427
16. Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). SHARQ MUTAFAKKIRLARI
TALQINIDA MOTIVATSIYA MUOMMOSI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 362-366.
17. Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O ‘RGANILGANLIGI. International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
18. Aziza, K., & Xurshida, M. (2023). TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI
TASHKIL ETISHNING O ‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 419-422.
19. Aziza, K., & Mohinabonu, H. (2023). TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDA
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING OʻRNI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 87-89.
MOTIV VA MOTIVATSIYA MUAMMOLARI O‘ZBEKISTON
PSIXOLOGLARI TALQINIDA
Qarshiboyev Sardor Alisher o‘g‘li,
Anorboyev Xayitboy Eshboy o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Hozirgi kunda o‘qish faoliyatidagi motivlar muammolarini
o‘rganishga qaratilgan tadqiqot ishlarini olib borish anchagina jadallashdi Ushbu
maqolada motiv va motivatsiya muammolari o‘zbek olimlari tomonidan qay darajada
organilganligi o‘zbek olimlaring motiv va motivatsiya nisbatan fikrlari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
motiv,motivatsiya, o‘quv faoliyat, o‘smir, M.G.Davletshin,
A.A.Fayzullayev,
F.I.Xaydarov,
R.I.Sunnatova,
M.Rasulova,
A.K.Saitova,
E.Z.Usmonova M.G.Davletshin M.G.Davletshin.
Respublikamiz psixologlari ta’lim jarayonida o‘qish motivlarini o‘rganishga,
psixologik tahlil etishga oid ko‘plab ilmiy tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar.
Zamonaviy psixologiyada o‘quv motivlarining turli xil nazariyalari paydo bo‘lmoqda.
Bunday muammolarni o‘zbek psixologlardan M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev,
G‘.B.Shoumarov, V.A.Tokareva R.I.Sunnatova, A.A.Fayzullayev, A.K.Saitova,
E.Z.Usmonova, M.Rasulova, F.I.Haydarov kabi psixolog olimlar o‘rganib,bu sohada
o‘ziga xos yo‘nalish yaratishga muvaffaq bo‘lishdi.
Professor M.G.Davletshin rahbarligida bu muammo yangicha ilmiy asosda
o‘rganilmoqda. M.G.Davletshinning fikricha, yoshlar har xil sohalar mazmuniga
o‘zlarining ongli ravishda yondashuvlari orqali ularda ilm olishga nisbatan to‘g‘ri va
oqilona tasavvurlar ertaroq hosil bo‘ladi.
Taniqli olim E.G‘.G‘oziyev o‘z tadqiqotlarida mustaqil tafakkurning
rivojlanishi, bilish jarayonining qiziqarli tashkil etilishi o‘quvchilar faoliyatida yangi
muvaffaqiyatlarga erishishning ijodiy manbai, deb hisoblaydi. E.G‘oziyev
tadqiqotlarida o‘smir o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish xususiyatlari, o‘quv
428
faoliyatini rejalashtirish, o‘zini-o‘zi nazorat qilish, o‘zini-o‘zi baholash, inson
faoliyatini aniqlash, o‘quv faoliyatini rejalashtirishni aniqlash, maqsad qo‘ya olishni
aniqlash, o‘zini-o‘zi nazorat qilishni aniqlash, bo‘sh vaqtni aniqlash kabi tushunchalar
haqida mulohazalar yuritiladi.[1] Olim shu tushunchalarni aniqlash maqsadida o‘quv
faoliyatini boshqarishning diagnostik metodini ishlab chiqib, psixologiya fanining kam
o‘rganilgan sohalaridan biri bo‘lgan o‘qish faoliyatini boshqarish muammosining
nazariy va amaliy tomonlarini yoritib beradi. Bu tushunchalarni aniqlash uchun olim
shu tushunchalarga mos anketalardan foydalandi. Har bir anketada o‘ndan ortiq savol
bo‘lib, ba’zan qo‘shimcha savollar ham berilgan. Bunda, albatta, o‘quvchilarning
individual xususiyatlari hisobga olingan. Suhbatlarda esa tushunchalarning
etimologiyasiga katta ahamiyat berilgan. Bunday tadbirlar o‘quv faoliyatini
boshqarishning tarkibiy qismlari bilan tanishtirishni osonlashtirgan. Shuningdek ushbu
tadqiqotlarda o‘qish va o‘qitish jarayoni uchun tavsiyalar ishlab chiqilgan va
o‘quvchining o‘zini-o‘zi anglash bosqichlari to‘g‘risida ma’lumot berilgan.
