Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
94
НОАЛКОГОЛ ЖИГАР ЁҒЛИ ГЕПАТОЗИДА НЕЙРОДЕГЕНЕРАТИВ
ЖАРАЁНЛАР РИВОЖЛАНИШИНИНГ ХАВФ ОМИЛЛАРИ
Иноятова Ф.Х., Абдуллаева М.И.
Тошкент тиббиёт академияси, Тошкент, Ўзбекистон Республикаси
Сурункали жигар касалликлари орасида ҳозирги кунда ноалкогол
жигар ёғли гепатози (НАЖЁГ) энг кенг тарқалган касалликлардан
ҳисобланади. НАЖЁГ касаллиги билан бутун дунё
аҳолисининг тахминан
25% га яқини азият чекади, 2030 йилга бориб бу кўрсаткич 33,5% га ортиши
тахмин қилинмоқда [1]. Жигар касалликлари орасида ёғли гепатознинг
учраши 70% ни ташкил этади [2]. Жигар циррозига олиб келувчи
касалликлар орасида ҳам ёғли гепатоз етакчи ўринни эгаллайди. НАЖЁГ
тарқалишининг кескин ўсиши ҳозирги вақтда авж олиб бораётган
семиришнинг кучайиши билан, касаллик патогенези метаболик синдром ва
инсулинрезистентлик билан чамбарчас боғлиқ. Шуни таъкидлаш керакки,
НАЖЁГ фақат жигар касаллиги деб ҳисобланмайди, чунки кўплаб аъзолар
тизими жигар яллиғланиши патогенезида иштирок этади. Шу сабабдан,
ёғли гепатоз келиб чиқишида бошқа аъзолар тизими муҳим рол ўйнайди ва
улар ҳам ўз навбатида ёғли гепатоз таъсирига учрайди.
Сўнгги пайтларда НАЖЁГ нейродегенератив жараёнлар, жумладан,
когнитив бузилишлар ва деменсиянинг ривожланиши билан боғлиқ бўлган
муҳим касаллик сифатида ўрганилмоқда. Шунингдек, дислипидемик
ҳолатлар Aлцгеймер касаллиги келиб чиқишига ёрдам беради ёки
кофактор бўлиб хизмат қилади [3]. Сўнги маълумотларга кўра, ноалкогол
ёғли гепатоз нейродегенерация келиб чиқишида тобора муҳим аҳамият
касб этмоқда ва нейродегенератив касалликлар ривожланиши учун хавф
омилларидан бири ҳисобланади.
Деменция бутун дунё бўйлаб кенг тарқалаётган касаллик бўлиб,
тахминан 50 миллион киши деменциядан азият чекади ва бу рақам йил
сайин ортиб бориши кузатилмоқда [4].
Маълумотларга кўра, нейродегенератив касалликларнинг келиб
чиқиши НАЖЁГ беморларида кузатиладиган инсулинрезистентлик,
гипераммонемия, қон томир дисфункцияси, ичак микробиотасини бузилиши,
яллиғланиш ва бошқа хусусиятлари билан боғлиқ бўлиши мумкин [5].
НАЖЁГ ва нейродегенератив касалликлар учун кенг тарқалган хавф
омилларидан бири бу инсулинрезистентлик ҳисобланади [6]. Жигар
стеатозининг оқибатида
жигар инсулинрезистентлиги ривожланиши, бу
периферик инсулинрезистентлик эса мия инсулинрезистентлиги
ривожланишига олиб келади. Мия инсулинрезистентлиги ва ИГФ (инсулин
ўсиш омили) рецепторларининг молекуляр бузилиши AД [7] га ўхшаш
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
95
молекуляр аномалиялар билан когнитив бузилиш ва гипокамп сохасида
дегенерацияга олиб келиши мумкин бўлади. Инсулинрезистентлик
ҳужайранинг ҳаётчанлиги, метаболизми ва нейрон пластиклигини бузади
ва оксидловчи стресс, цитокинлар фаоллашуви ва апоптозни оширади.
Шунинг учун, сабабидан қатъи назар, жигар стеатози ва стеатогепатит
патогенезида ва унда нейродегенерациянинг келиб чиқишида жигар
инсулинрезистентлиги ҳал қилувчи рол ўйнайди.
