610
ERKIN SAMANDARNING “QUYUN IZLARI YOHUD OGAHIY”
ROMANIDA TOPONIMLARNING FUNKSIONAL-SEMANTIK
XUSUSIYATLARI
Buronova Xolida Toshtemirovna
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Ma’lumki, aniqlagich (indikator)lar toponimlarning lisoniy tarkibiga kiriladi.
Shu sababli badiiy matnlarda toponimlarning funksional-semantik xususiyatlari
o‘rganilar ekan, ularni chetlab o‘tish mumkin emas. Indikatorlarga oid dastlabki
mulohazalar Z.Do‘simovning ishlarida uchraydi. Z.Do‘simov toponimlar tarkibida
ob’ektni ko‘rsatuvchi
tog‘, tepa, ovul, qal’a
kabi so‘zlarni
aniqlagich (indikator)lar
deb nomlaydi. Keyinchalik S.Naimovning toponimik aniqlagichlarga oid maqolasi
e’lon qilingan edi. Mustaqillik yillariga kelib O‘.Rajabov toponimik indikatorlarning
funksional-semantik xususiyatlarini maxsus tadqiq etib, nomzodlik ishini himoya qildi.
Shu ishlarga tayangan holda yozuvchi Erkin Samandarning “Quyun izlari yoxud
Ogahiy” romanidagi toponimik indikatorlarni quyidagicha tasniflash mumkin.
1. Ikkinchi komponenti
“tog‘”
indikatorli toponimlar:
Bo‘riyotog‘i
va
boshqalar:
“Xivadan besh-olti chaqirimcha nari – qiblada yastangan Bo‘riyotog‘i
barxanlari hamisha ovchilar bilan gavjum bo‘lguchi edi, lekin bugun dasturxon
taraddudi bilan andarmon to‘rt-besh yigitdan bo‘lak jon asari ko‘rinmaydi”
(Q.i.,
218) kabilar.
2. Ikkinchi komponenti “qum” indikatorli toponimlar:
Qoraqum, Qizilqum
kabilar:
“Bu erdan Qoraqum xuddi kaftdagidek ravshan ko‘rinib turar, barxanlar
oralig‘larida o‘sib yotgan yovshan, sazoq (saksovul) va boshqa o‘simlik va o‘t-
o‘lanlarning muattar bo‘ylari bahor epkini ila o‘ngariqda ham esib yotardi”
(Q.i., 34)
kabilar.
3. Ikkinchi komponenti “kent” indikatorli toponimlar:
Toshkent, Badrkent
kabilar:
“Toshkent qayonda, deb qichqirgan edi ketib borayotgan Aqiqa orqasidan”
(Q.i., 205);
“Amudaryoning so‘l qirg‘og‘i – Urganch, o‘ng qirg‘og‘i – Sho‘roxon,
Urganchning orqasida Xiva, Hazorasp, Qal’ajiq, Badrkent qal’alari ...joylashgan”
(Q.i., 42) kabilar.
4. Birinchi komponenti “xo‘ja” indikatorli toponimlar:
Xo‘jaeli sori
kabilar:
“Shimolg‘a – qo‘ng‘irot, Xo‘jaeli sorig‘a Shomurod inoq yuborilg‘ay. Bilursiz, yog‘iy
kelur ersa shul ikki tarafdin tahdid solg‘ay”
(Q.i., 27) kabilar.
5. Qismlaridan biri rang bildiruvchi so‘z indikator vazifasini bajargan joy
nomlari: a) birinchi komponenti
“qora”
indikatorli toponimlar:
Qoraqum
kabilar:
“Daryoga borayotgan bizning qahramonlarimiz Qoraqumning o‘mzanini kechib,
sayxonlikka chiqib olishdi”
(Q.i., 233);
b) birinchi komponenti
“oq”
indikatorli toponimlar:
Oqmachit
kabilar:
“-
Generallar tavakkal qilmaganda Oqmachitni, Qo‘qonu Buxoroni olib bo‘larmidi?”
