413
12.
E'tiborxon Mallayeva С. М. МАФКУРА ВА МАФКУРАВИЙ
КАТЕГОРИЯЛАР ЎРТАСИДАГИ ЎЗАРО МУНОСАБАТНИНГ НАЗАРИЙ ЖИ
//АТЛАРИ, Архив Научных Публикаций JSPI. – 2020.
13.
Рахматов Х. Б. БУХОРО АМИРЛИГИ АҲОЛИСИНИНГ ЭТНИК
ТАРКИБИ ХУСУСИДА (XIX асрнинг иккинчи ярми–ХХ аср бошлари)
//ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ. – 2021. – №. SI-3.
14.
Ortikov O. K. et al. Views of eastern thinkers on the development of
intellectual
abilities
in
the
scientific
heritage
//ACADEMICIA:
AN
INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL. – 2021. – Т.
11. – №. 1. – С. 211-214.
15.
Хакимов О., Қурбонов З. ПЛАСТИКЛИГИ КАМ ТУПРОҚЛАР
АСОСИДА ЕНГИЛ ТЎЛДИРУВЧИЛАР ОЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИНИ
ЎРГАНИШ //Solution of social problems in management and economy. – 2022. – Т.
1. – №. 5. – С. 58-64.
16.
Boltaeva M. J., Kh O. Ortikov. Features of the scientific heritage of
eastern thinkers about the attitude of parents to the child //Society and innovations.
Special. –2021. –No. 2. –С. 469-474.
17.
Kumakovich T. A. et al. “RAQAMLI UNIVERSITET” TARAQQIYOT
OMILI SIFATIDA //International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research. – 2022. – С. 196-199.
18.
Xosilmurodov Islom, Kalandarov Mexroj Abu Nasr Farobiy Falsafasida
axloq masalasi. Pedagog respublika ilmiy jurnali. 2023.04.15. 434-437b
19.
Islam Hasilmurodov. SOCIO-PHILOSOPHICAL IMPORTANCE OF THE
SCIENTIFIC WAY OF THINKING. WEB OF SCIENTIST: INTERNATIONAL
SCIENTIFIC RESEARCH JOURNAL. 2022. Noyabr. 138-147b.
SPORTCHILARNI TAYYORLASH JARAYONIDA PSIXOLOGIK
QO‘LLAB-QUVVATLASHNING AHAMIYATI
Axmedova F.S.
Kirish.
Sport psixologiyasi - sport faoliyatidagi psixologik mexanizmlarning
namoyon bo‘lish va shakllanish qonuniyatlarini o‘rganuvchi psixologik fan sohasi.
Sport psixologiyasi - psixologiya sohasi; sport musobaqalari va mashkdar
vaqtida
inson
psixikasining
holati,
guruhiy
munosabatlarning
psixologik
qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Sport psixologiyasi 20-asrning 60—70y.laridan rivojlana
boshladi. Sport psixologiyasining asosiy vazifasi sportchilarning psixik va jismoniy
kamolotiga taʼsir oʻtkazuvchi muhim shartsharoitlarni yaratib berishdir. Bundan
tashqari, Sport psixologiyasi sportchilarning shaxs sifatida rivojlanishiga, yutuqqa
erishishlariga psixologik yordam koʻrsatish bilan ham shugʻullanadi. Murabbiy bilan
shogird munosabatlari, oʻzaro taʼsir, guruhiy moslik, oʻzaro yordam, jamoaviy iliq
ruhiy muhit, oʻzini oʻzi boshqarish muammolari ham tadqiq etiladi. Sportchilarni
muvaffaqiyatsizlik tufayli yuzaga kelgan stress, depressiya holatlaridan olib
414
chiqishning yoʻlyoʻriqlari, hissiy zoʻriqishlar, ishonchsizlikning oldini olish
vositalarini yaratish uning tadqiqot predmetiga kiradi.
Ko‘pchiligimiz sportdagi keskin raqobat sharoitida ko‘p yillar davomida
mashaqqatli mehnatni talab qiladigan natijalarga qanday erishilayotganini, mana
shunday mashaqqatli mashg‘ulotlar fonida sportchilarni tayyorlashda psixologik omil
katta ahamiyatga ega ekanligini tasavvur qilamiz. Psixologlarning sportchilarni
tayyorlashdagi ishtiroki faqat ma’naviy-psixologik holatni saqlash va musobaqa
oldidan optimal ruhiy holatni shakllantirish bilan cheklanmaydi. Zamonaviy
psixologiyaning rivojlanishi, shuningdek, e'tiborni jismoniy faoliyatdan o‘z-o‘zini
boshqarish usullarini, avtogen mashg‘ulotlar usullarini va boshqalarni o‘rganishga
o‘tkazish uchun mashaqqatli jismoniy tayyorgarlikning bir qismini yanada
yengillashgan muhitga o‘tkazishga imkon beradi. Psixologiya sportchida maqsadlilik,
onglilik, ishonch kabi fazilatlarni shakllantirishga yordam beradi, shuningdek, dam
olish va vizualizatsiya usullarini o‘rganishga imkon beradi. Shu munosabat bilan
sportchilarni tayyorlash jarayonida psixologik yordam va psixolog ishining ahamiyati
jismoniy tayyorgarlik samaradorligini oshirish, musobaqalarda ko‘rsatkichlarni
oshirishning muhim jihati hisoblanadi.
