403
BIOLOGIYA TA’LIMIDA OʻQUVCHILARNING KOGNITIV FAOLLIGINI
OSHIRISH
Xonnazarova Saltanat Toʻlqinovna
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya.
Biologiya ta’limi o‘quvchilarning tabiiy dunyo haqidagi
tushunchalarini shakllantirishda va ularning tanqidiy fikrlash qobiliyatini
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqola biologiya ta'limida kognitiv
faollikni oshirish strategiyalarini o'rganadi, o'qituvchilarni o'quvchilarni o'quv
jarayoniga jalb qilish uchun amaliy vositalar bilan ta'minlaydi. Muhokama qilingan
asosiy yondashuvlar orasida interfaol ta'lim, ko'rgazmali qurollar, so'rovga asoslangan
ta'lim, kontseptsiyani xaritalash, real dunyo ilovalari, formativ baholash va texnologiya
integratsiyasi kiradi. Ushbu strategiyalarni amalga oshirish orqali o'qituvchilar
biologiyaga chuqurroq munosabatda bo'lishlari mumkin, bu esa akademik
mukammallikni va fanga umrbod qiziqishni rivojlantirishi mumkin.
Kalit soʻzlar
: biologiya ta'limi, kognitiv faoliyat, interaktiv ta'lim, ko‘rgazmali
qurollar, so'rovga asoslangan ta'lim, kontseptsiyani xaritalash, haqiqiy dunyo ilovalari,
formativ baholash.
Biologiya - bu hujayralarning mikroskopik olamidan tortib ekotizimlarning
ulug'vorligigacha bo'lgan hayotning nozik tomonlarini o'rganadigan ajoyib fan.
Biologiyaning tushunchalari va tamoyillarini chinakam tushunish uchun talabalar faol
kognitiv jarayonlar bilan shug'ullanishlari kerak. Biologiya ta’limida o‘quvchilarning
bilish faolligini oshirish nafaqat ularning tushunchalarini oshirish, balki fanga bir
umrlik muhabbatni tarbiyalash uchun ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu maqolada
biz ushbu muhim maqsadga erishish uchun turli strategiya va usullarni ko'rib chiqamiz.
Interaktiv ta'lim
Biologiya ta'limida kognitiv faollikni oshirishning eng samarali usullaridan biri
bu interfaol ta'limdir. Ushbu yondashuv guruh muhokamalari, amaliy tadqiqotlar va
amaliy tajribalar kabi faoliyatni o'z ichiga oladi. Talabalar o'quv jarayonida faol
ishtirok etsalar, ular ma'lumotni chuqurroq qayta ishlaydilar va uni yaxshiroq
saqlaydilar. Interfaol ta'limni sinfda muhokamalar, laboratoriya tajribalari va hattoki
tabiiy dunyoni amalda kuzatish uchun sayohatlar orqali osonlashtirish mumkin.
Ko‘rgazmali qurollar
Diagramma, diagramma, animatsiya kabi ko‘rgazmali qurollar o‘quvchilarning
biologik tushunchalarni tushunishlarini sezilarli darajada oshiradi. Bu vositalar
murakkab biologik jarayonlarning vizual tasvirini ta’minlaydi, bu esa o‘quvchilarni
tushunish va eslab qolishlarini osonlashtiradi. O‘qituvchilar o‘z darslarida ko‘rgazmali
qurollardan foydalanishlari va o‘quvchilarni o‘zlari o‘rganayotgan mavzular bo‘yicha
ko‘rgazmali tasvirlarni yaratishga undashlari kerak.
So'rovga asoslangan ta'lim
Talabalarni mustaqil ravishda savollar berishga va mavzularni o'rganishga
undash kognitiv faollikning asosidir. So‘rovga asoslangan ta’lim o‘quvchilarga faol
o‘quvchilar bo‘lish imkoniyatini beradi, chunki ular o‘z savollarini tuzadilar, javob
404
izlaydilar va topilgan ma’lumotlarni tahlil qiladilar. O'qituvchilar ushbu yondashuvni
talabalardan tanqidiy fikrlashni va muammolarni hal qilishni talab qiladigan ochiq
loyihalar, tadqiqot ishlari yoki eksperimentlarni tayinlash orqali targ'ib qilishlari
mumkin.