G‘.B.Shoumarov tomonidan maxsus maktablarda bir yillik ta’lim natijasida I-II
sinflardagi ruhiy rivojlanishi sustlashgan o‘quvchilar intellektual darajasining dinamik
xususiyatlari, o‘qish motivlari aniqlangan. Bu tekshirish boshqa tadqiqotlardan shunisi
bilan farq qiladiki, unda D.Veksler intellekt testining modifikatsiya qilingan varianti
qo‘llanilgan.
V.A.Tokaryevaning o‘smirlarning ijtimoiy burchga nisbatan shakllanish
psixologiyasiga bag‘ishlangan tadqiqotlarida o‘quvchilar o‘quv faoliyati motivlarini
o‘rganishga katta e’tibor beriladi. U 5-6-sinf o‘quvchilarida o‘qish motivlarining
o‘zgarishini o‘rganadi. Uning fikricha, o‘qish motivlari o‘zgarishi uchun sun’iy vaziyat
va maxsus sharoitlar zarur emas, bularning barchasi kundalik hayotda va ta’lim
jarayonida shakllanadi.
R.I.Sunnatova o‘z ilmiy tadqiqotlarida boshlang‘ich va yuqori sinf o‘quvchilari
hamda talabalarning o‘zini-o‘zi boshqarish jarayonida fikrlash faoliyatining
ahamiyatini o‘rganadi. Olima o‘zini-o‘zi boshqarish jarayonlarining fikrlash
faoliyatiga ta’sir etish xususiyatlarini quyidagicha izohlagan.[2] Bir tomondan
o‘quvchilarning o‘zini-o‘zi boshqarish jarayonida qator o‘zgarishlar mavjudligi ko‘zga
tashlanadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarda o‘quv faoliyatiga nisbatan qiziqishning
oshib borishi hamda o‘zini-o‘zi boshqarish jarayonida bilim olishga nisbatan yangicha
qarashlarning shakllanganligi ham ko‘rinadi. Ikkinchi tomondan, o‘quvchilar o‘zini-
o‘zi boshqarish jarayonida o‘zini tarbiyalash va o‘z qobiliyatlarini takomillashtirishga
harakat qilganliklari ham kuzatiladi.
A.A.Fayzullayev o‘z tadqiqotlarida motivatsion jarayonni bosqichma-bosqich
tahlil qilishni taklif qildi. A.Fayzullayev motivatsion jarayonni beshta bosqichga bo‘lib
o‘rganadi. Bular: 1- qo‘zg‘alishning anglanishi; 2 – motivning qabul qilinishi; 3 –
motivning hayotga tatbiq qilinishi; 4 – motivning mustahkamlanishi; 5 -
qo‘zg‘alishning faollashuvi.
Birinchi bosqich - qo‘zg‘alishning paydo bo‘lishi va anglanishi. Qo‘zg‘alishning
to‘liq anglanishi qo‘zg‘atishni qanday predmet chaqirganligini anglash bilan hamda
mazkur harakatni amalga oshirish usullari va natijasini tushunib etish bilan belgilanadi.
Muallifning ta’kidlashicha, qo‘zg‘alishning anglanishi sifatida ehtiyojlarni, mayllarni,
intilishlarni, umuman, psixik hayotning har qanday hodisasini ko‘rish mumkin.