Sport insonning jismoniy imkoniyatlarining dastlab belgilangan chegaralarini
yengib o‘tishdan iborat bo‘lib, bu insonning o‘zini o‘zi takomillashtirish, uning
ixtiyoriy sohasini rivojlantirish harakatidir. Sport ham quvonch keltiradigan va
insonning asosiy ehtiyojlarini bilvosita ifodalash imkonini beradigan o‘yindir.
Sport psixologiyasi quyidagilarga qaratilgan:
Vosita mahorati va ko‘nikmalarini shakllantirish, yuqori kuch, chidamlilik,
harakatlar epchilligiga erishish uchun psixologik shart-sharoitlarni yaratish, idrokning
maxsus turlarini (vaqt, masofani his qilish) rivojlantirish orqali sportchining
mashg‘ulotlari samaradorligini oshirish.; - sportchilarning o‘zlarini bilishlariga
yordam berish. Psixolog sportchiga hayotiy qadriyatlar va yo‘riqnomalar tizimini
yaratishda, uzoq, ammo ezgu maqsad sari motivatsiyani saqlab qolishda yordam
berishi mumkin. Istalgan va ishonchli maqsadlarni shakllantirish va ularga erishishning
oraliq bosqichlari; - sportchilarni o‘z-o‘zini tartibga solish ko‘nikmalarini o‘rgatish; -
yo‘qotish yoki shikastlanish oqibatlarini bartaraf etish uchun maqbul sharoitlarni
yaratish; - sport karyerasidan muammosiz chiqib ketish va faoliyatning boshqa
sohalarida amalga oshirishni hisobga olgan holda uzoq muddatli istiqbollarni
shakllantirish.
Sport faoliyatini psixologik ta’minlash - bu mashg‘ulot va musobaqa vazifalarini
hisobga olgan holda, tana funktsiyalari va sportchining xatti-harakatlarini aqliy tartibga
solish tizimlarini maxsus rivojlantirish, takomillashtirish va optimallashtirishga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir.
Sport faoliyatini psixologik qo‘llab-quvvatlash quyidagi ish yo‘nalishlarini o‘z
ichiga oladi: tanishtirish va tarbiyalash ishlari, psixodiagnostika, murabbiylar va
sportchilar uchun tavsiyalar, psixoprofilaktika, o‘z-o‘zini tartibga solish usullariga
o‘rgatish, ideomotor mashg‘ulotlar.
Psixologiyada hozirda sportchilar bilan samarali ishlash, jumladan, eng yangi
psixofiziologik texnologiyalardan foydalanish uchun yetarlicha usullar ishlab
chiqilgan.
415
Sport psixologiyasining asosiy muammolari sport faoliyatiga ta’sir qiluvchi
psixologik va psixofiziologik omillarni tushunish va aksincha, jismoniy faoliyatning
insonning
psixologik
sohasiga
ta’sirini
o‘rganish
masalalari.
Sport faoliyati kuchli va yorqin hissiy tuyg‘ularga bilan tavsiflanadi. Tuyg‘ularsiz
sportni tasavvur qilib bo‘lmaydi. Sport mashg‘ulotlarini kuchli his-tuyg‘ularga
to‘yintirish, ularning hissiy maftun etishi sportning inson shaxsiga ijobiy ta’sir
etishining muhim shartlaridan biridir. Ammo sportdagi hissiy tajribalar, boshqa barcha
his-tuyg‘ular kabi, stenik va astenik bo‘lishi mumkin va organik jarayonlarga va inson
xattiharakatlariga ijobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Sportdagi hissiy tuyg‘ularning xususiyatlari quyidagi omillardir:
1. Sport faoliyati jarayonida tananing hayotida yuzaga keladigan sezilarli
o‘zgarishlar bilan bog‘liq hissiy tajribalar. Sport mashg‘ulotlariga xos va zaruriy
xususiyat bo‘lgan mushaklar faolligining kuchayishi, agar ular odatdagidek davom
etsa, har doim majoziy eyforiya holati (harakatlarning, nutqning jonliligi va boshqalar),
stenik quvnoqlik va quvnoqlik tuyg‘ulari bilan birga keladi. Haddan tashqari mashq
qilish holatlarida bir xil mushak faoliyati astenik his-tuyg‘ularni keltirib chiqaradi:
kuchni yo‘qotish, norozilik va hokazo;
2. Kurash jarayoni bilan bog‘liq hissiy tuyg‘ular. Bu his-tuyg‘ular har doim juda
shiddatli bo‘lib, ular g‘alabaga yoki eng yaxshi natijaga erishishga qaratilgan katta
sa’yharakatlarni aks ettiradi. O‘zlarining intensivligi bo‘yicha ular odatdagi kundalik
faoliyatida inson uchun mavjud bo‘lgan hissiy holatlardan ancha yuqori. Ko‘pincha
ular hissiy stressning yuz ifodalarida o‘ziga xos aks etishadi. Kurash jarayonida
mas'uliyatli texnikani muvaffaqiyatli bajarish bilan (masalan, futbol to‘pi raqib
darvozasiga kiritilganda) muvaffaqiyatning hissiy tuyg‘usi quvonchning eng kuchli
ta’siri darajasiga yetishi mumkin. Muvaffaqiyatsizliklar bilan ko‘pincha chalkashlik,
kuchni yo‘qotish, o‘ziga ishonchsizlik hissi paydo bo‘ladi.