(Q.i., 83) va boshqalar.
6. Birinchi komponenti
“qal’a”
indikatorli toponimlar:
Qal’ajiq
kabilar:
“Nonushtadan keyin yo‘lga chiqishmoqchi edi. Peshingacha Qal’ajiqqa etib borilsa,
611
u yog‘i so‘nggi manzil – Pitnak qal’asi ham yarim kunlik yo‘l, anavu erda bemalol
nafasni rostlab olsa bo‘ladi”
(Q.i., 228) va hokazo.
7. Ikkinchi komponenti
“qal’a”
indikatorli toponimlar:
Aslqal’a, Deshon qal’a,
Ichon qal’a, Tuproqqal’a, Ellik qal’a, Izmuxshir qal’asi
kabilar:
“Ichon qal’ayu
Deshon qal’ada Shomurod inoqning uyini bilmaydigan kimsa yo‘q. Darvozasi,
qopulari, ustunlari naqshli. Oldi hovuzli. Hovuzi gujumli. Bog‘i naqsh olmali. Nuql
o‘rikli. Tillo anjirli...”
(Q.i., 21);
“Xivaga qaytib kirish yo‘li bekitilganini ko‘rgan xon
o‘ziga hamrohlik qilayotganlardan biri bo‘lmish mehtar xonadonidan panoh topgan
edi. Shundan keyin kutilmagan xayrli hol ro‘y berdi. Bu yaxshilik ildizi Izmuxshir
qal’asida ekanini xon keyin bildi”
(Q.i., 122) va hokazo.
8. Uchinchi komponenti
“qal’a”
indikatorli toponimlar:
Qo‘yqirqilgan qal’a,
hazorasp qal’asi, Yonboshqal’a, Guldursun qal’asi
kabilar:
“...Sho‘roxonning yon-
atrofida Ellik qal’a – Kot, Tuproqqal’a, Guldursun, Qo‘yqirqilgan qal’a,
Yonboshqal’a kabi ko‘hna maskanlar joylashgan”
(Q.i., 42) va hokazo.
9. Son indikatorli toponimlar: Bunday indikatorlarning ayrimlari forscha-
tojikchadir. Son indikator, asosan, qo‘shma toponimlarning birinchi komponenti
sifatida qo‘llanadi. Masalan:
Ellik+qal’a, Hazor+asp
kabilar:
“Amudaryoning so‘l
qirg‘og‘i – Urganch, o‘ng sohili – Sho‘roxon, Urganchning orqasida Xiva, Hazorasp,
Qal’ajiq, Badrkent qal’alari bo‘lsa, Sho‘roxonning yon-atrofida Ellikqal’a - Kot,
Tuproqqal’a, Guldursun, Qo‘yqirqilgan qal’a, Yonbosh qal’a kabi ko‘hna maskanlar
joylashgan”
(Q.i., 42);
“...O‘zingga ishon, Ollohdan o‘zga imdod yo‘q. Shimoliy
chegara – Orol bo‘ylariga, janub – Hazoraspga (yov keladurg‘an asosiy yo‘llar)
shoshilinch qo‘shinlar jo‘natildi”
(Q.i., 86) va hokazo.
Yozuvchi Erkin Samandar o‘z asarida ayrim toponimlarning izohi,
etimologiyasini qahramonlar o‘y-fikrlari yordamida sharhlaydi, bu esa o‘sha
qahramonlar ruhiy kechinmalarini ochish vositasiga aylanadi. Masalan, Boboqul
(Boris) tabiba qiz Aqiqani sevib qoladi, qiz Toshkentga ish bilan bir necha kunga
ketgach, Boboqul Toshkent haqida o‘ylaydi, bu shaharning ma’nosini o‘zicha
sharxlaydi, hatto ma’naviy otasi Ogahiydan bu shahar nomining ma’nosini so‘rashni
ahd qiladi, ammo tezda bu ahdidan qaytadi:
“Har kun necha marta shu tomonga tikilib
turadi. Tasavvur qilib ko‘radi Toshkent shaharni. Toshi ko‘p bo‘lsa kerakki, Toshkent
derlar, deb o‘ylaydi. Balki ma’nosi boshqachadir, otamdan so‘rab olishim kerak, deb
o‘ylaydi. Keyin darhol bu o‘yidan voz kechadi. Nechun so‘rayapsan, demaydilarmi.