429
Ikkinchi bosqich motivning qabul qilinishi deb ataladi. Muallif buni
qo‘zg‘alishning ichki jihatdan qabul qilinishi bilan tushuntiradi. Bu bosqichda odam
o‘zining axloqiy prinsiplari, qadriyatlari va boshqalarni tahlil qilib ko‘rib, paydo
bo‘lgan ehtiyoj, mayl uning hayoti uchun naqadar muhimligi, ularni qondirish kerakmi
- yo‘qligi to‘g‘risida qaror qabul qiladi.
Uchinchi bosqich - motivning amalga oshirilishi davomida konkret vaziyatlarga
va motivning bajarilishiga bog‘liq holda uning psixologik mazmuni o‘zgarishi
mumkin.
To‘rtinchi bosqich - motivning mustahkamlanishi natijasida motiv xarakter
belgisiga aylanadi.
So‘nggi bosqich - potensial qo‘zg‘alishning faollashuvi, bunda xarakterning
ma’lum belgisi anglangan va anglanmagan holda yuzaga chiqadi.
A. Fayzullayevning motivatsion jarayonni bosqichlarga bo‘lib o‘rganishi
psixologik tahlilni osonlashtirishi va ma’lum ma’noda bu jarayonni boshqarish
imkoniyatini orttirishi bilan qimmatlidir.
A. Fayzullayevning ilmiy tadqiqotlarida shaxs motivatsion o‘zini- o‘zi
boshqarishining turli-tuman omillari aniqlangan va tahlil etilgan. Bu omillar shaxs
motivatsiyasining xususiyatlariga, motivatsion boshqarish sharoitlariga, ushbu
boshqarishni amalga oshirish usullari va natijalariga tegishlidir. Bundan tashqari,
motivatsion tuzilmalarni shaxs tomonidan ob’ektivlashtirish, shaxsning o‘z
motivatsiyasini boshqarishdagi turli psixologik strategiya va usullari masalalari ham
aniqlab berilgan. Shaxsning hayot faoliyatida motivatsion o‘zini- o‘zi boshqarishining
boshqa bir qancha sohalari ham o‘rganilgan.
A.K.Saitova o‘smir yoshidagi o‘quvchilarda o‘qish motivlarini va qadriyatlarini
o‘rganishga oid tadqiqot ishlari olib borib, ularning yosh xususiyatlariga tayangan
holda o‘smirlar o‘quv faoliyatida potensial hisoblangan motiv o‘zini-o‘zi namoyon
qilish motividir deb hisoblaydi. O‘quv faoliyati bilan bog‘liq qadriyatlarni anglash esa
o‘smir o‘quvchilarda o‘z-o‘zini takomillashtirishga va amalga oshirishga undaydi, bu
o‘quv faoliyati bilan bog‘liqdir degan xulosaga keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Ғозиев Э., Жабборов А. Фаолият ва ҳулқ-атвор мотивацияси:
(Университетларнинг психология мутахассислиги учун ўқув қўлланма). –
Тошкент, 2003.- 124 б.
2. Давлетшин М.Г., Алимқулов Ё., Убайдуллаев А., Умаров У., Алимова
Ф., Тўйчиева С. Психология: қисқача изоҳли луғат (ўзбек тилида). – Тошкент,
ТДПУ, 1998. - 46 б.
3. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
4. Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). SHARQ MUTAFAKKIRLARI
TALQINIDA MOTIVATSIYA MUOMMOSI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 362-366.
430
5. Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O ‘RGANILGANLIGI. International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
6. Aziza, K., & Xurshida, M. (2023). TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI
TASHKIL ETISHNING O ‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 419-422.
7. Madina, A., & Donoxon, M. (2023). OILADA YOSHLARNI TOLERANT
MADANIYATLI
QILIB
TARBIYALASH
VA
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK
OMILLAR. International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research,
353-358.
8. Madina, A., & Lobar, R. (2023). HUQUQIY ONG TUSHUNCHASINI
OʻRGANISHNING NAZARIY JIHATLARI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 375-379.