Яллиғланиш
–
НАЖЁГ беморларининг умумий хусусияти бўлиб, НAСГ
мавжудлиги билан яллиғланиш яққол намоён бўлади, тизимли бўлиб
тарқалади ва бошқа органларга, шу жумладан мияга таъсир қилади. НАЖЁГда
жигарни ёғ босиши оқибатида гепатоцитлар шикастланиши цитокинларнинг
секрециясини рағбатлантиради. Макрофаглар томонидан ишлаб чиқарилган
цитокинлар НAСГ ривожланишини кучайтиради. Тизимли яллиғланиш
НАЖЁГ ва метаболик синдромда нейродегенерациянинг келиб чиқиш сабаби
бўлиши мумкин, яллиғланишнинг мияга таъсир қилишида цитокинлар ва
бошқа яллиғланишга қарши омиллар бир қатор усуллар билан ГЕТ ни четлаб
ўтишга қодир ва мия фаолиятини бузиш учун хизмат қилади. Бундан
ташқари,
цитокинлар
периферик
эндотелиал
ҳужайралардаги
рецепторларини фаоллаштириши мумкин, бу эса МНТ ичидаги яллиғланиш
омилларининг чиқарилишига ва нейрояллиғланиш келиб чиқишига олиб
келади [8]. Нейрояллиғланиш β
-
амилоид тўпланиши, Тау гипер
-
фосфорилланиши, оксидловчи шикастланиш ва нейрон пластиклиги
бузилишларини рағбатлантириш орқали нейродегенератив касалликлар
ривожланишига ҳисса қўшади [7]. Бундан ташқари, яллиғланиш
инсулинрезистентлик ва церамид тўпланиши, яъни липотоксикликни
кучайтиради, нейрон шикастланишига ва холинергик дисфункцияга ёрдам
беради [3].
Aммиак даражаси жигар касалликлари патогенезида муҳим
аҳамиятга
эга
бўлиб,
гипераммонемия
НAСГ
ривожланишини
тезлаштиради, яллиғланиш реакциясини, астроцитлар шишини ва
когнитив бузилишларни кучайтиради. Гипераммонемия нейронларнинг
шикастланиши, синаптик пластикликни бузилишини келтириб чиқаради.
Aммиакнинг юқори даражалари КФШ ишлаб чиқаришга олиб келади [9].
Буларнинг барчаси нейродегенератив жараёнлар ривожланиши учун
хизмат қилади.
Маълумотларга кўра, нейродегенератив касаллилкар ҳамда ичак
микробиотасининг ўзгариши ва НAСГ ривожланиши ўртасидаги яқин
боғлиқлик мавжуд. Ичак дисбиози депрессия, ташвиш ва аутизм каби
неврологик касалликларга олиб келади [10].
НАЖЁГ беморларида нейродегенерациянинг ривожланишида
дислипидемия ва холестерин алмашинувидаги бузилишлар жуда муҳим
саналади. AпоЕ ва LRP1 (липопротеин рецепторлари билан боғлиқ пептид
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
96
1) холестерин алмашинуви билан боғлиқ бўлган ва Алцгеймер касаллиги
пайдо бўлишига ҳисса қўшадиган муҳим хавф омиллари ҳисобланади [11].
LRP1
–
марказий асаб тизимидан β
-
амилоид (Ab) ни тозалашда иштирок
этади. LRP1, AпоЕ ёки иккаласи ҳам липидларни ташиш механизми ва Ab
клиренсининг бузилишида иштирок этиши тахмин қилинади.
Жигарнинг асосий функцияларидан бири детоксикация бўлиб, қонда
айланиб юрувчи эрувчан Ab ни тозалашда муҳим аҳамиятга эга. Жигар
касалликларида детоксикация қобилиятининг пасайиши кузатилади ва
натижада қонда Ab нинг концентрацияси ортиши кузатилади. Қондан Ab
оқсилининг қабул қилиниши гепатоцитларда кўп миқдорда мавжуд бўлган
LRP1 ва зичлиги паст липопротеин рецепторлари (LDLR) орқали амалга
оширилади [12]. Жигар дисфункцияси ва жигар инсулинрезистентлиги
жигарда LRP1 миқдорини
ва LRP1 нинг гепатоцитлар мембранасига
ўтишини камайтириш орқали қондаги Ab нинг тозаланишига тўсқинлик
қилиши аниқланган [13].