Ne deb javob beraman. Aqiqa ketgan shaharning ma’nosini bilishim kerak, deymanmi.
Xudo saqlasin. Odamni jinni qilar ekan bu sevgi degani”
(Q.i., 205).
Asarda
“Hazorasp”
qal’asining ma’nosi, etimologiyasi mavlono Ogahiy nigohi
orqali quyidagicha izohlangan:
“Mavlononing ko‘nglidan yasovulboshi aytgan boshqa gap ham kechdi. Ul
degan edikim, Amir to‘ra lashkar tortib Hazoraspga, undan o‘tib Amudaryo
qirg‘og‘iga etganida yog‘iyning kemalari to‘lqin kecha boshlaganini ko‘rib, bir-ikki
o‘q otgan bo‘lganu loqaga chekingan.
Hazoraspni ham behimoya tashlab Xivaga qaytgan. Kaufman Hazoraspday asli
mustahkam (Hazorasp qal’ai ho‘b joyi mahkam, Xivaki firdavs ul-robbil olamin ast)
qal’ani bir o‘q otmay egallagan...”
(Q.i., 108-109).
612
Romanda Qulpolvon, SHumqul, Jaqay bangining o‘g‘li singari qullarning o‘z
Vatanlari - dengizga yaqin tog‘ bag‘ridagi
Aslqal’a
haqidagi tasavvurlari o‘zgacha:
“...Shu so‘zlardan keyin eslashdiki, o‘z Vatanlari – dengizga yaqin tog‘
bag‘ridagi Aslqal’a haqida Shumqul avvallari ham bir necha marta gapirgan, uning
bog‘lari, buloqlarini ta’rif etgan. Har hikoyasidan so‘ng bir kunmas bir kun o‘z
yurtimizga qayturmiz, deb ishonch bilan qo‘shib qo‘yguchi edi. Ikki misra she’r
aytishni unutmasdi: Aslqal’a, Aslqal’a,
Sensiz bizim yurak yara...”
(Q.i., 173).
Yozuvchi Erkin Samandarning “Quyun izlari yohud Ogahiy” romanida
qo‘llangan toponimlar ba’zan antroponim (kishi ismi) vazifasida qo‘llanadi. Masalan,
general Maneev Xiva tashqarisidagi Gandumiyon qasrini o‘ziga qarorgoh qilib olgach,
unga nisbatan
“Gandumiyon xo‘jayini”
birikmasiga qo‘llangan:
“Mahbus olib kirildi.
Qora sardor. Tiz cho‘ktirilayotgan edi, general yo‘l bermadi, aksincha, qo‘l-
oyoqlarini bo‘shat, deb marhamat ko‘rsatdi. Ikkov yolg‘iz qolishdi... Tamaki
cho‘g‘lari balandlab, tutuni og‘zini to‘ldira boshladi. Gandumiyon xo‘jayini so‘zida
davom etdi”
(Q.i., 157) kabilar.
Asarda ayrim toponimlarning shakllanishida antroponimlar ishtirok etadi.
Masalan: Rossiya Xorazm xonligini osongina mag‘lub etgach, Amudaryoning o‘ng
sohili to‘lasincha Rossiya tasarrufiga o‘tadi. U erda qadimiy Xorazmshohlar poytaxti
– Kot qal’asi yonida yangi bir shahar barpo etish rejalari tuziladi:
“...Tahmin qilinurki,
qurilajak yangi shaharga Petro-Aleksandrovsk nomi berilgay. Buyuk Petr va
imperator Aleksandr janobi oliylari sharafiga bo‘lgay...”
(Q.i., 157).