9. Usmanov, S., & Abduraxmanov, Z. (2023). VIRTUAL EDUCATIONAL
SYSTEM FOR THE DEVELOPMENT OF INFORMATION AND PROFESSIONAL
COMPETENCE OF FUTURE ENGINEERS. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, (Special Issue), 55-63.
10. Alimov, N. (2023). CULTURE OF WESTERN AND ORIENTAL
COUNTRIES. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире.
11. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
12. Sunatullaevna, K. A., & Axmedovich, R. O. (2022). Internet is a depression.
The benefits and harms of cyberspace on the human psyche. Eurasian Scientific Herald,
5, 69-73.
13. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
14. Umidjon, Y., & Humora, V. (2023). GENDER FARQLARNING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK TOMONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 386-390.
15. Shavkatovna, N. B. (2022). AXBOROT TEXNOLOGIYALARI BILAN
ISHLOVCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIK XOLATINING PATOLOGIYASI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 658-662.
16. Barno, N., & Buvirobiya, H. (2023). MAKTABGACHA YOSH
DAVRIDAGI BOLALAR PSIXOLOGIYASINING O ‘ZIGA XOS TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 394-397.
17. Ибайдуллаева, У. (2022). РОЛЬ СЕМЬИ В ПРЕДОТВРАЩЕНИИ
КОНФЛИКТОВ МЕЖДУ ПОДРОСТКАМИ. Решение социальных проблем в
управлении и экономике, 1(7), 81-83.
18. Axmedovich, R. O. (2022). GLOBALLASHGAN AXBOROT DAVRI VA
SHAXSNING AXBOROT-PSIXOLOGIK XAVFSIZLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 38-44.
431
19. Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
20. Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN
THE SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access
Repository, 4(2), 500-505.
21. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
22. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
23.
Arakulov,
G.
(2023).
ТАЖОВУЗКОРЛИК-ЎСМИРЛАРДА
ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА. Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(3), 15-21.
O‘QUVCHILARNING FRILANSERLIKKA OID KOMPETENSIYALARINI
SHAKLLANTIRISHDA MUSTAQIL ISHDAN FOYDALANISH
IMKONIYATLARI
Xalikov Akbar Tilavberdiyevich
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Аннотация.
Данная статья направлена на предложения и рекомендации,
касающиеся
педагогических
условий использования
информационно-
образовательной сред в формировании фрилансерских компетенций учащихся.
Ключевые слова:
фрилансер, обучение фрилансеров, информационно-
образовательной средa, педагогические условия.
Uzluksiz ta’lim tizimining maqsadi va vazifasi mamlakatning intellektual
elitasini shakllantirish, fan, ta’lim, ishlab chiqarish, tibbiyot va boshqa faoliyat sohalari
uchun yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashdan iborat. Bunda mustaqil ishdan
foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi [1].
Mustaqil ishdan foydalanib, o‘quvchilarning kasbiy qobiliyatlarini rivojlantirish
orqali ularning bo‘sh vaqtlarini samarali o‘tkazishi, zamonaviy kasb egasi bo‘lishi,
doimiy daromadga ega bo‘lishiga qaratilgan frilanserlikka oid kompitensiyalarini
rivojlantirish mumkin . Shu bois, o‘quvchilarning frilanserlikka oid kompetensiyalarini
rivojlantirishda mustaqil ishdan foydalanish dolzarb sanaladi.
Uzluksiz ta’lim tizimida, xususan umumiy o‘rta ta’lim maktablarida mustaqil
ish o‘quv jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Bu borada Г.И.Пашкова,
А.П.Гришаева, А.Жонзаков, С.Е.Ковроваlarning fikriga ko‘ra, o‘quvchilarni
mustaqil ishi – “bu o‘qituvchining ko‘rsatmasi bo‘yicha va nazorati ostida, ammo
uning bevosita ishtirokisiz amalga oshiriladigan dars jarayonida va darsdan tashqari