Демак, НАЖЁГда қонда айланиб юрувчи Ab оқсили клиренсида (LRP1,
LDLR) иштирок этадиган оқсилларнинг жигарда миқдорининг камайиши
натижасида нейродегенерация ривожланишига олиб келади. Шуни таъкидлаш
керакки, Ab, LRP1 ва AпоЕ нинг нейродегенератив касалликлар патогенезида
иштироки жуда мураккаб ва бу қўшимча тадқиқотларни талаб қилади.
Маълумотларга
кўра,
церамидлар
ва
токсик
липидлар
нейродегенерация касалликларининг муҳим воситачилари бўлиши тахмин
қилинади, чунки бу молекулалар жигар, виссерал ёғ ёки мия тўқималарида
ҳосил бўлиши ва инсулинрезистентликга олиб келиши мумкин [3]. НАЖЁГ
қонда сфинголипиднинг, масалан, церамиднинг кўпайиши билан боғлиқ
бўлганлиги сабабли, жигардан чиқадиган церамид қон орқали мия
тўқималарини нишонга олиши ва нейродегенератив касалликлар
ривожланишига ёрдам бериши мумкин.
Яна бир тадқиқотда аниқланишича, ёғли гепатозда липокалин
2 (Lcn2) қонда миқдорининг ортиши жигарда ва миянинг фронтал кортекс
соҳасида амфотерин (HMGB1) нинг синтезини кучайишини келтириб
чиқарди ва бу мияда яллиғланишга қарши воситаларнинг кўпайиши,
кейинчалик нейротропик омил BDNF миқдорининг пасайиши ва Тау
оқсилининг кўпайишига олиб келади ва нейродегенерация ривожланиши
учун хавф омили бўлиб хизмат қилади [14].
Демак, ҳозирги кунда НАЖЁГ нейродегенератив касалликлар келиб
чиқиши учун муҳим хавф омили бўлиб, НАЖЁГ билан боғлиқ мия
дисфункциясининг патофизиолигик йўллари юқоридаги таҳлиллар
асосида қуйидагича умумлаштиришимиз мумкин.
НАЖЁГ да нейродегенерация келиб чиқиши хавф омиллари
инсулинрезистентлик,
тизимли
яллиғланиш,
нейрояллиғланиш,
гипераммонемия, ичак дисбиози, церамидлар ва токсик липидлар
тўпланиши, дислипидемия, жигарда Ab клиренсининг бузилиши ва
бошқалар бўлиб хизмат қилади.
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
97
Хулоса
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, НАЖЁГ да жигар ва метаболик
дисфункция нейродегенерациянинг ривожланишига ёрдам беради ва
кўплаб беморларни нейродегенератив касалликлар ривожланиш
хавфи
остида қолдириши мумкин. Сурункали яллиғланиш, жигарда церамидлар
синтези
ва
жигар
Ab
клиренсининг
пасайиши,
шунингдек,
инсулинрезистентлик, семизлик ва шу каби умумий хавф омиллари
туфайли нейродегенерациясини келтириб чиқаради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
А.А. Басалай, Т.Е. Кузнецова, Т.А. Митюкова, О.Е. Полулях, Е.Н.
Чудиловская, Н.С. Костюченко, Я.В. Щербаков, Т.А. Хрусталёва, С.В. Губкин.
Морфофункциональное состояние печени крыс
-
самцов линии вистар при
диет
-
индуцированном ожирении и его коррекции // Proceedings of the National
Academy of Sciences of Belarus. Medical series. -2022.
–
V.19(3). -P.308
–
320.
2.
Р.В. Янко, Е.Г. Чака, А.С. Зинченко, С.Л. Сафонов, М.И. Левашов.
Особенности моделирования жирового гепатоза у крыс разного возраста на
основе высококалорийного рациона // Ожирение и метаболизм. –
2021.
–
Т.
18.
–
№4. –
С. 387
-397.
3.
Suzanne M., Lisa Longato., Ming Tong. Jack R Wands. Insulin resistance and
neurodegeneration: Roles of obesity, type 2 diabetes mellitus and non-alcoholic
steatohepatitis // Curr Opin Investig Drugs.
–
2009.
–
V.10(10).
–
P.1049
–
1060.
4.
Livingston G., Huntley J., Sommerlad A., Ames D., Ballard C., Banerjee S.