Shunday qilib, tahlillar shuni ko‘rsatadiki, yozuvchi Erkin Samandarning
“Quyun izlari yohud Ogahiy” romanida qo‘llangan toponimlar komponent tarkibi
jihatidan xilma-xildir. Bu toponimlar, bir tomondan, XIX asr ikkinchi yarmi –XX asr
boshlaridagi eski o‘zbek adabiy tili lug‘aviy qatlamini ham o‘zida yorqin aks ettiradi,
ikkinchi tomondan, kitobxonga o‘sha davr tili va joy nomlari haqida aniq tasavvur
berishga vosita bo‘lib xizmat qiladi. Biz to‘plagan bu materiallarni yozuvchi Erkin
Samandarning boshqa tarixiy-badiiy asarlari hamda o‘sha davr tarixiga oid yozilgan
boshqa badiiy asarlar materiallari bilan qiyosiy yo‘nalishda o‘rganish o‘zbek tarixiy
nomshunosligini, toponimiyasini yangi fakt va dalillar bilan to‘ldirishga xizmat qilishi
shak-shubhasizdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Дўсимов З. Топонимик индикаторлар // Ўзбек тили ва адабиёти, 1972. №
5. – Б. 71-74.
2.
Наимов С. Топонимик аниқлагичлар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти,
1983. № 4. – Б. 63-64.
3.
Ражабов Ў.Х. Топонимик индикаторларнинг функционал-семантик
хусусиятлари. Филол. фанлари номзоди... дисс. автореф. – Тошкент, 2009. – 22 б;
4.
Тоштемировна,
БХ
(2023). НЕКОТОРЫЕ
СТИЛИСТИЧЕСКИЕ
ОСОБЕННОСТИ ГЛАГОЛОВ В НАДПИСИ ТУНЬЮКУК (НА ОСНОВЕ
РЕЛЯЦИОННЫХ ФОРМ).
Репозиторий открытого доступа
,
4
(3), 374-377.
5.
Тоштемировна, БХ (2022). Характеристика употребления слов,
относящихся к некоторым прилагательным, в произведении Юсуфа Хоса
613
Хаджиба
«Кутадгу
билиг».
Сеть
ученых:
Международный
научно-
исследовательский журнал
,
3
(11), 976-981.
6.
Buronova, X., & Aliqulova Sojida , A. S. . (2023). O‘ZBEK BADIIY
ASARLARIDA EKZOTIZMLARNING QO‘LLANISH XUSUSIYATI.
Журнал
иностранных
языков
и
лингвистики
,
5
(5).
извлечено
от
https://fll.jdpu.uz/index.php/fll/article/view/7752
7.
Ibragimov X. TURA SULAYMON ‘S MASTERY OF THE ARTISTIC
USE OF SYNONYMS //Архив Научных Публикаций JSPI. – 2020.
8.
Ibragimov X. FEATURES OF PEOPLE'S LANGUAGE AND LITERARY
LANGUAGE //Архив Научных Публикаций JSPI. – 2020.
9.
Ibragimov X. THE PEOPLE IN THE POETIC RISE OF TORA
SOLOMON'S WORK THE PLACE OF PROVERBS //Архив Научных Публикаций
JSPI. – 2020.
10.
Ibragimov, X. (2022). Dars mashgulotlarining samaradorligini oshirishda
yangi
pedagogik
texnologiyalardan
foydalanish.
Zamonaviy
Innovatsion
Tadqiqotlarning Dolzarb Muammolari Va Rivojlanish Tendensiyalari: Yechimlar Va
Istiqbollar,
1(1),
551–554.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5258
11.
Hamdamovich I. K. TURA SULAYMON'S SKILLS OF USING
ANTONYMS //CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PHILOLOGICAL
SCIENCES (2767-3758). – 2022. – Т. 3. – №. 03. – С. 71-75.
12.
Велиева, С. Р. (2021). Использование интерактивных методов при
обучении учащихся, слабо владеющих русским языком. Ijtimoiy fanlarda
innovasiya onlayn ilmiy jurnali, 1(6), 75-79.