Kontseptsiyani xaritalash
Kontseptsiyani xaritalash biologiyadagi turli tushunchalar o'rtasidagi
munosabatlarni tashkil qilish va vizualizatsiya qilish uchun kuchli vositadir. Talabalar
turli xil biologik atamalar va g'oyalarni bog'lash uchun kontseptsiya xaritalarini
yaratishi mumkin, bu ularga katta rasmni ko'rishga yordam beradi. Bu nafaqat ularning
kognitiv faolligini oshiradi, balki bilimlarni saqlash va eslab qolishga yordam beradi.
Haqiqiy dunyo ilovalari
Biologiyani real hayotdagi ilovalar bilan bog'lash talabalar uchun ajoyib
motivatsiya bo'lishi mumkin. O'qituvchilar biologiyaning amaliy jihatlarini, masalan,
tibbiyot, qishloq xo'jaligi, ekologiya va biotexnologiyadagi dolzarbligini ta'kidlashlari
kerak. Bu o'quvchilarga o'rganayotgan narsalarining haqiqiy oqibatlarini ko'rishga
yordam beradi va mavzuni yanada qiziqarli va esda qolarli qiladi.
Formativ baholash
Muntazam baholash muhim, ammo o'quv jarayonida fikr-mulohazalarni
ta'minlaydigan formativ baholash kognitiv faollikni oshirish uchun ayniqsa muhimdir.
Bu o‘quvchilarga o‘zlarining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash va shunga mos
ravishda o‘quv strategiyalarini o‘zgartirish imkonini beradi. O'qituvchilar formativ
baholash vositalari sifatida viktorinalar, munozaralar va o'zaro sharhlardan
foydalanishlari mumkin.
Texnologiya integratsiyasi
Texnologiyani biologiya ta'limiga kiritish qiziqarli va interaktiv ta'lim tajribasini
yaratishi mumkin. Virtual laboratoriyalar, onlayn simulyatsiyalar va o'quv ilovalari
murakkab biologik jarayonlarni talabalar uchun qulayroq qilishlari mumkin. Biroq,
texnologiyani an'anaviy o'qitish usullarini almashtirishdan ko'ra, qo'shimcha vosita
sifatida ishlatish juda muhimdir.
Xulosa
Biologiya ta’limida o‘quvchilarning bilim faolligini oshirish nafaqat ularning
o‘quv fanidan ustun bo‘lishiga yordam berish, balki fanni chuqurroq tushunish va
qadrlashni ham o‘z ichiga oladi. Interfaol ta'lim, ko'rgazmali qurollar, so'rovga
asoslangan o'rganish, kontseptsiya xaritasi, real dunyo ilovalari, formativ baholash va
texnologiya integratsiyasini qo'llash orqali o'qituvchilar biologiya hayotga kiradigan
muhitni yaratishi mumkin. Ushbu strategiyalar orqali talabalar nafaqat mavzuni
chuqurroq o'zlashtiribgina qolmay, balki ularning ta'lim safari davomida va undan
keyingi davrda ham bebaho bo'lgan tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Driver, R., & Oldham, V. (1986). A constructivist approach to curriculum
development in science. Studies in Science Education, 13(1), 105-122.
2.
Hmelo-Silver, C. E. (2004). Problem-based learning: What and how do
students learn? Educational Psychology Review, 16(3), 235-266.
405
3.
Tibell, L. A., & Rundgren, S. N. (2010). Educational challenges of molecular
life science: Characteristics and implications for education and research. CBE-Life
Sciences Education, 9(1), 25-33.
4.
NRC (National Research Council). (2012). A framework for K-12 science
education: Practices, crosscutting concepts, and core ideas. National Academies Press.
5.
Seymour, E., & Hewitt, N. M. (1997). Talking about leaving: Factors
contributing to high attrition rates among science, mathematics, and engineering
undergraduate majors. American Association for the Advancement of Science.