Xulosa.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, shunday xulosa qilish kerakki,
sportchilarni tayyorlash jarayonida psixolog ishida psixologik yordamning ahamiyati
mashg‘ulot
jarayoni samaradorligini oshirishning muhim jihati hisoblanadi,
shuningdek, musobaqalardagi natijalarni yaxshilaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
:
1. Спортивная психология. Учебник для академического бакалавриата
учебник обобщен опыт двух российских школ спортивной психологии –
петербургской (ленинградской) А. Ц. Пуни и московской П. А. Рудика 2015.
2. Спортивная психология.Учебник российского психолога профессора Е.
П. Ильинавключает в себя четыре раздела:«Психология деятельности
спортсмена»,
«Психология
тренировочного
процесса»,
«Социально-
психологические аспекты спорта» и «Психология деятельности тренеров и
спортивных судей».
3. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Экстремал вазиятларда копинг хулқ-атвор
ва стратегиялар намоён бўлишининг ижтимоий психологик хусусиятлари.
Psixologiya ilmiy jurnali. 2021 yil, 3 son 98-106 b
416
4. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Ўсмирларда психологик ҳимоя
механизмларининг намоён бўлишининг ўзига хослиги. Psixologiya ilmiy jurnali.
2021 yil, 4 son 103-112 b
5. Olimov L.Ya, Avezov O.R., Baratov Sh. R. Psixologiya nazariyasi va tarixi
(o`quv
qo`llanma)
https://library.sammi.uz/Library/
1
(1),
Ўзбекистон
6. Olimov L.Ya, Baratov Sh. R. Авезов О.Р. Psixologiya nazariyasi va tarixi.
Darslik. “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti. Toshkent. 2019. -B. 494.
7. Olimov L.Ya. Shaxs psixologiyasi. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2019. -B.
280
8. Саломов Р.С. Спорт машғулотининг назарий асослари. Ўқув қўлланма.
Т.: 2005. - 261 б.
TA’LIM JARAYONIDA OʻQUV MOTIVATSIYALARINI
OʻQUVCHILARDA SHAKLLANISHINI RIVOJLANTIRISH
Adilova Madina Shamsidinovna
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Zayniddinov Azizbek Faxriddin oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada ta’lim jarayonida o’quvchilar o’quv
motivatsiyalarini shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarning ro’li va ahamiyati yoritilgan.
O'quv motivatsiyalarini o'quvchilarda shakllantirish va rivojlantirish uchun quyidagi
tahlillarni amalga oshirishingiz mumkin.O'quvchilarni o'z maqsadlari va qiziqishlari
bilan bog'lash juda muhimdir. Ularga qo'yilgan maqsadlarini aniqlash va erishishlarini
qanday ta'minlashi kerakligini o'rganish uchun o'quvchilar bilan muloqotlar o'tkazing.
Bu ularning o'qishga, o'rganishga va o'zlarini rivojlantirishga qiziqtirishlari uchun
muhim motivatsiya manbai bo'ladi.
Kalit soʻzlar:
qiziqish, munosabat, o’z-o’zini anglash, oila va mahalla
hamkorligi, o’quv motivatsiyasi, o‘smirlik davri, xulq-atvor, gumanistik munosabat,
pedagogik odobi.
Har bir o’qituvchi avvalom o’quvchiga qanday yondashishni bilishi
kerak,o’quvchilarning har tamonlama yetuk va ertangi kunda mustaqil inson bo’lishda
o’z oldiga qo’ygan maqsadlarini amalga oshirishda,kelajakda tanlaydigon kasbini
haqiqiy egasi bo’lishda o’quvchilarga motivatsiyon yondashishni o’rgatib borish
zarur.Pedagog o’qituvchi o’qitish jarayonida yani dars berish davomida psixolik ham
bo’lishi kerak o’quvchining qiziqishlarini o’rgangan holda, qanday qilib o'rganishlari
va o'qishlari kerakligini o'rganishlari uning o'quv motivatsiyasini oshirishga yordam
berish kerak. Ular o'zlarini o'rganish usullari va ilmiy tadqiqotlar orqali o'quvishning
qanday yaxshi natijalarni olib chiqarishi mumkinligini tushunishlari kerak.O’quvchi
yuqori bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun ta’lim-tarbiya faoliyati
samaradorligini oshirishga qaratilgan tadbirlar majmuasiga o’quvchilarning motivlari
sohasini o’rganish masalalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. O’quvchilarni o’qishga