13.
Raipovna, V. S. (2021). Foreign experience in digital educational
technologies. European journal of innovation in nonformal education, 1(2), 152-154.
14.
Raipovna, V. S., Akramovich, N. A., & Sevinch, K. (2022). Production
capacity of industrial enterprises and ways to increase it. Journal of Academic
Research and Trends in Educational Sciences, 1(12), 238-241.
15.
Raipovna, V. S., Akramovich, N. A., & Matlab, I. (2022). Semantic modules
in the lexical system of the language. Journal of Academic Research and Trends in
Educational Sciences, 1(12), 230-237
16.
Susanna, V., Ali, N., & Asliddin, T. (2022). Innovative and developmental
economy of uzbekistan. Journal of Academic Research and Trends in Educational
Sciences, 1(12), 304-310.
17.
Raipovna, V. S., Akramovich, N. A., & Sherzod, Y. (2022). The origins of
crises and their impact on the economic system. Journal of Academic Research and
Trends in Educational Sciences, 1(12), 89-94.
18.
Raipovna, V. S., Akramovich, N. A., & Shonazarovich, B. S. (2022).
Monopoly organizations, their benefit and harm to society. Journal of Academic
Research and Trends in Educational Sciences, 1(12), 111-114.
19.
Raipovna, V. S., Akramovich, N. A., & Durdona, A. (2022). Content and
functioning of the market economy. Journal of Academic Research and Trends in
Educational Sciences, 1(12), 105-110.
614
20.
Ваниева, Э.А., & Велиева, С.Р. (2023). Особенности учета
национальных лингвометодических традиций при организации обучения
иностранных студентов. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 435-438.
21.
Raipovna, V. S. (2022). Specialities of taking linguistic and methodical
traditions into account. Web of Scholars: Multidimensional Research Journal, 1(7), 74-
76.
22.
Velieva, S. R. (2022). Semantic modules in the language's lexico-semantic
system. Central Asian Journal of Literature, Philosophy and Culture, 3(5), 112-117.
23.
Э.Жабборова. Применение новых образовательных и информационно-
коммуникативных технологий залог устойчивого развития процесса обучения.
24.
Khatamovich, Tugalov Ismatjon. "Improving of artistic talents on students
with the use of projective-research knowledge, skills and abilities." Current research
journal of pedagogics 3.02 (2022): 97-102.
25.
Тугалов, И. "Роль чтения художественной литературы в процессе
воспитания." Science and Education 2.6 (2021): 657-659.
26.
Khatomovoich, Tugalov Ismat. "Aesthetic Education as an Important Factor
of Spiritual Development." Texas Journal of Philology, Culture and History 6 (2022):
10-12.
27.
Тугалов, Исматжон. "Бадиий талқин ёрдамида психологик таҳлил."
Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие
тенденции: решения и перспективы 1.1 (2022): 493-495.
28.
Hatamovich, Tugalov Ismatjon. "APPLICATION OF MODERN
INFORMATION TECHNOLOGIES OF LEARNING IN CONDITIONS OF
TRANSFORMATION OF MODERN SOCIETY." Spectrum Journal of Innovation,
Reforms and Development 10 (2022): 232-234.
CULTURAL CHARACTERISTICS OF THE CONCEPT “XAZINA,
TREASURE” IN UZBEK AND ENGLISH LANGUAGES
Parmonova Nasiba Amriddin qizi
Jizzakh branch of National university of Uzbekistan
Annotation.
Language is a reflection of culture, and within each language, there
are words and concepts that carry unique cultural significance. One such concept is the
idea of “Xazina” or “Treasure”, which holds a special place in the hearts and minds of
people in Uzbek and English-speaking cultures. In this article, we will delve into the
national-cultural typological characteristics of the concept “Xazina, Treasure” in
Uzbek and English languages, exploring how these languages convey values, history,
and cultural nuances through this concept.
Key words:
“Xazina”, “treasure”, concept, “tushuncha”, culture, literature,
symbol, hidden treasure.