Dementia prevention, intervention, and care: // 2020 report of the Lancet
Commission. Lancet.
–
2020.
–
V.396(10248).
–
P.413
–
446.
5.
So Yeong Cheon., Juhyun Song. Novel insights into non-alcoholic fatty
liver disease and dementia: insulin resistance, hyperammonemia, gut dysbiosis,
vascular impairment, and infammation // Cheon and Song Cell & Bioscience -
2022.
–
V.12.
–
P.1-14. https://doi.org/10.1186/s13578-022-00836-0.
6.
Craft S. The role of metabolic disorders in Alzheimer disease and vascular
dementia: two roads converged // Arch Neurol.
–
2009.
–
V.66(3).
–
P.300
–
305.
7.
Suzanne M. de la Monte, Ming Tong. Brain metabolic dysfunction at the
core of Alzheimer’s disease // Biochem Pharmacol. –
2014.
–
V.88(4):
–
P.548
–
559.
doi:10.1016/j.bcp.2013.12.012.
8.
Kristoffer K., Anne C.D.M., Charlotte W.W., Lea L.G., Peter L.E., Malene F.D.,
Rajeshwar P.M., Hendrik V., Mette M.L., Karen L.T. Cognitive Dysfunction in Non-
Alcoholic Fatty Liver Disease
—
Current Knowledge, Mechanisms and
Perspectives
//
J.
Clin.
Med.
–
2021.
–
V.10(673).
https://doi.org/10.3390/jcm10040673.
9.
Oja S.S., Saransaari P., Korpi E.R. Neurotoxicity of Ammonia //
Neurochem Res.
–
2017.
–
V.42(3).
–
P.713
–
20.
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
98
10.
Rogers G.B., Keating D.J., Young R.L., Wong M.L., Licinio J., Wesselingh S.
From gut dysbiosis to altered brain function and mental illness: mechanisms and
pathways // Mol Psychiatry.
–
2016.
–
V.21(6).
–
P.738-748.
11.
Do-Geun K., Antje K., Leon E.T., Kirk J.M., Sudie-Ann R., Luisa T., Margaret
S.B. Non-
alcoholic fatty liver disease induces signs of Alzheimer’s disease (AD) in
wildtype mice and accelerates pathological signs of AD in an AD model // Journal
of Neuroinflammation.
–
2016.
–
V.13(1). doi10.1186/s12974-015-0467-5.
12.
Van D.C.H. Anti-amyloid-
β
monoclonal antibodies for Alzheimer’s
disease: pitfalls and promise // Biol. Psychiatry
–
2018.
–
V.83.
–
P.311
–
319.
https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2017.08.010.
13.
Wang, Y.R., Wang Q.H., Zhang T., Liu Y.H., Yao X.Q., Zeng F., Li J., Zhou F.Y.,
Wang L., Yan J.C. et al. Associations Between Hepatic Functions and Plasma
Amyloid-Beta Levels
—
Implications for the Capacity of Liver in Peripheral
Amyloid-Beta Clearance. Mol. Neurobiol. 2017, 54, 2338
–
2344.
14.
Ayan M., Dipro B., Punnag S., Sutapa S., Ratanesh S., Diana K., Muayad A.,
Mitzi N., Prakash N., Saurabh Ch. Lipocalin 2 induces neuroinflammation and
blood-brain barrier dysfunction through liver-brain axis in murine model of
nonalcoholic steatohepatitis // Journal of Neuroinflammation.
–
2020.
–
V.17(201). https://doi.org/10.1186/s12974-020-01876-4.
15.
Erxan, Turgunov, et al. "Herbicide activity of acetylenic aminoalcohols
and their ammonium bases." European science review 3-4 (2016): 317-320.
16.
Гулямов, Саидало Саидкамалович, et al. "Морфологические
изменения в мышечной ткани при различной степени контрактуры."
Science for Education Today 1 (23) (2015): 64-71.
17.
кизи Азизова, Ноила Мирали, and Насирджан Мухамеджанович
Юлдашев. "СОСТОЯНИЕ ПЕРЕКИСНОГО ОКИСЛЕНИЯ ЛИПИДОВ В
ЭРИТРОЦИТАХ РАЗНЫХ ГРУПП КРОВИ." Educational Research in Universal
Sciences 1.7 (2022): 395-400.