabolitlarni ishlab chiqarishlari mumkin. Ikkilamchi
metabolitlar, aktinomitsetlar tomonidan ishlab chiqarilgan va odatda biologik faollikga
ega bo'lgan moddalardir. Ikkilamchi metabolitlar antibakterial, antifungal, antitumor,
antiviral va boshqa farmakologik ta'sirlarga ega bo'lishi mumkin.
Kalit soʻzlar:
Aktinomitsetlar,
fermentlar,
pigmentlar,
antibiotiklar,
antibakterial, antifungal, antitumor, antiviral.
Aktinomisetlar tomonidan ishlab chiqilgan ikkilamchi metabolitlar mikroblarga
qarshi ta'sirlardan tashqari juda ko'p turli xil biologik xususiyatlarga ega. [5].
Jumladan, aktinomisetlar tabiiy yoki sintetik muhitda pigmentlarning har xil
ishlab chiqarilishi bilan tavsiflanadi. Ushbu pigmentlar odatda ko'k, binafsha, qizil,
pushti, sariq, yashil, jigarrang va qora rangga ega. Pigmentlar muhitga tarqalishi yoki
mitseliyda qolishi mumkin (1-rasm). [5, 6]. Ma'lumki, aktinomitsetlar har xil turdagi
antibiotiklarni ishlab chiqaradi va bundan tashqari, bu antibiotiklar ko'plab
pigmentlarni o'z ichiga oladi. Masalan, melaninlar-farmakologiya va kosmetika
sohasida muntazam ravishda qo'llaniladi.
Streptomyces virginiae
ekstrakti-oziq
401
muhitiga temir qo’shilishi pigment ishlab chiqarishning eng yuqori darajasiga yetadi.
Pigment hosil qiluvchi aktinomitset
Streptomyces hygroscopicus
metitsillinga va
bundan tashqari turli xil dori vositalariga va patogenlarga qarshi antibakterial faollikni
ko'rsatdi [7].
1. Koloniyalar tomonidan pigmentli ikkilamchi metabolitlarni ishlab chiqarish.
Streptomitsetlar
Aktinomisetlar auksinlar va gibberellinga o'xshash birikmalar kabi o'simlik
o'sish gormonlarini ishlab chiqarish orqali o'simliklar o'sishini yaxshilash uchun
ishlatilgan.[2,3]. Aktinomisetlar auksinning asosiy shakli bo'lgan indol-3-sirka
kislotasini ham (IAA) hosil qiladi.
Tabiiy hasharotlarga qarshi kurashda mikroorganizmlar, shu jumladan
aktinomkitsetlar ham qo'llaniladi. Aktinomisetlar uy pashshalarini biologik nazorat
qilishda ishlatiladigan faol insektitsid birikmalarini ishlab chiqaradi [1]. Aktinomitsetli
insektitsid qo‘llanilgandan keyin pashshalar va ularning lichinkalarining o‘limi 90
foizga yetgan.[2].
Farmatsevtika, oziq-ovqat va yuvish vositalari sanoatida turli xil qo'llanilishi
tufayli fermentlarning qiymati sezilarli darajada oshdi. Aktinomisetlardan ham hozirgi
kunda ko'plab fermentlar olish sanoat tarmoqlarida ishlatilmoqda. Bir nechta
fermentlarning qo'llanilishi jadvalda keltirilgan.1-jadval.[5,4].
Ferment nomi
Aktinomitset nomi
Ishlatilishi
Proteaza
S.Galbus
Yuvish vositalarida
Pishloq ishlab chiqarish
Qon quyqalarini davolash
Lipaza
S. griseoxromogenes
Yuvish vositalari
Pishloq ishlab chiqarish
Ksilanaza
S.Rameus
Qog’oz ishlab chiqarishda
402
Ovqat hazm qilishga
yordamlashuvchi dori vositasi
sifatida (asosan hayvonlarga)
Amilaza
S. aureofasciculus,
S. galileus
Non va non mahsulotlari ishlab
chiqarishda
Yuvish vositalarida
To’qimachilikda
Fitaza
S. ambofaciens,
S. lienomycini.
Fitatlarni hazm bo’lishiga yordam
beruvchi dori vositasi sifatida
L-Glutaminaza
S. rimosus, S. galbus
Oziq-ovqat mahsulotlarida ta'mni
yaxshilovchi vosita sifatida
Keratinaza
Doretomycetes
microsporus
Uy hayvonlari uchun oziq ovqat
sifatida
Bundan tashqari hozirgi kunda yurtimizda tuproqdagi aktinomitsetlarining
yilning turli fasllarida miqdoriy va sifat tarkibini aniqlash bo’yicha ham ishlar olib
borildi. Aktinomisetlarning mahalliy shtammlaridan sof kulturalari ajratib olingan va
ularning pigmentlash qobiliyati aniqlangan.
Streptomyces
turkumiga kiruvchi
aktinomitsetlarning sof kulturada ajratilgan va 35 ta pigment hosil qiluvchi
shtammlarining morfologik xossalari o’rganilgan.[8].
Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilib aytganda, aktinomitsetlardan ko’plab
ikkilamchi metabolitlar olish mumkin. Turli tuproqlardan va turli fasllarda olingan
aktinomitsetlar o’sishi va ikkilamchi metabolitlar miqdori farq qiladi. Hozirgi kunda
esa ekstrimal sharoitlarga chidamli aktinomitsetlarni o’rganish biz biotexnolog va
mikrobiologlarni kutmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Sundarapandian S, Sundaram MD, Tolkappian P, Balasubramanian V (2002)
Culex quinquefasciatusga qarshi mahalliy zamburug'lar va aktinomitsetlarning
chivinlarni o'ldirish xususiyatlari. J Biol Control 16:89–91
2.
Blumberg
G.V.,
Lugenberg
B.J.
(2001)
O'simliklar
o'sishini
rag'batlantirishning molekulyar asoslari va rizobakteriyalar tomonidan bionazorat.
Curr Opin Plant Biol 4(4):343–32.
3. Percellot-Cartier F, Nussome L, Robaglia S (2003) Er osti ertaklari:
o'simliklar va rizobakteriyalarning molekulyar o'zaro ta'siri. 26 (2): 189-199.
4. Kumar R, Biswas K, Soalnki V, Kumar P, Tarafdar A (2014) Aktinomisetlar:
inson farovonligi uchun potentsial bioresurs: sharh. Res J Chem Environ Sci 2(3):5–
16
5. Sharma M, Dangi P, Choudhary M (2014) Aktinomisetlar: manba,
identifikatsiya va ularning qo'llanilishi. Abstrakt Mikrobiologiya Appl Sci 3 (2): 801-
832
6.Tompson KJ, Fink D, Nguyen LD (2002) Mikrob alkimyosining tamoyillari:
Streptomyces coelicolor genom ketma-ketligini tushunish. Biol. Genom 3(7): 1020.1–
1020.4.
